book.tex

\documentclass[]{memoir}
\usepackage[hang,flushmargin]{footmisc}
\usepackage{titlesec}
\usepackage{hyphsubst}
\usepackage{fontspec}
\usepackage{lettrine}
\usepackage{perpage}
\usepackage[nil,bidi=basic,english,main=greek]{babel}
\MakePerPage{footnote}
\babelprovide[import=el,main]{greek}
\babelfont[greek]{rm}[Ligatures=TeX]{Gentium}
\babelfont[english]{rm}[Ligatures=TeX]{PT Sans}
\DeclareFontSeriesDefault[rm]{bf}{b}

\newcommand{\entry}[2]{\hangpara{2em}{1}\markboth{#1}{#1}\textbf{#1} \ #2}

\renewcommand{\thefootnote}{\textit{\arabic{footnote}}}

% If the text within the footnote is very long, LaTeX may split the footnote
% over several pages. You can prevent LaTeX from doing so by increasing the
% penalty for such an operation. To do this, insert the following line
% into the preamble of your document:
\interfootnotelinepenalty=10000

\begin{document}

\sloppy

\chapter*{Κατἀ Ματθαίον} \addcontentsline{toc}{chapter}{Κατἀ Ματθαίον}\chaptermark{Κατἀ Ματθαίον}\lettrine[]{1 }Βίβλος\footnote{βίβλος \textit{n nom sg fem} a written book, roll, or volume} γενέσεως\footnote{γένεσις \textit{n gen sg fem} birth, lineage} Ἰησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ Δαβίδ, υἱοῦ Ἀβραάμ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} Ἀβραὰμ ἐγέννησε τὸν Ἰσαάκ·\footnote{Ἰσαάκ \textit{proper} Isaac} Ἰσαὰκ\footnote{Ἰσαάκ \textit{proper} Isaac} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰακώβ·\footnote{Ἰακώβ \textit{proper} Jacob} Ἰακὼβ\footnote{Ἰακώβ \textit{proper} Jacob} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰούδαν καὶ τοὺς ἀδελφοὺς αὐτοῦ·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} Ἰούδας δὲ ἐγέννησε τὸν Φαρὲς\footnote{Φαρές \textit{proper} Perez} καὶ τὸν Ζαρὰ\footnote{Ζαρά \textit{proper} Zerah} ἐκ τῆς Θάμαρ·\footnote{Θάμαρ \textit{proper} Tamar} Φαρὲς\footnote{Φαρές \textit{proper} Perez} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἐσρώμ·\footnote{Ἑσρώμ \textit{proper} Hezron} Ἐσρὼμ\footnote{Ἑσρώμ \textit{proper} Hezron} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀράμ·\footnote{Ἀράμ \textit{proper} Ram}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} Ἀρὰμ\footnote{Ἀράμ \textit{proper} Ram} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀμιναδάβ·\footnote{Ἀμιναδάβ \textit{proper} Amminadab} Ἀμιναδὰβ\footnote{Ἀμιναδάβ \textit{proper} Amminadab} δὲ ἐγέννησε τὸν Ναασσών·\footnote{Ναασσών \textit{proper} Nahshon} Ναασσὼν\footnote{Ναασσών \textit{proper} Nahshon} δὲ ἐγέννησε τὸν Σαλμών·\footnote{Σαλμών \textit{proper} Salmon}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} Σαλμὼν\footnote{Σαλμών \textit{proper} Salmon} δὲ ἐγέννησε τὸν Βοὸζ\footnote{Βοόζ \textit{proper} Boaz} ἐκ τῆς Ῥαχάβ·\footnote{Ῥαχάβ \textit{proper} Rahab} Βοὸζ\footnote{Βοόζ \textit{proper} Boaz} δὲ ἐγέννησε τὸν Ὠβὴδ\footnote{Ὠβήδ \textit{proper} Obed} ἐκ τῆς Ῥούθ·\footnote{Ῥούθ \textit{proper} Ruth} Ὠβὴδ\footnote{Ὠβήδ \textit{proper} Obed} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰεσσαί·\footnote{Ἰεσσαί \textit{proper} Jesse}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} Ἰεσσαὶ\footnote{Ἰεσσαί \textit{proper} Jesse} δὲ ἐγέννησε τὸν Δαβὶδ τὸν βασιλέα. Δαβὶδ δὲ ὁ βασιλεὺς ἐγέννησε τὸν Σολομῶντα\footnote{Σολομών \textit{n acc sg masc} Solomon} ἐκ τῆς τοῦ Οὐρίου·\footnote{Οὐρίας \textit{n gen sg masc} Uriah}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} Σολομὼν\footnote{Σολομών \textit{n nom sg masc} Solomon} δὲ ἐγέννησε τὸν Ῥοβοάμ·\footnote{Ῥοβοάμ \textit{proper} Rehoboam} Ῥοβοὰμ\footnote{Ῥοβοάμ \textit{proper} Rehoboam} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀβιά·\footnote{Ἀβιά \textit{proper} Abijah} Ἀβιὰ\footnote{Ἀβιά \textit{proper} Abijah} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀσά·\footnote{Ἀσά \textit{proper} Asa}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} Ἀσὰ\footnote{Ἀσά \textit{proper} Asa} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰωσαφάτ·\footnote{Ἰωσαφάτ \textit{proper} Jehoshaphat} Ἰωσαφὰτ\footnote{Ἰωσαφάτ \textit{proper} Jehoshaphat} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰωράμ·\footnote{Ἰωράμ \textit{proper} Joram, Jehoram} Ἰωρὰμ\footnote{Ἰωράμ \textit{proper} Joram, Jehoram} δὲ ἐγέννησε τὸν Ὀζίαν·\footnote{Ὀζίας \textit{n acc sg masc} Uzziah}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} Ὀζίας\footnote{Ὀζίας \textit{n nom sg masc} Uzziah} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰωάθαμ·\footnote{Ἰωάθαμ \textit{proper} Jotham} Ἰωάθαμ\footnote{Ἰωάθαμ \textit{proper} Jotham} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἄχαζ·\footnote{Ἄχαζ \textit{proper} Ahaz} Ἄχαζ\footnote{Ἄχαζ \textit{proper} Ahaz} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἐζεκίαν·\footnote{Ἑζεκίας \textit{n acc sg masc} Hezekiah}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} Ἐζεκίας\footnote{Ἑζεκίας \textit{n nom sg masc} Hezekiah} δὲ ἐγέννησε τὸν Μανασσῆ·\footnote{Μανασσῆς \textit{n acc sg masc} Manasseh} Μανασσῆς\footnote{Μανασσῆς \textit{n nom sg masc} Manasseh} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀμών·\footnote{Ἀμών \textit{proper} Amon} Ἀμὼν\footnote{Ἀμών \textit{proper} Amon} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰωσίαν·\footnote{Ἰωσίας \textit{n acc sg masc} Josiah}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} Ἰωσίας\footnote{Ἰωσίας \textit{n nom sg masc} Josiah} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰεχονίαν\footnote{Ἰεχονίας \textit{n acc sg masc} Jechoniah} καὶ τοὺς ἀδελφοὺς αὐτοῦ, ἐπὶ τῆς μετοικεσίας\footnote{μετοικεσία \textit{n gen sg fem} change of abode, migration, deportation} Βαβυλῶνος.\footnote{Βαβυλών \textit{n gen sg fem} Babylon}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} Μετὰ δὲ τὴν μετοικεσίαν\footnote{μετοικεσία \textit{n acc sg fem} change of abode, migration, deportation} Βαβυλῶνος,\footnote{Βαβυλών \textit{n gen sg fem} Babylon} Ἰεχονίας\footnote{Ἰεχονίας \textit{n nom sg masc} Jechoniah} ἐγέννησε τὸν Σαλαθιήλ·\footnote{Σαλαθιήλ \textit{proper} Salathiel} Σαλαθιὴλ\footnote{Σαλαθιήλ \textit{proper} Salathiel} δὲ ἐγέννησε τὸν Ζοροβάβελ·\footnote{Ζοροβάβελ \textit{proper} Zerubbabel}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} Ζοροβάβελ\footnote{Ζοροβάβελ \textit{proper} Zerubbabel} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀβιούδ·\footnote{Ἀβιούδ \textit{proper} Abiud} Ἀβιοὺδ\footnote{Ἀβιούδ \textit{proper} Abiud} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἐλιακείμ·\footnote{Ἐλιακείμ \textit{proper} Eliakim} Ἐλιακεὶμ\footnote{Ἐλιακείμ \textit{proper} Eliakim} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀζώρ·\footnote{Ἀζώρ \textit{proper} Azor}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} Ἀζὼρ\footnote{Ἀζώρ \textit{proper} Azor} δὲ ἐγέννησε τὸν Σαδώκ·\footnote{Σαδώκ \textit{proper} Zadok} Σαδὼκ\footnote{Σαδώκ \textit{proper} Zadok} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἀχείμ·\footnote{Ἀχείμ \textit{proper} Achim} Ἀχεὶμ\footnote{Ἀχείμ \textit{proper} Achim} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἐλιούδ·\footnote{Ἐλιούδ \textit{proper} Eliud}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} Ἐλιοὺδ\footnote{Ἐλιούδ \textit{proper} Eliud} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἐλεάζαρ·\footnote{Ἐλεάζαρ \textit{proper} Eleazar} Ἐλεάζαρ\footnote{Ἐλεάζαρ \textit{proper} Eleazar} δὲ ἐγέννησε τὸν Ματθάν·\footnote{Ματθάν \textit{proper} Matthan} Ματθὰν\footnote{Ματθάν \textit{proper} Matthan} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰακώβ·\footnote{Ἰακώβ \textit{proper} Jacob}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} Ἰακὼβ\footnote{Ἰακώβ \textit{proper} Jacob} δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰωσὴφ τὸν ἄνδρα Μαρίας, ἐξ ἧς ἐγεννήθη Ἰησοῦς ὁ λεγόμενος Χριστός.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} Πᾶσαι οὖν αἱ γενεαὶ ἀπὸ Ἀβραὰμ ἕως Δαβὶδ γενεαὶ δεκατέσσαρες·\footnote{δεκατέσσαρες \textit{adj nom pl fem} fourteen} καὶ ἀπὸ Δαβὶδ ἕως τῆς μετοικεσίας\footnote{μετοικεσία \textit{n gen sg fem} change of abode, migration, deportation} Βαβυλῶνος\footnote{Βαβυλών \textit{n gen sg fem} Babylon} γενεαὶ δεκατέσσαρες·\footnote{δεκατέσσαρες \textit{adj nom pl fem} fourteen} καὶ ἀπὸ τῆς μετοικεσίας\footnote{μετοικεσία \textit{n gen sg fem} change of abode, migration, deportation} Βαβυλῶνος\footnote{Βαβυλών \textit{n gen sg fem} Babylon} ἕως τοῦ Χριστοῦ γενεαὶ δεκατέσσαρες.\footnote{δεκατέσσαρες \textit{adj nom pl fem} fourteen}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} Τοῦ δὲ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡ γέννησις\footnote{γέννησις \textit{n nom sg fem} nativity, birth} οὕτως ἦν. μνηστευθείσης\footnote{μνηστεύω \textit{vb aor pass ptcp, gen sg fem} I ask in marriage} γὰρ τῆς μητρὸς αὐτοῦ Μαρίας τῷ Ἰωσήφ, πρὶν\footnote{πρίν \textit{adv} formerly, before} ἢ συνελθεῖν αὐτούς, εὑρέθη ἐν γαστρὶ\footnote{γαστήρ \textit{n dat sg fem} the womb, stomach, to be pregnant} ἔχουσα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} Ἰωσὴφ δὲ ὁ ἀνὴρ αὐτῆς, δίκαιος ὤν, καὶ μὴ θέλων αὐτὴν παραδειγματίσαι,\footnote{παραδειγματίζω \textit{vb aor act infin} I put to open shame} ἐβουλήθη λάθρα\footnote{λάθρᾳ \textit{adv} secretly} ἀπολῦσαι αὐτήν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} ταῦτα δὲ αὐτοῦ ἐνθυμηθέντος,\footnote{ἐνθυμέομαι \textit{vb aor pass dep ptcp, gen sg masc} I meditate upon, reflect upon} ἰδού, ἄγγελος Κυρίου κατ᾽ ὄναρ\footnote{ὄναρ \textit{indecl} a dream} ἐφάνη αὐτῷ, λέγων, Ἰωσήφ, υἱὸς Δαβίδ, μὴ φοβηθῇς παραλαβεῖν Μαριὰμ τὴν γυναῖκά σου· τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν ἐκ Πνεύματός ἐστιν Ἁγίου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} τέξεται\footnote{τίκτω \textit{vb 3rd sg, fut mid dep indic} I bear, bring forth, produce} δὲ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν· αὐτὸς γὰρ σώσει τὸν λαὸν αὐτοῦ ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν, ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου διὰ τοῦ προφήτου, λέγοντος,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} Ἰδού, ἡ παρθένος\footnote{παρθένος \textit{n nom sg fem} a virgin} ἐν γαστρὶ\footnote{γαστήρ \textit{n dat sg fem} the womb, stomach, to be pregnant} ἕξει καὶ τέξεται\footnote{τίκτω \textit{vb 3rd sg, fut mid dep indic} I bear, bring forth, produce} υἱόν, καὶ καλέσουσι τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ,\footnote{Ἐμμανουήλ \textit{proper} Emmanuel} ὅ ἐστι μεθερμηνευόμενον,\footnote{μεθερμηνεύω \textit{vb pres pass ptcp, nom sg neut} I translate, interpret} Μεθ᾽ ἡμῶν ὁ Θεός.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} διεγερθεὶς\footnote{διεγείρω \textit{vb aor pass ptcp, nom sg masc} I wake out of sleep, I arouse} δὲ ὁ Ἰωσὴφ ἀπὸ τοῦ ὕπνου\footnote{ὕπνος \textit{n gen sg masc} sleep} ἐποίησεν ὡς προσέταξεν\footnote{προστάσσω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I instruct, command, appoint} αὐτῷ ὁ ἄγγελος Κυρίου· καὶ παρέλαβε τὴν γυναῖκα αὐτοῦ,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} καὶ οὐκ ἐγίνωσκεν αὐτὴν ἕως οὗ ἔτεκε\footnote{τίκτω \textit{vb 3rd sg, 2nd aor act indic} I bear, bring forth, produce} τὸν υἱὸν αὐτῆς τὸν πρωτότοκον·\footnote{πρωτότοκος \textit{adj acc sg masc} first-born} καὶ ἐκάλεσε τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἸΗΣΟΥΝ.
\lettrine[]{2 }Τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ\footnote{Βηθλεέμ \textit{proper} Bethlehem} τῆς Ἰουδαίας, ἐν ἡμέραις Ἡρώδου τοῦ βασιλέως, ἰδού, μάγοι\footnote{μάγος \textit{n nom pl masc} a sorcerer, magician, wizard} ἀπὸ ἀνατολῶν\footnote{ἀνατολή \textit{n gen pl fem} rising of the sun, the East} παρεγένοντο εἰς Ἱεροσόλυμα,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} λέγοντες, Ποῦ ἐστὶν ὁ τεχθεὶς\footnote{τίκτω \textit{vb aor pass ptcp, nom sg masc} I bear, bring forth, produce} βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα\footnote{ἀστήρ \textit{n acc sg masc} a star} ἐν τῇ ἀνατολῇ,\footnote{ἀνατολή \textit{n dat sg fem} rising of the sun, the East} καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} ἀκούσας δὲ Ἡρώδης ὁ βασιλεὺς ἐταράχθη,\footnote{ταράσσω \textit{vb 3rd sg, aor pass indic} I agitate, stir up, trouble} καὶ πᾶσα Ἱεροσόλυμα μετ᾽ αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} καὶ συναγαγὼν πάντας τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ γραμματεῖς τοῦ λαοῦ, ἐπυνθάνετο\footnote{πυνθάνομαι \textit{vb 3rd sg, impf mid or pass dep indic} I ask, inquire} παρ᾽ αὐτῶν ποῦ ὁ Χριστὸς γεννᾶται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} οἱ δὲ εἶπον αὐτῷ, Ἐν Βηθλεὲμ\footnote{Βηθλεέμ \textit{proper} Bethlehem} τῆς Ἰουδαίας· οὕτω γὰρ γέγραπται διὰ τοῦ προφήτου,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} Καὶ σὺ Βηθλεέμ,\footnote{Βηθλεέμ \textit{proper} Bethlehem} γῆ Ἰούδα,\footnote{Ἰούδα \textit{n gen sg masc} Judah, Judas, Jude} οὐδαμῶς\footnote{οὐδαμῶς \textit{} by no means} ἐλαχίστη\footnote{ἐλάχιστος \textit{adj nom sg fem} least, smallest, very little} εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν\footnote{ἡγεμών \textit{n dat pl masc} a governor} Ἰούδα·\footnote{Ἰούδα \textit{n gen sg masc} Judah, Judas, Jude} ἐκ σοῦ γὰρ ἐξελεύσεται ἡγούμενος,\footnote{ἡγέομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, nom sg masc} I lead, think} ὅστις ποιμανεῖ\footnote{ποιμαίνω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I shepherd, tend} τὸν λαόν μου τὸν Ἰσραήλ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} τότε Ἡρώδης, λάθρα\footnote{λάθρᾳ \textit{adv} secretly} καλέσας τοὺς μάγους,\footnote{μάγος \textit{n acc pl masc} a sorcerer, magician, wizard} ἠκρίβωσε\footnote{ἀκριβόω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I examine carefully, inquire strictly} παρ᾽ αὐτῶν τὸν χρόνον τοῦ φαινομένου ἀστέρος.\footnote{ἀστήρ \textit{n gen sg masc} a star}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} καὶ πέμψας αὐτοὺς εἰς Βηθλεὲμ\footnote{Βηθλεέμ \textit{proper} Bethlehem} εἶπε, Πορευθέντες ἀκριβῶς\footnote{ἀκριβῶς \textit{adv} carefully, exactly, strictly} ἐξετάσατε\footnote{ἐξετάζω \textit{vb 2nd pl, aor act imper} I examine, question, search out} περὶ τοῦ παιδίου· ἐπὰν\footnote{ἐπάν \textit{conj} after, when} δὲ εὕρητε, ἀπαγγείλατέ μοι, ὅπως κἀγὼ ἐλθὼν προσκυνήσω αὐτῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} οἱ δὲ ἀκούσαντες τοῦ βασιλέως ἐπορεύθησαν· καὶ ἰδού, ὁ ἀστήρ,\footnote{ἀστήρ \textit{n nom sg masc} a star} ὃν εἶδον ἐν τῇ ἀνατολῇ,\footnote{ἀνατολή \textit{n dat sg fem} rising of the sun, the East} προῆγεν\footnote{προάγω \textit{vb 3rd sg, impf act indic} I lead forth, go before} αὐτούς, ἕως ἐλθὼν ἔστη ἐπάνω\footnote{ἐπάνω \textit{adv} on the top, above, superior to} οὗ\footnote{οὗ \textit{adv} where, whither, when} ἦν τὸ παιδίον.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} ἰδόντες δὲ τὸν ἀστέρα,\footnote{ἀστήρ \textit{n acc sg masc} a star} ἐχάρησαν χαρὰν μεγάλην σφόδρα.\footnote{σφόδρα \textit{adv} exceedingly, greatly}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} καὶ ἐλθόντες εἰς τὴν οἰκίαν, εἶδον τὸ παιδίον μετὰ Μαρίας τῆς μητρὸς αὐτοῦ, καὶ πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ, καὶ ἀνοίξαντες τοὺς θησαυροὺς\footnote{θησαυρός \textit{n acc pl masc} a treasure, store} αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα,\footnote{δῶρον \textit{n acc pl neut} a gift, present} χρυσὸν\footnote{χρυσός \textit{n acc sg masc} anything made of gold} καὶ λίβανον\footnote{λίβανος \textit{n acc sg masc} incense} καὶ σμύρναν.\footnote{σμύρνα \textit{n acc sg fem} myrrh}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} καὶ χρηματισθέντες\footnote{χρηματίζω \textit{vb aor pass ptcp, nom pl masc} I warn, am publicly called} κατ᾽ ὄναρ\footnote{ὄναρ \textit{indecl} a dream} μὴ ἀνακάμψαι\footnote{ἀνακάμπτω \textit{vb aor act infin} I return} πρὸς Ἡρώδην, δι᾽ ἄλλης ὁδοῦ ἀνεχώρησαν\footnote{ἀναχωρέω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I return, retire, depart, withdraw} εἰς τὴν χώραν\footnote{χώρα \textit{n acc sg fem} region, land, fields} αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} Ἀναχωρησάντων\footnote{ἀναχωρέω \textit{vb aor act ptcp, gen pl masc} I return, retire, depart, withdraw} δὲ αὐτῶν, ἰδού, ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ᾽ ὄναρ\footnote{ὄναρ \textit{indecl} a dream} τῷ Ἰωσήφ, λέγων, Ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ, καὶ φεῦγε εἰς Αἴγυπτον,\footnote{Αἴγυπτος \textit{n acc sg fem} Egypt} καὶ ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἂν εἴπω σοί· μέλλει γὰρ Ἡρώδης ζητεῖν τὸ παιδίον, τοῦ ἀπολέσαι αὐτό.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} ὁ δὲ ἐγερθεὶς παρέλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ νυκτός, καὶ ἀνεχώρησεν\footnote{ἀναχωρέω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I return, retire, depart, withdraw} εἰς Αἴγυπτον,\footnote{Αἴγυπτος \textit{n acc sg fem} Egypt}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} καὶ ἦν ἐκεῖ ἕως τῆς τελευτῆς\footnote{τελευτή \textit{n gen sg fem} end of life, death} Ἡρώδου· ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου διὰ τοῦ προφήτου, λέγοντος, Ἐξ Αἰγύπτου\footnote{Αἴγυπτος \textit{n gen sg fem} Egypt} ἐκάλεσα τὸν υἱόν μου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} τότε Ἡρώδης, ἰδὼν ὅτι ἐνεπαίχθη\footnote{ἐμπαίζω \textit{vb 3rd sg, aor pass indic} I mock} ὑπὸ τῶν μάγων,\footnote{μάγος \textit{n gen pl masc} a sorcerer, magician, wizard} ἐθυμώθη\footnote{θυμόω \textit{vb 3rd sg, aor pass indic} I provoke to anger, am full of angry passion} λίαν,\footnote{λίαν \textit{adv} very, very much, exceedingly} καὶ ἀποστείλας ἀνεῖλε\footnote{ἀναιρέω \textit{vb 3rd sg, 2nd aor act indic} I take up, abolish, murder} πάντας τοὺς παῖδας\footnote{παῖς \textit{n acc pl masc} a boy or girl child} τοὺς ἐν Βηθλεὲμ\footnote{Βηθλεέμ \textit{proper} Bethlehem} καὶ ἐν πᾶσι τοῖς ὁρίοις\footnote{ὅριον \textit{n dat pl neut} districts, territory} αὐτῆς, ἀπὸ διετοῦς\footnote{διετής \textit{adj gen sg masc} two years old} καὶ κατωτέρω,\footnote{κάτω \textit{adv} down, below, lower, under, less} κατὰ τὸν χρόνον ὃν ἠκρίβωσε\footnote{ἀκριβόω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I examine carefully, inquire strictly} παρὰ τῶν μάγων.\footnote{μάγος \textit{n gen pl masc} a sorcerer, magician, wizard}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} τότε ἐπληρώθη τὸ ῥηθὲν ὑπὸ Ἰερεμίου\footnote{Ἰερεμίας \textit{n gen sg masc} Jeremiah} τοῦ προφήτου, λέγοντος,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} Φωνὴ ἐν Ῥαμᾶ\footnote{Ῥαμά \textit{proper} Rama} ἠκούσθη, θρῆνος\footnote{θρῆνος \textit{n nom sg masc} wailing, lamentation} καὶ κλαυθμὸς\footnote{κλαυθμός \textit{n nom sg masc} weeping, lamentation} καὶ ὀδυρμὸς\footnote{ὀδυρμός \textit{n nom sg masc} lamentation, wailing} πολύς, Ῥαχὴλ\footnote{Ῥαχήλ \textit{proper} Rachel} κλαίουσα τὰ τέκνα αὐτῆς, καὶ οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι, ὅτι οὐκ εἰσί.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} τελευτήσαντος\footnote{τελευτάω \textit{vb aor act ptcp, gen sg masc} I end, finish, die} δὲ τοῦ Ἡρώδου, ἰδού, ἄγγελος Κυρίου κατ᾽ ὄναρ\footnote{ὄναρ \textit{indecl} a dream} φαίνεται τῷ Ἰωσὴφ ἐν Αἰγύπτῳ,\footnote{Αἴγυπτος \textit{n dat sg fem} Egypt}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} λέγων, Ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ, καὶ πορεύου εἰς γῆν Ἰσραήλ· τεθνήκασι\footnote{θνῄσκω \textit{vb 3rd pl, perf act indic} I am dying, am dead} γὰρ οἱ ζητοῦντες τὴν ψυχὴν τοῦ παιδίου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} ὁ δὲ ἐγερθεὶς παρέλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ, καὶ ἦλθεν εἰς γῆν Ἰσραήλ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} ἀκούσας δὲ ὅτι Ἀρχέλαος\footnote{Ἀρχέλαος \textit{n nom sg masc} Archelaus} βασιλεύει\footnote{βασιλεύω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I rule, reign, reign over} ἐπὶ τῆς Ἰουδαίας ἀντὶ\footnote{ἀντί \textit{prep} instead of, for} Ἡρώδου τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, ἐφοβήθη ἐκεῖ ἀπελθεῖν· χρηματισθεὶς\footnote{χρηματίζω \textit{vb aor pass ptcp, nom sg masc} I warn, am publicly called} δὲ κατ᾽ ὄναρ,\footnote{ὄναρ \textit{indecl} a dream} ἀνεχώρησεν\footnote{ἀναχωρέω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I return, retire, depart, withdraw} εἰς τὰ μέρη τῆς Γαλιλαίας,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} καὶ ἐλθὼν κατῴκησεν εἰς πόλιν λεγομένην Ναζαρέθ·\footnote{Ναζαρέτ \textit{proper} Nazareth} ὅπως πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ τῶν προφητῶν ὅτι Ναζωραῖος\footnote{Ναζωραῖος \textit{n nom sg masc} Nazarene} κληθήσεται.
\lettrine[]{3 }Ἐν δὲ ταῖς ἡμέραις ἐκείναις παραγίνεται Ἰωάννης ὁ βαπτιστής,\footnote{βαπτιστής \textit{n nom sg masc} the baptizer, the Baptist} κηρύσσων ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς Ἰουδαίας,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} καὶ λέγων, Μετανοεῖτε· ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} οὗτος γάρ ἐστιν ὁ ῥηθεὶς ὑπὸ Ἠσαΐου\footnote{Ἠσαΐας \textit{n gen sg masc} Isaiah} τοῦ προφήτου, λέγοντος, Φωνὴ βοῶντος\footnote{βοάω \textit{vb pres act ptcp, gen sg masc} I shout, call aloud} ἐν τῇ ἐρήμῳ, Ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν Κυρίου· εὐθείας\footnote{εὐθύς \textit{adj acc pl fem} straight, immediately} ποιεῖτε τὰς τρίβους\footnote{τρίβος \textit{n acc pl fem} a worn path, beaten way} αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} αὐτὸς δὲ ὁ Ἰωάννης εἶχε τὸ ἔνδυμα\footnote{ἔνδυμα \textit{n acc sg neut} a garment, raiment} αὐτοῦ ἀπὸ τριχῶν\footnote{θρίξ \textit{n gen pl fem} a hair} καμήλου,\footnote{κάμηλος \textit{n gen sg fem} a camel} καὶ ζώνην\footnote{ζώνη \textit{n acc sg fem} a girdle, belt, purse} δερματίνην\footnote{δερμάτινος \textit{adj acc sg fem} made of hide, leathern} περὶ τὴν ὀσφὺν\footnote{ὀσφύς \textit{n acc sg fem} the loins} αὐτοῦ· ἡ δὲ τροφὴ\footnote{τροφή \textit{n nom sg fem} food, nourishment} αὐτοῦ ἦν ἀκρίδες\footnote{ἀκρίς \textit{n nom pl fem} a locust} καὶ μέλι\footnote{μέλι \textit{n nom sg neut} honey} ἄγριον.\footnote{ἄγριος \textit{adj nom sg neut} wild, fierce}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} τότε ἐξεπορεύετο πρὸς αὐτὸν Ἱεροσόλυμα καὶ πᾶσα ἡ Ἰουδαία καὶ πᾶσα ἡ περίχωρος\footnote{περίχωρος \textit{adj nom sg fem} neighboring} τοῦ Ἰορδάνου·\footnote{Ἰορδάνης \textit{n gen sg masc} the Jordan}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} καὶ ἐβαπτίζοντο ἐν τῷ Ἰορδάνῃ\footnote{Ἰορδάνης \textit{n dat sg masc} the Jordan} ὑπ᾽ αὐτοῦ, ἐξομολογούμενοι\footnote{ἐξομολογέω \textit{vb pres mid ptcp, nom pl masc} I consent fully, confess} τὰς ἁμαρτίας αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} ἰδὼν δὲ πολλοὺς τῶν Φαρισαίων καὶ Σαδδουκαίων\footnote{Σαδδουκαῖος \textit{n gen pl masc} a Sadducee} ἐρχομένους ἐπὶ τὸ βάπτισμα\footnote{βάπτισμα \textit{n acc sg neut} the rite or ceremony of baptism} αὐτοῦ, εἶπεν αὐτοῖς, Γεννήματα\footnote{γέννημα \textit{n  pl neut} offspring, child, fruit} ἐχιδνῶν,\footnote{ἔχιδνα \textit{n gen pl fem} a serpent, snake, viper} τίς ὑπέδειξεν\footnote{ὑποδείκνυμι \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I show plainly, teach, warn} ὑμῖν φυγεῖν ἀπὸ τῆς μελλούσης ὀργῆς;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} ποιήσατε οὖν καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας·\footnote{μετάνοια \textit{n gen sg fem} repentance, a change of mind}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} καὶ μὴ δόξητε λέγειν ἐν ἑαυτοῖς, Πατέρα ἔχομεν τὸν Ἀβραάμ· λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι δύναται ὁ Θεὸς ἐκ τῶν λίθων τούτων ἐγεῖραι τέκνα τῷ Ἀβραάμ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} ἤδη δὲ καὶ ἡ ἀξίνη\footnote{ἀξίνη \textit{n nom sg fem} an axe} πρὸς τὴν ῥίζαν\footnote{ῥίζα \textit{n acc sg fem} a root, that which comes from the root} τῶν δένδρων\footnote{δένδρον \textit{n gen pl neut} a tree} κεῖται·\footnote{κεῖμαι \textit{vb 3rd sg, pres mid or pass dep indic} I lie, recline, am laid} πᾶν οὖν δένδρον\footnote{δένδρον \textit{n nom sg neut} a tree} μὴ ποιοῦν καρπὸν καλὸν ἐκκόπτεται\footnote{ἐκκόπτω \textit{vb 3rd sg, pres pass indic} I cut out, cut off} καὶ εἰς πῦρ βάλλεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} ἐγὼ μὲν βαπτίζω ὑμᾶς ἐν ὕδατι εἰς μετάνοιαν·\footnote{μετάνοια \textit{n acc sg fem} repentance, a change of mind} ὁ δὲ ὀπίσω μου ἐρχόμενος ἰσχυρότερός\footnote{ἰσχυρός \textit{adj nom sg masc} strong, mighty, powerful} μου ἐστίν, οὗ οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς τὰ ὑποδήματα\footnote{ὑπόδημα \textit{n acc pl neut} a sandal} βαστάσαι·\footnote{βαστάζω \textit{vb aor act infin} I carry, carry away, bear} αὐτὸς ὑμᾶς βαπτίσει ἐν Πνεύματι Ἁγίῳ καὶ πυρί.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} οὗ τὸ πτύον\footnote{πτύον \textit{n nom sg neut} a simple wooden pitchfork} ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ, καὶ διακαθαριεῖ\footnote{διακαθαρίζω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I cleanse thoroughly} τὴν ἅλωνα\footnote{ἅλων \textit{n acc sg fem} a threshing-floor} αὐτοῦ, καὶ συνάξει τὸν σῖτον\footnote{σῖτος \textit{n acc sg masc} wheat, grain} αὐτοῦ εἰς τὴν ἀποθήκην,\footnote{ἀποθήκη \textit{n acc sg fem} a repository, granary, barn, storehouse} τὸ δὲ ἄχυρον\footnote{ἄχυρον \textit{n acc sg neut} chaff} κατακαύσει\footnote{κατακαίω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I burn up, consume entirely} πυρὶ ἀσβέστῳ.\footnote{ἄσβεστος \textit{adj dat sg neut} inextinguishable, unquenchable}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} Τότε παραγίνεται ὁ Ἰησοῦς ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας ἐπὶ τὸν Ἰορδάνην\footnote{Ἰορδάνης \textit{n acc sg masc} the Jordan} πρὸς τὸν Ἰωάννην, τοῦ βαπτισθῆναι ὑπ᾽ αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} ὁ δὲ Ἰωάννης διεκώλυεν\footnote{διακωλύω \textit{vb 3rd sg, impf act indic} I obstinately prevent, hinder} αὐτόν, λέγων, Ἐγὼ χρείαν ἔχω ὑπὸ σοῦ βαπτισθῆναι, καὶ σὺ ἔρχῃ πρός με;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} ἀποκριθεὶς δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπε πρὸς αὐτόν, Ἄφες ἄρτι· οὕτω γὰρ πρέπον\footnote{πρέπω \textit{vb pres act ptcp, nom sg neut} it becomes, is fitting to} ἐστὶν ἡμῖν πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην. τότε ἀφίησιν αὐτόν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} καὶ βαπτισθεὶς ὁ Ἰησοῦς ἀνέβη εὐθὺς ἀπὸ τοῦ ὕδατος· καὶ ἰδού, ἀνεῴχθησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί, καὶ εἶδε τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καταβαῖνον ὡσεὶ περιστερὰν\footnote{περιστερά \textit{n acc sg fem} a dove} καὶ ἐρχόμενον ἐπ᾽ αὐτόν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} καὶ ἰδού, φωνὴ ἐκ τῶν οὐρανῶν, λέγουσα, Οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα.\footnote{εὐδοκέω \textit{vb 1st sg, aor act indic} I am resolved, well-pleased}
\lettrine[]{4 }Τότε ὁ Ἰησοῦς ἀνήχθη\footnote{ἀνάγω \textit{vb 3rd sg, aor pass indic} I lead up, put to sea, set sail} εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ Πνεύματος, πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} καὶ νηστεύσας\footnote{νηστεύω \textit{vb aor act ptcp, nom sg masc} I fast} ἡμέρας τεσσαράκοντα\footnote{τεσσαράκοντα \textit{num} forty} καὶ νύκτας τεσσαράκοντα,\footnote{τεσσαράκοντα \textit{num} forty} ὕστερον\footnote{ὕστερον \textit{adv} lastly, afterward} ἐπείνασε.\footnote{πεινάω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I am hungry, needy}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} καὶ προσελθὼν αὐτῷ ὁ πειράζων εἶπεν, Εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, εἰπὲ ἵνα οἱ λίθοι οὗτοι ἄρτοι γένωνται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπε, Γέγραπται, Οὐκ ἐπ᾽ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ἐπὶ παντὶ ῥήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} τότε παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν, καὶ ἵστησιν αὐτὸν ἐπὶ τὸ πτερύγιον\footnote{πτερύγιον \textit{n acc sg neut} an extremity, battlement, parapet} τοῦ ἱεροῦ,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} καὶ λέγει αὐτῷ, Εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, βάλε σεαυτὸν κάτω·\footnote{κάτω \textit{adv} down, below, lower, under, less} γέγραπται γὰρ ὅτι Τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται\footnote{ἐντέλλομαι \textit{vb 3rd sg, fut mid or pass dep indic} I give orders, command} περὶ σοῦ, καὶ ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε\footnote{μήποτε \textit{} lest at any time, lest, perhaps} προσκόψῃς\footnote{προσκόπτω \textit{vb 2nd sg, aor act subj} I stumble} πρὸς λίθον τὸν πόδα σοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} ἔφη αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, Πάλιν γέγραπται, Οὐκ ἐκπειράσεις\footnote{ἐκπειράζω \textit{vb 2nd sg, fut act indic} I put to the test, make trial of, tempt} Κύριον τὸν Θεόν σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} πάλιν παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς ὄρος ὑψηλὸν\footnote{ὑψηλός \textit{adj acc sg neut} high, lofty} λίαν,\footnote{λίαν \textit{adv} very, very much, exceedingly} καὶ δείκνυσιν αὐτῷ πάσας τὰς βασιλείας τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} καὶ λέγει αὐτῷ, Ταῦτα πάντα σοι δώσω, ἐὰν πεσὼν προσκυνήσῃς μοι.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} τότε λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, Ὕπαγε, Σατανᾶ· γέγραπται γάρ, Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις, καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις.\footnote{λατρεύω \textit{vb 2nd sg, fut act indic} I serve, worship}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} τότε ἀφίησιν αὐτὸν ὁ διάβολος· καὶ ἰδού, ἄγγελοι προσῆλθον καὶ διηκόνουν αὐτῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} Ἀκούσας δὲ ὁ Ἰησοῦς ὅτι Ἰωάννης παρεδόθη, ἀνεχώρησεν\footnote{ἀναχωρέω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I return, retire, depart, withdraw} εἰς τὴν Γαλιλαίαν·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} καὶ καταλιπὼν\footnote{καταλείπω \textit{vb 2nd aor act ptcp, nom sg masc} I leave behind, abandon} τὴν Ναζαρέθ,\footnote{Ναζαρέτ \textit{proper} Nazareth} ἐλθὼν κατῴκησεν εἰς Καπερναοὺμ\footnote{Καπερναούμ \textit{proper} Capernaum} τὴν παραθαλασσίαν,\footnote{παραθαλάσσιος \textit{adj acc sg fem} by the sea} ἐν ὁρίοις\footnote{ὅριον \textit{n dat pl neut} districts, territory} Ζαβουλὼν\footnote{Ζαβουλών \textit{proper} Zebulon} καὶ Νεφθαλείμ·\footnote{Νεφθαλείμ \textit{proper} Naphtali}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ Ἠσαΐου\footnote{Ἠσαΐας \textit{n gen sg masc} Isaiah} τοῦ προφήτου, λέγοντος,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} Γῆ Ζαβουλὼν\footnote{Ζαβουλών \textit{proper} Zebulon} καὶ γῆ Νεφθαλείμ,\footnote{Νεφθαλείμ \textit{proper} Naphtali} ὁδὸν θαλάσσης, πέραν\footnote{πέραν \textit{adv} over, beyond} τοῦ Ἰορδάνου,\footnote{Ἰορδάνης \textit{n gen sg masc} the Jordan} Γαλιλαία τῶν ἐθνῶν,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} ὁ λαὸς ὁ καθήμενος ἐν σκότει εἶδε φῶς μέγα, καὶ τοῖς καθημένοις ἐν χώρᾳ\footnote{χώρα \textit{n dat sg fem} region, land, fields} καὶ σκιᾷ\footnote{σκιά \textit{n dat sg fem} a shadow, thick darkness, an outline} θανάτου, φῶς ἀνέτειλεν\footnote{ἀνατέλλω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I make to rise, I rise, shine} αὐτοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} Ἀπὸ τότε ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς κηρύσσειν καὶ λέγειν, Μετανοεῖτε· ἤγγικε γὰρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} Περιπατῶν δὲ ὁ Ἰησοῦς παρὰ τὴν θάλασσαν τῆς Γαλιλαίας εἶδε δύο ἀδελφούς, Σίμωνα τὸν λεγόμενον Πέτρον, καὶ Ἀνδρέαν\footnote{Ἀνδρέας \textit{n acc sg masc} Andrew} τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, βάλλοντας ἀμφίβληστρον\footnote{ἀμφίβληστρον \textit{n acc sg neut} a fishing net, drag-net} εἰς τὴν θάλασσαν· ἦσαν γὰρ ἁλιεῖς.\footnote{ἁλιεύς \textit{n nom pl masc} a fisherman}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} καὶ λέγει αὐτοῖς, Δεῦτε\footnote{δεῦτε \textit{vb 2nd pl, pres act imper} come hither, come, hither} ὀπίσω μου, καὶ ποιήσω ὑμᾶς ἁλιεῖς\footnote{ἁλιεύς \textit{n acc pl masc} a fisherman} ἀνθρώπων.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} οἱ δὲ εὐθέως ἀφέντες τὰ δίκτυα\footnote{δίκτυον \textit{n acc pl neut} a fishing-net} ἠκολούθησαν αὐτῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} καὶ προβὰς\footnote{προβαίνω \textit{vb 2nd aor act ptcp, nom sg masc} I go forward} ἐκεῖθεν,\footnote{ἐκεῖθεν \textit{adv} thence, from that place} εἶδεν ἄλλους δύο ἀδελφούς, Ἰάκωβον τὸν τοῦ Ζεβεδαίου\footnote{Ζεβεδαῖος \textit{n gen sg masc} Zebedee} καὶ Ἰωάννην τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, ἐν τῷ πλοίῳ μετὰ Ζεβεδαίου\footnote{Ζεβεδαῖος \textit{n gen sg masc} Zebedee} τοῦ πατρὸς αὐτῶν, καταρτίζοντας\footnote{καταρτίζω \textit{vb pres act ptcp, acc pl masc} I fit together, prepare} τὰ δίκτυα\footnote{δίκτυον \textit{n acc pl neut} a fishing-net} αὐτῶν· καὶ ἐκάλεσεν αὐτούς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} οἱ δὲ εὐθέως ἀφέντες τὸ πλοῖον καὶ τὸν πατέρα αὐτῶν ἠκολούθησαν αὐτῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} Καὶ περιῆγεν\footnote{περιάγω \textit{vb 3rd sg, impf act indic} I lead about, go about} ὅλην τὴν Γαλιλαίαν ὁ Ἰησοῦς, διδάσκων ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν, καὶ κηρύσσων τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας, καὶ θεραπεύων πᾶσαν νόσον\footnote{νόσος \textit{n acc sg fem} a disease, malady} καὶ πᾶσαν μαλακίαν\footnote{μαλακία \textit{n acc sg fem} weakness, illness} ἐν τῷ λαῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} καὶ ἀπῆλθεν ἡ ἀκοὴ\footnote{ἀκοή \textit{n nom sg fem} hearing, faculty of hearing, ear} αὐτοῦ εἰς ὅλην τὴν Συρίαν·\footnote{Συρία \textit{n acc sg fem} Syria} καὶ προσήνεγκαν αὐτῷ πάντας τοὺς κακῶς\footnote{κακῶς \textit{adv} badly, evilly} ἔχοντας, ποικίλαις\footnote{ποικίλος \textit{adj dat pl fem} various, of different colors} νόσοις\footnote{νόσος \textit{n dat pl fem} a disease, malady} καὶ βασάνοις\footnote{βάσανος \textit{n dat pl fem} torture, torment} συνεχομένους,\footnote{συνέχω \textit{vb pres pass ptcp, acc pl masc} I press together, confine, compel, am afflicted with} καὶ δαιμονιζομένους,\footnote{δαιμονίζομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, acc pl masc} I am demon-possessed} καὶ σεληνιαζομένους,\footnote{σεληνιάζομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, acc pl masc} I am a lunatic} καὶ παραλυτικούς·\footnote{παραλυτικός \textit{adj acc pl masc} afflicted with paralysis} καὶ ἐθεράπευσεν αὐτούς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} καὶ ἠκολούθησαν αὐτῷ ὄχλοι πολλοὶ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας καὶ Δεκαπόλεως\footnote{Δεκάπολις \textit{n gen sg fem} Decapolis} καὶ Ἱεροσολύμων καὶ Ἰουδαίας καὶ πέραν\footnote{πέραν \textit{adv} over, beyond} τοῦ Ἰορδάνου.\footnote{Ἰορδάνης \textit{n gen sg masc} the Jordan}
\lettrine[]{5 }Ἰδὼν δὲ τοὺς ὄχλους ἀνέβη εἰς τὸ ὄρος· καὶ καθίσαντος αὐτοῦ, προσῆλθον αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} καὶ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ, ἐδίδασκεν αὐτούς, λέγων,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι· ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} Μακάριοι οἱ πενθοῦντες·\footnote{πενθέω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I mourn, lament} ὅτι αὐτοὶ παρακληθήσονται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} Μακάριοι οἱ πρᾳεῖς·\footnote{πραΰς \textit{adj nom pl masc} mild, gentle} ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι\footnote{κληρονομέω \textit{vb 3rd pl, fut act indic} I inherit, obtain} τὴν γῆν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} Μακάριοι οἱ πεινῶντες\footnote{πεινάω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I am hungry, needy} καὶ διψῶντες\footnote{διψάω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I thirst for, desire earnestly} τὴν δικαιοσύνην· ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται.\footnote{χορτάζω \textit{vb 3rd pl, fut pass indic} I feed, satisfy}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} Μακάριοι οἱ ἐλεήμονες·\footnote{ἐλεήμων \textit{adj nom pl masc} full of pity, merciful} ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} Μακάριοι οἱ καθαροὶ\footnote{καθαρός \textit{adj nom pl masc} clean, pure, unstained} τῇ καρδίᾳ· ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} Μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί·\footnote{εἰρηνοποιός \textit{adj nom pl masc} pacific, loving peace, a peace-maker} ὅτι αὐτοὶ υἱοὶ Θεοῦ κληθήσονται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} Μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν\footnote{ἕνεκεν \textit{prep} for the sake of, on account of, wherefore} δικαιοσύνης· ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} Μακάριοί ἐστε, ὅταν ὀνειδίσωσιν\footnote{ὀνειδίζω \textit{vb 3rd pl, aor act subj} I reproach, revile, upbraid} ὑμᾶς καὶ διώξωσι, καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ῥῆμα καθ᾽ ὑμῶν ψευδόμενοι,\footnote{ψεύδομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, nom pl masc} I lie} ἕνεκεν\footnote{ἕνεκεν \textit{prep} for the sake of, on account of, wherefore} ἐμοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε,\footnote{ἀγαλλιάω \textit{vb 2nd pl, pres mid or pass dep imper} I exult, am full of joy} ὅτι ὁ μισθὸς\footnote{μισθός \textit{n nom sg masc} wages, reward} ὑμῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς· οὕτω γὰρ ἐδίωξαν τοὺς προφήτας τοὺς πρὸ ὑμῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} Ὑμεῖς ἐστε τὸ ἅλας\footnote{ἅλας \textit{n nom sg neut} salt} τῆς γῆς· ἐὰν δὲ τὸ ἅλας\footnote{ἅλας \textit{n nom sg neut} salt} μωρανθῇ,\footnote{μωραίνω \textit{vb 3rd sg, aor pass subj} I make foolish, taint, make useless} ἐν τίνι ἁλισθήσεται;\footnote{ἁλίζω \textit{vb 3rd sg, fut pass indic} I salt, sprinkle with salt, keep fresh and sound} εἰς οὐδὲν ἰσχύει\footnote{ἰσχύω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I am strong, able} ἔτι, εἰ μὴ βληθῆναι ἔξω καὶ καταπατεῖσθαι\footnote{καταπατέω \textit{vb pres pass infin} I trample under foot} ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ κόσμου· οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι\footnote{κρύπτω \textit{vb 2nd aor pass infin} I hide, conceal, lay up} ἐπάνω\footnote{ἐπάνω \textit{adv} on the top, above, superior to} ὄρους κειμένη·\footnote{κεῖμαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, nom sg fem} I lie, recline, am laid}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} οὐδὲ καίουσι\footnote{καίω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I ignite, light, burn} λύχνον\footnote{λύχνος \textit{n acc sg masc} a lamp} καὶ τιθέασιν αὐτὸν ὑπὸ τὸν μόδιον,\footnote{μόδιος \textit{n acc sg masc} a dry measure, nearly two English gallons} ἀλλ᾽ ἐπὶ τὴν λυχνίαν,\footnote{λυχνία \textit{n acc sg fem} a lamp-stand} καὶ λάμπει\footnote{λάμπω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I shine} πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} οὕτω λαμψάτω\footnote{λάμπω \textit{vb 3rd sg, aor act imper} I shine} τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα, καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} Μὴ νομίσητε\footnote{νομίζω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I think, suppose} ὅτι ἦλθον καταλῦσαι\footnote{καταλύω \textit{vb aor act infin} I break up, overthrow, unharness, find a lodging} τὸν νόμον ἢ τοὺς προφήτας· οὐκ ἦλθον καταλῦσαι\footnote{καταλύω \textit{vb aor act infin} I break up, overthrow, unharness, find a lodging} ἀλλὰ πληρῶσαι.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν, ἕως ἂν παρέλθῃ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, ἰῶτα\footnote{ἰῶτα \textit{letter} a small letter of the Greek alphabet} ἓν ἢ μία κεραία\footnote{κεραία \textit{n nom sg fem} an apostrophe} οὐ μὴ παρέλθῃ ἀπὸ τοῦ νόμου, ἕως ἂν πάντα γένηται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} ὃς ἐὰν οὖν λύσῃ μίαν τῶν ἐντολῶν τούτων τῶν ἐλαχίστων,\footnote{ἐλάχιστος \textit{adj gen pl fem} least, smallest, very little} καὶ διδάξῃ οὕτω τοὺς ἀνθρώπους, ἐλάχιστος\footnote{ἐλάχιστος \textit{adj nom sg masc} least, smallest, very little} κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν· ὃς δ᾽ ἂν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ, οὗτος μέγας κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι ἐὰν μὴ περισσεύσῃ ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλεῖον τῶν γραμματέων καὶ Φαρισαίων, οὐ μὴ εἰσέλθητε εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις,\footnote{ἀρχαῖος \textit{adj dat pl masc} original, primitive, ancient} Οὐ φονεύσεις·\footnote{φονεύω \textit{vb 2nd sg, fut act indic} I murder} ὃς δ᾽ ἂν φονεύσῃ,\footnote{φονεύω \textit{vb 3rd sg, aor act subj} I murder} ἔνοχος\footnote{ἔνοχος \textit{adj nom sg masc} involved in, liable} ἔσται τῇ κρίσει·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ὅτι πᾶς ὁ ὀργιζόμενος\footnote{ὀργίζω \textit{vb pres pass ptcp, nom sg masc} I irritate, provoke, am angry} τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ εἰκῆ\footnote{εἰκῇ \textit{adv} without purpose, in vain} ἔνοχος\footnote{ἔνοχος \textit{adj nom sg masc} involved in, liable} ἔσται τῇ κρίσει· ὃς δ᾽ ἂν εἴπῃ τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ, Ῥακά,\footnote{ῥακά \textit{aram} empty, foolish} ἔνοχος\footnote{ἔνοχος \textit{adj nom sg masc} involved in, liable} ἔσται τῷ συνεδρίῳ·\footnote{συνέδριον \textit{n dat sg neut} a council, the Sanhedrin} ὃς δ᾽ ἂν εἴπῃ, Μωρέ,\footnote{μωρός \textit{adj  sg masc} stupid, foolish} ἔνοχος\footnote{ἔνοχος \textit{adj nom sg masc} involved in, liable} ἔσται εἰς τὴν γέενναν\footnote{γέεννα \textit{n acc sg fem} Gehenna} τοῦ πυρός.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} ἐὰν οὖν προσφέρῃς τὸ δῶρόν\footnote{δῶρον \textit{n acc sg neut} a gift, present} σου ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον,\footnote{θυσιαστήριον \textit{n acc sg neut} an altar} κἀκεῖ\footnote{κἀκεῖ \textit{} and there, and yonder} μνησθῇς\footnote{μιμνήσκομαι \textit{vb 2nd sg, aor pass subj} I remember, recall} ὅτι ὁ ἀδελφός σου ἔχει τι κατὰ σοῦ,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} ἄφες ἐκεῖ τὸ δῶρόν\footnote{δῶρον \textit{n acc sg neut} a gift, present} σου ἔμπροσθεν τοῦ θυσιαστηρίου,\footnote{θυσιαστήριον \textit{n gen sg neut} an altar} καὶ ὕπαγε, πρῶτον διαλλάγηθι\footnote{διαλλάσσομαι \textit{vb 2nd sg, 2nd aor pass imper} I become reconciled to, reconcile myself with} τῷ ἀδελφῷ σου, καὶ τότε ἐλθὼν πρόσφερε τὸ δῶρόν\footnote{δῶρον \textit{n acc sg neut} a gift, present} σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} ἴσθι εὐνοῶν\footnote{εὐνοέω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I have good-will} τῷ ἀντιδίκῳ\footnote{ἀντίδικος \textit{n dat sg masc} an opponent, adversary} σου ταχύ,\footnote{ταχύ \textit{adv} quickly, speedily} ἕως ὅτου\footnote{ὅτου \textit{pron gen sg neut} until} εἶ ἐν τῇ ὁδῷ μετ᾽ αὐτοῦ, μήποτέ\footnote{μήποτε \textit{} lest at any time, lest, perhaps} σε παραδῷ ὁ ἀντίδικος\footnote{ἀντίδικος \textit{n nom sg masc} an opponent, adversary} τῷ κριτῇ,\footnote{κριτής \textit{n dat sg masc} a judge} καὶ ὁ κριτής\footnote{κριτής \textit{n nom sg masc} a judge} σε παραδῷ τῷ ὑπηρέτῃ,\footnote{ὑπηρέτης \textit{n dat sg masc} a servant, an attendant} καὶ εἰς φυλακὴν βληθήσῃ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} ἀμὴν λέγω σοι, οὐ μὴ ἐξέλθῃς ἐκεῖθεν,\footnote{ἐκεῖθεν \textit{adv} thence, from that place} ἕως ἂν ἀποδῷς τὸν ἔσχατον κοδράντην.\footnote{κοδράντης \textit{n acc sg masc} the smallest Roman copper coin}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις,\footnote{ἀρχαῖος \textit{adj dat pl masc} original, primitive, ancient} Οὐ μοιχεύσεις·\footnote{μοιχεύω \textit{vb 2nd sg, fut act indic} I commit adultery}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ὅτι πᾶς ὁ βλέπων γυναῖκα πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι\footnote{ἐπιθυμέω \textit{vb aor act infin} I long for, covet, lust after} αὐτῆς ἤδη ἐμοίχευσεν\footnote{μοιχεύω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I commit adultery} αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} εἰ δὲ ὁ ὀφθαλμός σου ὁ δεξιὸς σκανδαλίζει\footnote{σκανδαλίζω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I cause to stumble} σε, ἔξελε\footnote{ἐξαιρέω \textit{vb 2nd sg, 2nd aor act imper} I remove, choose, rescue} αὐτὸν καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ· συμφέρει\footnote{συμφέρω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I collect, am profitable to} γάρ σοι ἵνα ἀπόληται ἓν τῶν μελῶν σου, καὶ μὴ ὅλον τὸ σῶμά σου βληθῇ εἰς γέενναν.\footnote{γέεννα \textit{n acc sg fem} Gehenna}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{30}}} καὶ εἰ ἡ δεξιά σου χεὶρ σκανδαλίζει\footnote{σκανδαλίζω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I cause to stumble} σε, ἔκκοψον\footnote{ἐκκόπτω \textit{vb 2nd sg, aor act imper} I cut out, cut off} αὐτὴν καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ· συμφέρει\footnote{συμφέρω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I collect, am profitable to} γάρ σοι ἵνα ἀπόληται ἓν τῶν μελῶν σου, καὶ μὴ ὅλον τὸ σῶμά σου βληθῇ εἰς γέενναν.\footnote{γέεννα \textit{n acc sg fem} Gehenna}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{31}}} ἐρρέθη δὲ ὅτι Ὃς ἂν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, δότω αὐτῇ ἀποστάσιον·\footnote{ἀποστάσιον \textit{n acc sg neut} repudiation, divorce}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{32}}} ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ὅτι ὃς ἂν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ, παρεκτὸς\footnote{παρεκτός \textit{adv} besides, outside, without} λόγου πορνείας,\footnote{πορνεία \textit{n gen sg fem} fornication, idolatry} ποιεῖ αὐτὴν μοιχᾶσθαι·\footnote{μοιχάομαι \textit{vb pres mid or pass dep infin} I commit adultery} καὶ ὃς ἐὰν ἀπολελυμένην γαμήσῃ\footnote{γαμέω \textit{vb 3rd sg, aor act subj} I marry} μοιχᾶται.\footnote{μοιχάομαι \textit{vb 3rd sg, pres mid or pass dep indic} I commit adultery}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{33}}} Πάλιν ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη τοῖς ἀρχαίοις,\footnote{ἀρχαῖος \textit{adj dat pl masc} original, primitive, ancient} Οὐκ ἐπιορκήσεις,\footnote{ἐπιορκέω \textit{vb 2nd sg, fut act indic} I take an oath, swear falsely} ἀποδώσεις δὲ τῷ Κυρίῳ τοὺς ὅρκους\footnote{ὅρκος \textit{n acc pl masc} an oath} σου·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{34}}} ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ὀμόσαι\footnote{ὀμνύω \textit{vb aor act infin} I swear, take an oath} ὅλως·\footnote{ὅλως \textit{adv} wholly, altogether, not at all} μήτε ἐν τῷ οὐρανῷ, ὅτι θρόνος ἐστὶ τοῦ Θεοῦ·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{35}}} μήτε ἐν τῇ γῇ, ὅτι ὑποπόδιόν\footnote{ὑποπόδιον \textit{n nom sg neut} a footstool} ἐστι τῶν ποδῶν αὐτοῦ· μήτε εἰς Ἱεροσόλυμα, ὅτι πόλις ἐστὶ τοῦ μεγάλου βασιλέως·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{36}}} μήτε ἐν τῇ κεφαλῇ σου ὀμόσῃς,\footnote{ὀμνύω \textit{vb 2nd sg, aor act subj} I swear, take an oath} ὅτι οὐ δύνασαι μίαν τρίχα\footnote{θρίξ \textit{n acc sg fem} a hair} λευκὴν\footnote{λευκός \textit{adj acc sg fem} white, bright} ἢ μέλαιναν\footnote{μέλας \textit{adj acc sg fem} black} ποιῆσαι.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{37}}} ἔστω δὲ ὁ λόγος ὑμῶν, ναὶ ναί, οὒ οὔ· τὸ δὲ περισσὸν\footnote{περισσός \textit{adj nom sg neut} abundant, greater, vehemently, advantage} τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{38}}} Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη, Ὀφθαλμὸν ἀντὶ\footnote{ἀντί \textit{prep} instead of, for} ὀφθαλμοῦ, καὶ ὀδόντα\footnote{ὀδούς \textit{n acc sg masc} a tooth} ἀντὶ\footnote{ἀντί \textit{prep} instead of, for} ὀδόντος·\footnote{ὀδούς \textit{n gen sg masc} a tooth}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{39}}} ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ἀντιστῆναι\footnote{ἀνθίστημι \textit{vb 2nd aor act infin} I take a stand against, oppose, resist} τῷ πονηρῷ· ἀλλ᾽ ὅστις σε ῥαπίσει\footnote{ῥαπίζω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I slap, strike} ἐπὶ τὴν δεξιάν σου σιαγόνα,\footnote{σιαγών \textit{n acc sg fem} the jawbone, cheek} στρέψον\footnote{στρέφω \textit{vb 2nd sg, aor act imper} I turn, am converted, change} αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{40}}} καὶ τῷ θέλοντί σοι κριθῆναι καὶ τὸν χιτῶνά\footnote{χιτών \textit{n acc sg masc} a tunic, garment, undergarment} σου λαβεῖν, ἄφες αὐτῷ καὶ τὸ ἱμάτιον·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{41}}} καὶ ὅστις σε ἀγγαρεύσει\footnote{ἀγγαρεύω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I impress, send} μίλιον\footnote{μίλιον \textit{n acc sg neut} a Roman mile} ἕν, ὕπαγε μετ᾽ αὐτοῦ δύο.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{42}}} τῷ αἰτοῦντί σε δίδου· καὶ τὸν θέλοντα ἀπὸ σοῦ δανείσασθαι\footnote{δανείζω \textit{vb aor mid infin} I lend, borrow} μὴ ἀποστραφῇς.\footnote{ἀποστρέφω \textit{vb 2nd sg, 2nd aor pass subj} I turn away, restore, reject}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{43}}} Ἠκούσατε ὅτι ἐρρέθη, Ἀγαπήσεις τὸν πλησίον\footnote{πλησίον \textit{adv} near, nearby, a neighbor} σου, καὶ μισήσεις τὸν ἐχθρόν σου·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{44}}} ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν, εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους\footnote{καταράομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, acc pl masc} I curse} ὑμᾶς, καλῶς ποιεῖτε τοὺς μισοῦντας ὑμᾶς, καὶ προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν ἐπηρεαζόντων\footnote{ἐπηρεάζω \textit{vb pres act ptcp, gen pl masc} I insult, treat wrongfully, molest} ὑμᾶς, καὶ διωκόντων ὑμᾶς·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{45}}} ὅπως γένησθε υἱοὶ τοῦ πατρὸς ὑμῶν τοῦ ἐν οὐρανοῖς, ὅτι τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλλει\footnote{ἀνατέλλω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I make to rise, I rise, shine} ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθούς, καὶ βρέχει\footnote{βρέχω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I moisten, rain, send rain} ἐπὶ δικαίους καὶ ἀδίκους.\footnote{ἄδικος \textit{adj acc pl masc} unjust, unrighteous}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{46}}} ἐὰν γὰρ ἀγαπήσητε τοὺς ἀγαπῶντας ὑμᾶς, τίνα μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} ἔχετε; οὐχὶ καὶ οἱ τελῶναι\footnote{τελώνης \textit{n nom pl masc} a collector of taxes} τὸ αὐτὸ ποιοῦσι;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{47}}} καὶ ἐὰν ἀσπάσησθε τοὺς ἀδελφοὺς ὑμῶν μόνον, τί περισσὸν\footnote{περισσός \textit{adj acc sg neut} abundant, greater, vehemently, advantage} ποιεῖτε; οὐχὶ καὶ οἱ τελῶναι\footnote{τελώνης \textit{n nom pl masc} a collector of taxes} οὕτω ποιοῦσιν;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{48}}} ἔσεσθε οὖν ὑμεῖς τέλειοι,\footnote{τέλειος \textit{adj nom pl masc} perfect, full-grown} ὥσπερ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς τέλειός\footnote{τέλειος \textit{adj nom sg masc} perfect, full-grown} ἐστι.
\lettrine[]{6 }Προσέχετε\footnote{προσέχω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I pay attention to, devote myself to} τὴν ἐλεημοσύνην\footnote{ἐλεημοσύνη \textit{n acc sg fem} alms-giving, charity} ὑμῶν μὴ ποιεῖν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, πρὸς τὸ θεαθῆναι\footnote{θεάομαι \textit{vb aor pass infin} I see, behold, contemplate, visit} αὐτοῖς· εἰ δὲ μήγε,\footnote{εἰ δὲ μήγε \textit{} but if not, else, otherwise} μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} οὐκ ἔχετε παρὰ τῷ πατρὶ ὑμῶν τῷ ἐν τοῖς οὐρανοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} Ὅταν οὖν ποιῇς ἐλεημοσύνην,\footnote{ἐλεημοσύνη \textit{n acc sg fem} alms-giving, charity} μὴ σαλπίσῃς\footnote{σαλπίζω \textit{vb 2nd sg, aor act subj} I sound a trumpet} ἔμπροσθέν σου, ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ\footnote{ὑποκριτής \textit{n nom pl masc} a hypocrite, dissembler} ποιοῦσιν ἐν ταῖς συναγωγαῖς καὶ ἐν ταῖς ῥύμαις,\footnote{ῥύμη \textit{n dat pl fem} a street, lane} ὅπως δοξασθῶσιν ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἀπέχουσι\footnote{ἀπέχω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I have in full, am far, it is enough} τὸν μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} σοῦ δὲ ποιοῦντος ἐλεημοσύνην,\footnote{ἐλεημοσύνη \textit{n acc sg fem} alms-giving, charity} μὴ γνώτω ἡ ἀριστερά\footnote{ἀριστερός \textit{adj nom sg fem} on the left hand} σου τί ποιεῖ ἡ δεξιά σου,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} ὅπως ᾖ σου ἡ ἐλεημοσύνη\footnote{ἐλεημοσύνη \textit{n nom sg fem} alms-giving, charity} ἐν τῷ κρυπτῷ·\footnote{κρυπτός \textit{adj dat sg neut} hidden, secret} καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ\footnote{κρυπτός \textit{adj dat sg neut} hidden, secret} αὐτὸς ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ.\footnote{φανερός \textit{adj dat sg neut} apparent, clear, visible, manifest, clearly}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} Καὶ ὅταν προσεύχῃ, οὐκ ἔσῃ ὥσπερ οἱ ὑποκριταί,\footnote{ὑποκριτής \textit{n nom pl masc} a hypocrite, dissembler} ὅτι φιλοῦσιν\footnote{φιλέω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I love, kiss} ἐν ταῖς συναγωγαῖς καὶ ἐν ταῖς γωνίαις\footnote{γωνία \textit{n dat pl fem} a corner, a secret place} τῶν πλατειῶν\footnote{πλατεῖα \textit{n gen pl fem} a street} ἑστῶτες προσεύχεσθαι, ὅπως ἂν φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις· ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἀπέχουσι\footnote{ἀπέχω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I have in full, am far, it is enough} τὸν μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} σὺ δέ, ὅταν προσεύχῃ, εἴσελθε εἰς τὸ ταμιεῖόν\footnote{ταμεῖον \textit{n acc sg neut} a secret chamber} σου, καὶ κλείσας\footnote{κλείω \textit{vb aor act ptcp, nom sg masc} I shut, shut up} τὴν θύραν σου, πρόσευξαι τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ·\footnote{κρυπτός \textit{adj dat sg neut} hidden, secret} καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ\footnote{κρυπτός \textit{adj dat sg neut} hidden, secret} ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ.\footnote{φανερός \textit{adj dat sg neut} apparent, clear, visible, manifest, clearly}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} προσευχόμενοι δὲ μὴ βαττολογήσητε,\footnote{βαττολογέω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I chatter, utter empty words} ὥσπερ οἱ ἐθνικοί·\footnote{ἐθνικός \textit{adj nom pl masc} pagan, heathen, gentile; a Gentile, non-Jew} δοκοῦσι γὰρ ὅτι ἐν τῇ πολυλογίᾳ\footnote{πολυλογία \textit{n dat sg fem} much-speaking} αὐτῶν εἰσακουσθήσονται.\footnote{εἰσακούω \textit{vb 3rd pl, fut pass indic} I hear, listen to}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} μὴ οὖν ὁμοιωθῆτε\footnote{ὁμοιόω \textit{vb 2nd pl, aor pass subj} I make like, liken, compare} αὐτοῖς· οἶδε γὰρ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὧν χρείαν ἔχετε, πρὸ τοῦ ὑμᾶς αἰτῆσαι αὐτόν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} οὕτως οὖν προσεύχεσθε ὑμεῖς· Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, ἁγιασθήτω\footnote{ἁγιάζω \textit{vb 3rd sg, aor pass imper} I make holy, sanctify} τὸ ὄνομά σου·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου· γενηθήτω τὸ θέλημά σου, ὡς ἐν οὐρανῷ, καὶ ἐπὶ τῆς γῆς·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον\footnote{ἐπιούσιος \textit{adj acc sg masc} for the morrow, necessary, sufficient} δὸς ἡμῖν σήμερον·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα\footnote{ὀφείλημα \textit{n acc pl neut} a debt, offense, sin} ἡμῶν, ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις\footnote{ὀφειλέτης \textit{n dat pl masc} a debtor, sinner} ἡμῶν·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} καὶ μὴ εἰσενέγκῃς\footnote{εἰσφέρω \textit{vb 2nd sg, aor act subj} I lead into, bring in} ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,\footnote{πειρασμός \textit{n acc sg masc} trial, testing, temptation} ἀλλὰ ῥῦσαι\footnote{ῥύομαι \textit{vb 2nd sg, aor mid dep imper} I rescue} ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ. ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας. ἀμήν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} ἐὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα\footnote{παράπτωμα \textit{n acc pl neut} a falling away, sin} αὐτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος·\footnote{οὐράνιος \textit{adj nom sg masc} heavenly}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} ἐὰν δὲ μὴ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα\footnote{παράπτωμα \textit{n acc pl neut} a falling away, sin} αὐτῶν, οὐδὲ ὁ πατὴρ ὑμῶν ἀφήσει τὰ παραπτώματα\footnote{παράπτωμα \textit{n acc pl neut} a falling away, sin} ὑμῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} Ὅταν δὲ νηστεύητε,\footnote{νηστεύω \textit{vb 2nd pl, pres act subj} I fast} μὴ γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ\footnote{ὑποκριτής \textit{n nom pl masc} a hypocrite, dissembler} σκυθρωποί·\footnote{σκυθρωπός \textit{adj nom pl masc} gloomy, sad-countenanced} ἀφανίζουσι\footnote{ἀφανίζω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I cause to disappear, I hide, remove, disfigure} γὰρ τὰ πρόσωπα αὐτῶν, ὅπως φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις νηστεύοντες·\footnote{νηστεύω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I fast} ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ἀπέχουσι\footnote{ἀπέχω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I have in full, am far, it is enough} τὸν μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} σὺ δὲ νηστεύων\footnote{νηστεύω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I fast} ἄλειψαί\footnote{ἀλείφω \textit{vb 2nd sg, aor mid imper} I anoint} σου τὴν κεφαλήν, καὶ τὸ πρόσωπόν σου νίψαι,\footnote{νίπτω \textit{vb 2nd sg, aor mid imper} I wash}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} ὅπως μὴ φανῇς τοῖς ἀνθρώποις νηστεύων,\footnote{νηστεύω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I fast} ἀλλὰ τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ·\footnote{κρυπτός \textit{adj dat sg neut} hidden, secret} καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ\footnote{κρυπτός \textit{adj dat sg neut} hidden, secret} ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ.\footnote{φανερός \textit{adj dat sg neut} apparent, clear, visible, manifest, clearly}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} Μὴ θησαυρίζετε\footnote{θησαυρίζω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I store up, treasure up, save} ὑμῖν θησαυροὺς\footnote{θησαυρός \textit{n acc pl masc} a treasure, store} ἐπὶ τῆς γῆς, ὅπου σὴς\footnote{σής \textit{n nom sg masc} a moth} καὶ βρῶσις\footnote{βρῶσις \textit{n nom sg fem} eating, food, a meal, rust} ἀφανίζει,\footnote{ἀφανίζω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I cause to disappear, I hide, remove, disfigure} καὶ ὅπου κλέπται\footnote{κλέπτης \textit{n nom pl masc} a thief} διορύσσουσι\footnote{διορύσσω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I dig through, break through} καὶ κλέπτουσι·\footnote{κλέπτω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I steal}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} θησαυρίζετε\footnote{θησαυρίζω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I store up, treasure up, save} δὲ ὑμῖν θησαυροὺς\footnote{θησαυρός \textit{n acc pl masc} a treasure, store} ἐν οὐρανῷ, ὅπου οὔτε σὴς\footnote{σής \textit{n nom sg masc} a moth} οὔτε βρῶσις\footnote{βρῶσις \textit{n nom sg fem} eating, food, a meal, rust} ἀφανίζει,\footnote{ἀφανίζω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I cause to disappear, I hide, remove, disfigure} καὶ ὅπου κλέπται\footnote{κλέπτης \textit{n nom pl masc} a thief} οὐ διορύσσουσιν\footnote{διορύσσω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I dig through, break through} οὐδὲ κλέπτουσιν.\footnote{κλέπτω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I steal}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} ὅπου γάρ ἐστιν ὁ θησαυρὸς\footnote{θησαυρός \textit{n nom sg masc} a treasure, store} ὑμῶν, ἐκεῖ ἔσται καὶ ἡ καρδία ὑμῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} ὁ λύχνος\footnote{λύχνος \textit{n nom sg masc} a lamp} τοῦ σώματός ἐστιν ὁ ὀφθαλμός· ἐὰν οὖν ὁ ὀφθαλμός σου ἁπλοῦς\footnote{ἁπλοῦς \textit{adj nom sg masc} single, simple, sound} ᾖ, ὅλον τὸ σῶμά σου φωτεινὸν\footnote{φωτεινός \textit{adj nom sg neut} bright, luminous, full of light} ἔσται·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} ἐὰν δὲ ὁ ὀφθαλμός σου πονηρὸς ᾖ, ὅλον τὸ σῶμά σου σκοτεινὸν\footnote{σκοτεινός \textit{adj nom sg neut} full of darkness, dark} ἔσται. εἰ οὖν τὸ φῶς τὸ ἐν σοὶ σκότος ἐστί, τὸ σκότος πόσον;\footnote{πόσος \textit{ nom sg neut} how much, how great, how many}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} οὐδεὶς δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν·\footnote{δουλεύω \textit{vb pres act infin} I am a slave, am subject to, obey} ἢ γὰρ τὸν ἕνα μισήσει, καὶ τὸν ἕτερον ἀγαπήσει· ἢ ἑνὸς ἀνθέξεται,\footnote{ἀντέχομαι \textit{vb 3rd sg, fut mid dep indic} I hold fast to} καὶ τοῦ ἑτέρου καταφρονήσει.\footnote{καταφρονέω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I despise, scorn} οὐ δύνασθε Θεῷ δουλεύειν\footnote{δουλεύω \textit{vb pres act infin} I am a slave, am subject to, obey} καὶ μαμμωνᾷ.\footnote{μαμωνᾶς \textit{n dat sg masc} riches, money, possessions}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} διὰ τοῦτο λέγω ὑμῖν, μὴ μεριμνᾶτε\footnote{μεριμνάω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I am anxious, distracted} τῇ ψυχῇ ὑμῶν, τί φάγητε καὶ τί πίητε· μηδὲ τῷ σώματι ὑμῶν, τί ἐνδύσησθε.\footnote{ἐνδύω \textit{vb 2nd pl, aor mid subj} I put on, clothe} οὐχὶ ἡ ψυχὴ πλεῖόν ἐστι τῆς τροφῆς,\footnote{τροφή \textit{n gen sg fem} food, nourishment} καὶ τὸ σῶμα τοῦ ἐνδύματος;\footnote{ἔνδυμα \textit{n gen sg neut} a garment, raiment}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} ἐμβλέψατε\footnote{ἐμβλέπω \textit{vb 2nd pl, aor act imper} I look into, look upon} εἰς τὰ πετεινὰ\footnote{πετεινόν \textit{n acc pl neut} a bird} τοῦ οὐρανοῦ, ὅτι οὐ σπείρουσιν, οὐδὲ θερίζουσιν,\footnote{θερίζω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I reap, gather} οὐδὲ συνάγουσιν εἰς ἀποθήκας,\footnote{ἀποθήκη \textit{n acc pl fem} a repository, granary, barn, storehouse} καὶ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος\footnote{οὐράνιος \textit{adj nom sg masc} heavenly} τρέφει\footnote{τρέφω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I feed, rear} αὐτά· οὐχ ὑμεῖς μᾶλλον διαφέρετε\footnote{διαφέρω \textit{vb 2nd pl, pres act indic} I carry through, differ, surpass, excel} αὐτῶν;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} τίς δὲ ἐξ ὑμῶν μεριμνῶν\footnote{μεριμνάω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I am anxious, distracted} δύναται προσθεῖναι\footnote{προστίθημι \textit{vb 2nd aor act infin} I put to, add, do again} ἐπὶ τὴν ἡλικίαν\footnote{ἡλικία \textit{n acc sg fem} age, stature} αὐτοῦ πῆχυν\footnote{πῆχυς \textit{n acc sg masc} a cubit} ἕνα;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} καὶ περὶ ἐνδύματος\footnote{ἔνδυμα \textit{n gen sg neut} a garment, raiment} τί μεριμνᾶτε;\footnote{μεριμνάω \textit{vb 2nd pl, pres act indic} I am anxious, distracted} καταμάθετε\footnote{καταμανθάνω \textit{vb 2nd pl, 2nd aor act imper} I understand, consider carefully} τὰ κρίνα\footnote{κρίνον \textit{n acc pl neut} a lily} τοῦ ἀγροῦ, πῶς αὐξάνει·\footnote{αὐξάνω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I cause to increase, become greater, grow} οὐ κοπιᾷ,\footnote{κοπιάω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I grow weary, toil} οὐδὲ νήθει·\footnote{νήθω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I spin}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι οὐδὲ Σολομὼν\footnote{Σολομών \textit{n nom sg masc} Solomon} ἐν πάσῃ τῇ δόξῃ αὐτοῦ περιεβάλετο\footnote{περιβάλλω \textit{vb 3rd sg, 2nd aor mid indic} I cast around, clothe} ὡς ἓν τούτων.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{30}}} εἰ δὲ τὸν χόρτον\footnote{χόρτος \textit{n acc sg masc} grass, hay} τοῦ ἀγροῦ, σήμερον ὄντα, καὶ αὔριον\footnote{αὔριον \textit{adv} tomorrow} εἰς κλίβανον\footnote{κλίβανος \textit{n acc sg masc} an oven, furnace} βαλλόμενον, ὁ Θεὸς οὕτως ἀμφιέννυσιν,\footnote{ἀμφιέννυμι \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I put on, clothe} οὐ πολλῷ μᾶλλον ὑμᾶς, ὀλιγόπιστοι;\footnote{ὀλιγόπιστος \textit{adj  pl masc} of little faith}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{31}}} μὴ οὖν μεριμνήσητε,\footnote{μεριμνάω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I am anxious, distracted} λέγοντες, Τί φάγωμεν, ἢ τί πίωμεν, ἢ τί περιβαλώμεθα;\footnote{περιβάλλω \textit{vb 1st pl, 2nd aor mid subj} I cast around, clothe}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{32}}} πάντα γὰρ ταῦτα τὰ ἔθνη ἐπιζητεῖ·\footnote{ἐπιζητέω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I seek after, desire, search for} οἶδε γὰρ ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος\footnote{οὐράνιος \textit{adj nom sg masc} heavenly} ὅτι χρῄζετε\footnote{χρῄζω \textit{vb 2nd pl, pres act indic} I need} τούτων ἁπάντων.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{33}}} ζητεῖτε δὲ πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται\footnote{προστίθημι \textit{vb 3rd sg, fut pass indic} I put to, add, do again} ὑμῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{34}}} μὴ οὖν μεριμνήσητε\footnote{μεριμνάω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I am anxious, distracted} εἰς τὴν αὔριον·\footnote{αὔριον \textit{adv} tomorrow} ἡ γὰρ αὔριον\footnote{αὔριον \textit{adv} tomorrow} μεριμνήσει\footnote{μεριμνάω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I am anxious, distracted} τὰ ἑαυτῆς. ἀρκετὸν\footnote{ἀρκετός \textit{adj nom sg neut} sufficient} τῇ ἡμέρᾳ ἡ κακία\footnote{κακία \textit{n nom sg fem} evil, wickedness, malice} αὐτῆς.
\lettrine[]{7 }Μὴ κρίνετε, ἵνα μὴ κριθῆτε·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} ἐν ᾧ γὰρ κρίματι\footnote{κρίμα \textit{n dat sg neut} a judgment, verdict, lawsuit} κρίνετε, κριθήσεσθε· καὶ ἐν ᾧ μέτρῳ\footnote{μέτρον \textit{n dat sg neut} a measure, measuring rod} μετρεῖτε,\footnote{μετρέω \textit{vb 2nd pl, pres act indic} I measure, estimate} ἀντιμετρηθήσεται\footnote{ἀντιμετρέω \textit{vb 3rd sg, fut pass indic} I measure in return, give equivalent measure} ὑμῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} τί δὲ βλέπεις τὸ κάρφος\footnote{κάρφος \textit{n acc sg neut} a dry stalk, chip of wood} τὸ ἐν τῷ ὀφθαλμῷ τοῦ ἀδελφοῦ σου, τὴν δὲ ἐν τῷ σῷ\footnote{σός \textit{  sg } yours, thy, thine} ὀφθαλμῷ δοκὸν\footnote{δοκός \textit{n acc sg fem} a beam} οὐ κατανοεῖς;\footnote{κατανοέω \textit{vb 2nd sg, pres act indic} I understand, perceive, consider}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} ἢ πῶς ἐρεῖς τῷ ἀδελφῷ σου, Ἄφες ἐκβάλω τὸ κάρφος\footnote{κάρφος \textit{n acc sg neut} a dry stalk, chip of wood} ἀπὸ τοῦ ὀφθαλμοῦ σου· καὶ ἰδού, ἡ δοκὸς\footnote{δοκός \textit{n nom sg fem} a beam} ἐν τῷ ὀφθαλμῷ σοῦ;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} ὑποκριτά,\footnote{ὑποκριτής \textit{n  sg masc} a hypocrite, dissembler} ἔκβαλε πρῶτον τὴν δοκὸν\footnote{δοκός \textit{n acc sg fem} a beam} ἐκ τοῦ ὀφθαλμοῦ σου, καὶ τότε διαβλέψεις\footnote{διαβλέπω \textit{vb 2nd sg, fut act indic} I see through, see clearly} ἐκβαλεῖν τὸ κάρφος\footnote{κάρφος \textit{n acc sg neut} a dry stalk, chip of wood} ἐκ τοῦ ὀφθαλμοῦ τοῦ ἀδελφοῦ σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} Μὴ δῶτε τὸ ἅγιον τοῖς κυσί·\footnote{κύων \textit{n dat pl masc} a dog} μηδὲ βάλητε τοὺς μαργαρίτας\footnote{μαργαρίτης \textit{n acc pl masc} a pearl} ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν χοίρων,\footnote{χοῖρος \textit{n gen pl masc} swine} μήποτε\footnote{μήποτε \textit{} lest at any time, lest, perhaps} καταπατήσωσιν\footnote{καταπατέω \textit{vb 3rd pl, aor act subj} I trample under foot} αὐτοὺς ἐν τοῖς ποσὶν αὐτῶν, καὶ στραφέντες\footnote{στρέφω \textit{vb 2nd aor pass ptcp, nom pl masc} I turn, am converted, change} ῥήξωσιν\footnote{ῥήγνυμι \textit{vb 3rd pl, aor act subj} I break, break forth} ὑμᾶς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} Αἰτεῖτε, καὶ δοθήσεται ὑμῖν· ζητεῖτε, καὶ εὑρήσετε· κρούετε,\footnote{κρούω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I knock} καὶ ἀνοιγήσεται ὑμῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} πᾶς γὰρ ὁ αἰτῶν λαμβάνει, καὶ ὁ ζητῶν εὑρίσκει, καὶ τῷ κρούοντι\footnote{κρούω \textit{vb pres act ptcp, dat sg masc} I knock} ἀνοιγήσεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} ἢ τίς ἐστιν ἐξ ὑμῶν ἄνθρωπος, ὃν ἐὰν αἰτήσῃ ὁ υἱὸς αὐτοῦ ἄρτον, μὴ λίθον ἐπιδώσει\footnote{ἐπιδίδωμι \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I hand in, give up, give way} αὐτῷ;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} καὶ ἐὰν ἰχθὺν\footnote{ἰχθύς \textit{n acc sg masc} a fish} αἰτήσῃ, μὴ ὄφιν\footnote{ὄφις \textit{n acc sg masc} a serpent} ἐπιδώσει\footnote{ἐπιδίδωμι \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I hand in, give up, give way} αὐτῷ;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} εἰ οὖν ὑμεῖς, πονηροὶ ὄντες, οἴδατε δόματα\footnote{δόμα \textit{n acc pl neut} a gift} ἀγαθὰ διδόναι τοῖς τέκνοις ὑμῶν, πόσῳ\footnote{πόσος \textit{ dat sg neut} how much, how great, how many} μᾶλλον ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς δώσει ἀγαθὰ τοῖς αἰτοῦσιν αὐτόν;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} πάντα οὖν ὅσα ἂν θέλητε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτω καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς· οὗτος γάρ ἐστιν ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} Εἰσέλθετε διὰ τῆς στενῆς\footnote{στενός \textit{adj gen sg fem} narrow} πύλης·\footnote{πύλη \textit{n gen sg fem} a door, gate} ὅτι πλατεῖα\footnote{πλατύς \textit{adj nom sg fem} broad} ἡ πύλη,\footnote{πύλη \textit{n nom sg fem} a door, gate} καὶ εὐρύχωρος\footnote{εὐρύχωρος \textit{adj nom sg fem} broad, spacious} ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα\footnote{ἀπάγω \textit{vb pres act ptcp, nom sg fem} I lead, carry, take away} εἰς τὴν ἀπώλειαν,\footnote{ἀπώλεια \textit{n acc sg fem} destruction, ruin, loss} καὶ πολλοί εἰσιν οἱ εἰσερχόμενοι δι᾽ αὐτῆς·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} ὅτι στενὴ\footnote{στενός \textit{adj nom sg fem} narrow} ἡ πύλη,\footnote{πύλη \textit{n nom sg fem} a door, gate} καὶ τεθλιμμένη\footnote{θλίβω \textit{vb perf pass ptcp, nom sg fem} I make narrow, persecute, press hard} ἡ ὁδὸς ἡ ἀπάγουσα\footnote{ἀπάγω \textit{vb pres act ptcp, nom sg fem} I lead, carry, take away} εἰς τὴν ζωήν, καὶ ὀλίγοι εἰσὶν οἱ εὑρίσκοντες αὐτήν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} Προσέχετε\footnote{προσέχω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I pay attention to, devote myself to} δὲ ἀπὸ τῶν ψευδοπροφητῶν,\footnote{ψευδοπροφήτης \textit{n gen pl masc} a false prophet} οἵτινες ἔρχονται πρὸς ὑμᾶς ἐν ἐνδύμασι\footnote{ἔνδυμα \textit{n dat pl neut} a garment, raiment} προβάτων, ἔσωθεν\footnote{ἔσωθεν \textit{adv} from within, inside} δέ εἰσι λύκοι\footnote{λύκος \textit{n nom pl masc} a wolf, jackal} ἅρπαγες.\footnote{ἅρπαξ \textit{adj nom pl masc} rapacious, ravenous, a robber, an extortioner}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς· μήτι\footnote{μήτι \textit{} if not, unless} συλλέγουσιν\footnote{συλλέγω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I collect, gather} ἀπὸ ἀκανθῶν\footnote{ἄκανθα \textit{n gen pl fem} a thorn-bush} σταφυλήν,\footnote{σταφυλή \textit{n acc sg fem} a grape, cluster of grapes} ἢ ἀπὸ τριβόλων\footnote{τρίβολος \textit{n gen pl masc} a thistle} σῦκα;\footnote{σῦκον \textit{n acc pl neut} a fig}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} οὕτω πᾶν δένδρον\footnote{δένδρον \textit{n nom sg neut} a tree} ἀγαθὸν καρποὺς καλοὺς ποιεῖ· τὸ δὲ σαπρὸν\footnote{σαπρός \textit{adj nom sg neut} rotten, useless, corrupt} δένδρον\footnote{δένδρον \textit{n nom sg neut} a tree} καρποὺς πονηροὺς ποιεῖ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} οὐ δύναται δένδρον\footnote{δένδρον \textit{n nom sg neut} a tree} ἀγαθὸν καρποὺς πονηροὺς ποιεῖν, οὐδὲ δένδρον\footnote{δένδρον \textit{n nom sg neut} a tree} σαπρὸν\footnote{σαπρός \textit{adj nom sg neut} rotten, useless, corrupt} καρποὺς καλοὺς ποιεῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} πᾶν δένδρον\footnote{δένδρον \textit{n nom sg neut} a tree} μὴ ποιοῦν καρπὸν καλὸν ἐκκόπτεται\footnote{ἐκκόπτω \textit{vb 3rd sg, pres pass indic} I cut out, cut off} καὶ εἰς πῦρ βάλλεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} ἄραγε ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} οὐ πᾶς ὁ λέγων μοι, Κύριε, Κύριε, εἰσελεύσεται εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν· ἀλλ᾽ ὁ ποιῶν τὸ θέλημα τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} πολλοὶ ἐροῦσί μοι ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ, Κύριε, Κύριε, οὐ τῷ σῷ\footnote{σός \textit{  sg } yours, thy, thine} ὀνόματι προεφητεύσαμεν,\footnote{προφητεύω \textit{vb 1st pl, aor act indic} I foretell, prophesy} καὶ τῷ σῷ\footnote{σός \textit{  sg } yours, thy, thine} ὀνόματι δαιμόνια ἐξεβάλομεν, καὶ τῷ σῷ\footnote{σός \textit{  sg } yours, thy, thine} ὀνόματι δυνάμεις πολλὰς ἐποιήσαμεν;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} καὶ τότε ὁμολογήσω\footnote{ὁμολογέω \textit{vb 1st sg, fut act indic} I confess, profess, acknowledge, praise} αὐτοῖς, ὅτι οὐδέποτε\footnote{οὐδέποτε \textit{} never} ἔγνων ὑμᾶς· ἀποχωρεῖτε\footnote{ἀποχωρέω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I go away, depart} ἀπ᾽ ἐμοῦ οἱ ἐργαζόμενοι τὴν ἀνομίαν.\footnote{ἀνομία \textit{n acc sg fem} lawlessness, iniquity}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} πᾶς οὖν ὅστις ἀκούει μου τοὺς λόγους τούτους καὶ ποιεῖ αὐτούς, ὁμοιώσω\footnote{ὁμοιόω \textit{vb 1st sg, fut act indic} I make like, liken, compare} αὐτὸν ἀνδρὶ φρονίμῳ,\footnote{φρόνιμος \textit{adj dat sg masc} intelligent, prudent} ὅστις ᾠκοδόμησε τὴν οἰκίαν αὐτοῦ ἐπὶ τὴν πέτραν·\footnote{πέτρα \textit{n acc sg fem} rock}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} καὶ κατέβη ἡ βροχὴ\footnote{βροχή \textit{n nom sg fem} a heavy rain} καὶ ἦλθον οἱ ποταμοὶ\footnote{ποταμός \textit{n nom pl masc} a river, torrent} καὶ ἔπνευσαν\footnote{πνέω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I blow} οἱ ἄνεμοι, καὶ προσέπεσον\footnote{προσπίπτω \textit{vb 3rd pl, 2nd aor act indic} I fall down before, beat against} τῇ οἰκίᾳ ἐκείνῃ, καὶ οὐκ ἔπεσε· τεθεμελίωτο\footnote{θεμελιόω \textit{vb 3rd sg, pluperf pass indic} I found, lay the foundation} γὰρ ἐπὶ τὴν πέτραν.\footnote{πέτρα \textit{n acc sg fem} rock}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} καὶ πᾶς ὁ ἀκούων μου τοὺς λόγους τούτους καὶ μὴ ποιῶν αὐτούς, ὁμοιωθήσεται\footnote{ὁμοιόω \textit{vb 3rd sg, fut pass indic} I make like, liken, compare} ἀνδρὶ μωρῷ,\footnote{μωρός \textit{adj dat sg masc} stupid, foolish} ὅστις ᾠκοδόμησε τὴν οἰκίαν αὐτοῦ ἐπὶ τὴν ἄμμον·\footnote{ἄμμος \textit{n acc sg fem} sand}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} καὶ κατέβη ἡ βροχὴ\footnote{βροχή \textit{n nom sg fem} a heavy rain} καὶ ἦλθον οἱ ποταμοὶ\footnote{ποταμός \textit{n nom pl masc} a river, torrent} καὶ ἔπνευσαν\footnote{πνέω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I blow} οἱ ἄνεμοι, καὶ προσέκοψαν\footnote{προσκόπτω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I stumble} τῇ οἰκίᾳ ἐκείνῃ, καὶ ἔπεσε· καὶ ἦν ἡ πτῶσις\footnote{πτῶσις \textit{n nom sg fem} a falling, a fall} αὐτῆς μεγάλη.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} Καὶ ἐγένετο ὅτε συνετέλεσεν\footnote{συντελέω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I fulfill, accomplish} ὁ Ἰησοῦς τοὺς λόγους τούτους, ἐξεπλήσσοντο\footnote{ἐκπλήσσω \textit{vb 3rd pl, impf pass indic} I am thunderstruck, astounded} οἱ ὄχλοι ἐπὶ τῇ διδαχῇ\footnote{διδαχή \textit{n dat sg fem} teaching, doctrine} αὐτοῦ·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} ἦν γὰρ διδάσκων αὐτοὺς ὡς ἐξουσίαν ἔχων, καὶ οὐχ ὡς οἱ γραμματεῖς.
\lettrine[]{8 }Καταβάντι δὲ αὐτῷ ἀπὸ τοῦ ὄρους, ἠκολούθησαν αὐτῷ ὄχλοι πολλοί·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} καὶ ἰδού, λεπρὸς\footnote{λεπρός \textit{adj nom sg masc} a leper} ἐλθὼν προσεκύνει αὐτῷ, λέγων, Κύριε, ἐὰν θέλῃς, δύνασαί με καθαρίσαι.\footnote{καθαρίζω \textit{vb aor act infin} I make clean}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} καὶ ἐκτείνας\footnote{ἐκτείνω \textit{vb aor act ptcp, nom sg masc} I stretch out, cast forth} τὴν χεῖρα, ἥψατο αὐτοῦ ὁ Ἰησοῦς, λέγων, Θέλω, καθαρίσθητι.\footnote{καθαρίζω \textit{vb 2nd sg, aor pass imper} I make clean} καὶ εὐθέως ἐκαθαρίσθη\footnote{καθαρίζω \textit{vb 3rd sg, aor pass indic} I make clean} αὐτοῦ ἡ λέπρα.\footnote{λέπρα \textit{n nom sg fem} leprosy}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} καὶ λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, Ὅρα μηδενὶ εἴπῃς· ἀλλ᾽ ὕπαγε, σεαυτὸν δεῖξον τῷ ἱερεῖ, καὶ προσένεγκε τὸ δῶρον\footnote{δῶρον \textit{n acc sg neut} a gift, present} ὃ προσέταξε\footnote{προστάσσω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I instruct, command, appoint} Μωσῆς, εἰς μαρτύριον\footnote{μαρτύριον \textit{n acc sg neut} witness, evidence, testimony} αὐτοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} Εἰσελθόντι δὲ τῷ Ἰησοῦ εἰς Καπερναούμ,\footnote{Καπερναούμ \textit{proper} Capernaum} προσῆλθεν αὐτῷ ἑκατόνταρχος\footnote{ἑκατοντάρχης \textit{n nom sg masc} a centurion} παρακαλῶν αὐτόν,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} καὶ λέγων, Κύριε, ὁ παῖς\footnote{παῖς \textit{n nom sg masc} a boy or girl child} μου βέβληται ἐν τῇ οἰκίᾳ παραλυτικός,\footnote{παραλυτικός \textit{adj nom sg masc} afflicted with paralysis} δεινῶς\footnote{δεινῶς \textit{adv} vehemently, terribly} βασανιζόμενος.\footnote{βασανίζω \textit{vb pres pass ptcp, nom sg masc} I torment, torture, buffet}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} καὶ λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, Ἐγὼ ἐλθὼν θεραπεύσω αὐτόν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} καὶ ἀποκριθεὶς ὁ ἑκατόνταρχος\footnote{ἑκατοντάρχης \textit{n nom sg masc} a centurion} ἔφη, Κύριε, οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς ἵνα μου ὑπὸ τὴν στέγην\footnote{στέγη \textit{n acc sg fem} a flat roof of a house} εἰσέλθῃς· ἀλλὰ μόνον εἰπὲ λόγον, καὶ ἰαθήσεται\footnote{ἰάομαι \textit{vb 3rd sg, fut pass indic} I heal} ὁ παῖς\footnote{παῖς \textit{n nom sg masc} a boy or girl child} μου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} καὶ γὰρ ἐγὼ ἄνθρωπός εἰμι ὑπὸ ἐξουσίαν, ἔχων ὑπ᾽ ἐμαυτὸν στρατιώτας·\footnote{στρατιώτης \textit{n acc pl masc} a soldier} καὶ λέγω τούτῳ, Πορεύθητι, καὶ πορεύεται· καὶ ἄλλῳ, Ἔρχου, καὶ ἔρχεται· καὶ τῷ δούλῳ μου, Ποίησον τοῦτο, καὶ ποιεῖ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} ἀκούσας δὲ ὁ Ἰησοῦς ἐθαύμασε, καὶ εἶπε τοῖς ἀκολουθοῦσιν, Ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐδὲ ἐν τῷ Ἰσραὴλ τοσαύτην\footnote{τοσοῦτος \textit{ acc sg fem} so great} πίστιν εὗρον.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} λέγω δὲ ὑμῖν, ὅτι πολλοὶ ἀπὸ ἀνατολῶν\footnote{ἀνατολή \textit{n gen pl fem} rising of the sun, the East} καὶ δυσμῶν\footnote{δυσμή \textit{n gen pl fem} a setting of the sun, the West} ἥξουσι,\footnote{ἥκω \textit{vb 3rd pl, fut act indic} I have come, am present} καὶ ἀνακλιθήσονται\footnote{ἀνακλίνω \textit{vb 3rd pl, fut pass indic} I make to recline, I recline at a table} μετὰ Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ\footnote{Ἰσαάκ \textit{proper} Isaac} καὶ Ἰακὼβ\footnote{Ἰακώβ \textit{proper} Jacob} ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} οἱ δὲ υἱοὶ τῆς βασιλείας ἐκβληθήσονται εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον·\footnote{ἐξώτερος \textit{adj acc sg neut} outmost, outer} ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμὸς\footnote{κλαυθμός \textit{n nom sg masc} weeping, lamentation} καὶ ὁ βρυγμὸς\footnote{βρυγμός \textit{n nom sg masc} a grinding or gnashing} τῶν ὀδόντων.\footnote{ὀδούς \textit{n gen pl masc} a tooth}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} καὶ εἶπεν ὁ Ἰησοῦς τῷ ἑκατοντάρχῳ,\footnote{ἑκατοντάρχης \textit{n dat sg masc} a centurion} Ὕπαγε, καὶ ὡς ἐπίστευσας γενηθήτω σοι. καὶ ἰάθη\footnote{ἰάομαι \textit{vb 3rd sg, aor pass indic} I heal} ὁ παῖς\footnote{παῖς \textit{n nom sg masc} a boy or girl child} αὐτοῦ ἐν τῇ ὥρᾳ ἐκείνῃ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} Καὶ ἐλθὼν ὁ Ἰησοῦς εἰς τὴν οἰκίαν Πέτρου, εἶδε τὴν πενθερὰν\footnote{πενθερά \textit{n acc sg fem} a mother-in-law} αὐτοῦ βεβλημένην καὶ πυρέσσουσαν,\footnote{πυρέσσω \textit{vb pres act ptcp, acc sg fem} I am sick with a fever}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} καὶ ἥψατο τῆς χειρὸς αὐτῆς, καὶ ἀφῆκεν αὐτὴν ὁ πυρετός·\footnote{πυρετός \textit{n nom sg masc} a fever} καὶ ἠγέρθη, καὶ διηκόνει αὐτοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} ὀψίας\footnote{ὄψιος \textit{adj gen sg fem} late} δὲ γενομένης προσήνεγκαν αὐτῷ δαιμονιζομένους\footnote{δαιμονίζομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, acc pl masc} I am demon-possessed} πολλούς· καὶ ἐξέβαλε τὰ πνεύματα λόγῳ, καὶ πάντας τοὺς κακῶς\footnote{κακῶς \textit{adv} badly, evilly} ἔχοντας ἐθεράπευσεν·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} ὅπως πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν διὰ Ἠσαΐου\footnote{Ἠσαΐας \textit{n gen sg masc} Isaiah} τοῦ προφήτου, λέγοντος, Αὐτὸς τὰς ἀσθενείας\footnote{ἀσθένεια \textit{n acc pl fem} want of strength, weakness, illness} ἡμῶν ἔλαβε, καὶ τὰς νόσους\footnote{νόσος \textit{n acc pl fem} a disease, malady} ἐβάστασεν.\footnote{βαστάζω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I carry, carry away, bear}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} Ἰδὼν δὲ ὁ Ἰησοῦς πολλοὺς ὄχλους περὶ αὐτόν, ἐκέλευσεν\footnote{κελεύω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I command, order} ἀπελθεῖν εἰς τὸ πέραν.\footnote{πέραν \textit{adv} over, beyond}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} καὶ προσελθὼν εἷς γραμματεὺς εἶπεν αὐτῷ, Διδάσκαλε, ἀκολουθήσω σοι ὅπου ἐὰν ἀπέρχῃ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} καὶ λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, Αἱ ἀλώπεκες\footnote{ἀλώπηξ \textit{n nom pl fem} a fox} φωλεοὺς\footnote{φωλεός \textit{n acc pl masc} a burrow, hole} ἔχουσι, καὶ τὰ πετεινὰ\footnote{πετεινόν \textit{n nom pl neut} a bird} τοῦ οὐρανοῦ κατασκηνώσεις·\footnote{κατασκήνωσις \textit{n acc pl fem} a dwelling-place} ὁ δὲ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἔχει ποῦ τὴν κεφαλὴν κλίνῃ.\footnote{κλίνω \textit{vb 3rd sg, pres act subj} I rest, recline, make to yield}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} ἕτερος δὲ τῶν μαθητῶν αὐτοῦ εἶπεν αὐτῷ, Κύριε, ἐπίτρεψόν\footnote{ἐπιτρέπω \textit{vb 2nd sg, aor act imper} I allow, permit} μοι πρῶτον ἀπελθεῖν καὶ θάψαι\footnote{θάπτω \textit{vb aor act infin} I bury} τὸν πατέρα μου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτῷ, Ἀκολούθει μοι, καὶ ἄφες τοὺς νεκροὺς θάψαι\footnote{θάπτω \textit{vb aor act infin} I bury} τοὺς ἑαυτῶν νεκρούς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} Καὶ ἐμβάντι\footnote{ἐμβαίνω \textit{vb 2nd aor act ptcp, dat sg masc} I embark} αὐτῷ εἰς τὸ πλοῖον, ἠκολούθησαν αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} καὶ ἰδού, σεισμὸς\footnote{σεισμός \textit{n nom sg masc} an earthquake, storm} μέγας ἐγένετο ἐν τῇ θαλάσσῃ, ὥστε τὸ πλοῖον καλύπτεσθαι\footnote{καλύπτω \textit{vb pres pass infin} I veil, hide, conceal, envelop} ὑπὸ τῶν κυμάτων·\footnote{κῦμα \textit{n gen pl neut} a wave} αὐτὸς δὲ ἐκάθευδε.\footnote{καθεύδω \textit{vb 3rd sg, impf act indic} I sleep, am sleeping}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} καὶ προσελθόντες οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ ἤγειραν αὐτόν, λέγοντες, Κύριε, σῶσον ἡμᾶς, ἀπολλύμεθα.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} καὶ λέγει αὐτοῖς, Τί δειλοί\footnote{δειλός \textit{adj nom pl masc} cowardly, timid} ἐστε, ὀλιγόπιστοι;\footnote{ὀλιγόπιστος \textit{adj  pl masc} of little faith} τότε ἐγερθεὶς ἐπετίμησε\footnote{ἐπιτιμάω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I rebuke, chide, admonish, warn} τοῖς ἀνέμοις καὶ τῇ θαλάσσῃ, καὶ ἐγένετο γαλήνη\footnote{γαλήνη \textit{n nom sg fem} a calm} μεγάλη.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} οἱ δὲ ἄνθρωποι ἐθαύμασαν, λέγοντες, Ποταπός\footnote{ποταπός \textit{adj nom sg masc} of what kind} ἐστιν οὗτος, ὅτι καὶ οἱ ἄνεμοι καὶ ἡ θάλασσα ὑπακούουσιν\footnote{ὑπακούω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I listen, obey} αὐτῷ;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} Καὶ ἐλθόντι αὐτῷ εἰς τὸ πέραν\footnote{πέραν \textit{adv} over, beyond} εἰς τὴν χώραν\footnote{χώρα \textit{n acc sg fem} region, land, fields} τῶν Γεργεσηνῶν,\footnote{Γεργεσηνός \textit{n gen pl masc} from Gerasene} ὑπήντησαν\footnote{ὑπαντάω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I meet} αὐτῷ δύο δαιμονιζόμενοι\footnote{δαιμονίζομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, nom pl masc} I am demon-possessed} ἐκ τῶν μνημείων ἐξερχόμενοι, χαλεποὶ\footnote{χαλεπός \textit{adj nom pl masc} hard, harsh, fierce} λίαν,\footnote{λίαν \textit{adv} very, very much, exceedingly} ὥστε μὴ ἰσχύειν\footnote{ἰσχύω \textit{vb pres act infin} I am strong, able} τινὰ παρελθεῖν διὰ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} καὶ ἰδού, ἔκραξαν λέγοντες, Τί ἡμῖν καὶ σοί, Ἰησοῦ, υἱὲ τοῦ Θεοῦ; ἦλθες ὧδε πρὸ καιροῦ βασανίσαι\footnote{βασανίζω \textit{vb aor act infin} I torment, torture, buffet} ἡμᾶς;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{30}}} ἦν δὲ μακρὰν\footnote{μακράν \textit{adv} far away} ἀπ᾽ αὐτῶν ἀγέλη\footnote{ἀγέλη \textit{n nom sg fem} a flock, herd} χοίρων\footnote{χοῖρος \textit{n gen pl masc} swine} πολλῶν βοσκομένη.\footnote{βόσκω \textit{vb pres pass ptcp, nom sg fem} I feed}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{31}}} οἱ δὲ δαίμονες\footnote{δαίμων \textit{n nom pl masc} an evil-spirit, demon} παρεκάλουν αὐτόν, λέγοντες, Εἰ ἐκβάλλεις ἡμᾶς, ἐπίτρεψον\footnote{ἐπιτρέπω \textit{vb 2nd sg, aor act imper} I allow, permit} ἡμῖν ἀπελθεῖν εἰς τὴν ἀγέλην\footnote{ἀγέλη \textit{n acc sg fem} a flock, herd} τῶν χοίρων.\footnote{χοῖρος \textit{n gen pl masc} swine}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{32}}} καὶ εἶπεν αὐτοῖς, Ὑπάγετε. οἱ δὲ ἐξελθόντες ἀπῆλθον εἰς τὴν ἀγέλην\footnote{ἀγέλη \textit{n acc sg fem} a flock, herd} τῶν χοίρων·\footnote{χοῖρος \textit{n gen pl masc} swine} καὶ ἰδού, ὥρμησε\footnote{ὁρμάω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I rush} πᾶσα ἡ ἀγέλη\footnote{ἀγέλη \textit{n nom sg fem} a flock, herd} τῶν χοίρων\footnote{χοῖρος \textit{n gen pl masc} swine} κατὰ τοῦ κρημνοῦ\footnote{κρημνός \textit{n gen sg masc} a crag, precipice} εἰς τὴν θάλασσαν, καὶ ἀπέθανον ἐν τοῖς ὕδασιν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{33}}} οἱ δὲ βόσκοντες\footnote{βόσκω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I feed} ἔφυγον, καὶ ἀπελθόντες εἰς τὴν πόλιν ἀπήγγειλαν πάντα, καὶ τὰ τῶν δαιμονιζομένων.\footnote{δαιμονίζομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, gen pl masc} I am demon-possessed}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{34}}} καὶ ἰδού, πᾶσα ἡ πόλις ἐξῆλθεν εἰς συνάντησιν\footnote{συνάντησις \textit{n acc sg fem} a meeting with} τῷ Ἰησοῦ· καὶ ἰδόντες αὐτόν, παρεκάλεσαν ὅπως μεταβῇ\footnote{μεταβαίνω \textit{vb 3rd sg, 2nd aor act subj} I leave, depart, remove, pass over} ἀπὸ τῶν ὁρίων\footnote{ὅριον \textit{n gen pl neut} districts, territory} αὐτῶν.
\lettrine[]{9 }Καὶ ἐμβὰς\footnote{ἐμβαίνω \textit{vb 2nd aor act ptcp, nom sg masc} I embark} εἰς τὸ πλοῖον διεπέρασε\footnote{διαπεράω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I cross over} καὶ ἦλθεν εἰς τὴν ἰδίαν πόλιν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} καὶ ἰδού, προσέφερον αὐτῷ παραλυτικὸν\footnote{παραλυτικός \textit{adj acc sg masc} afflicted with paralysis} ἐπὶ κλίνης\footnote{κλίνη \textit{n gen sg fem} a couch, bed, mat, bier} βεβλημένον· καὶ ἰδὼν ὁ Ἰησοῦς τὴν πίστιν αὐτῶν εἶπε τῷ παραλυτικῷ,\footnote{παραλυτικός \textit{adj dat sg masc} afflicted with paralysis} Θάρσει,\footnote{θαρσέω \textit{vb 2nd sg, pres act imper} be of good cheer} τέκνον· ἀφέωνταί σοι αἱ ἁμαρτίαι σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} καὶ ἰδού, τινὲς τῶν γραμματέων εἶπον ἐν ἑαυτοῖς, Οὗτος βλασφημεῖ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} καὶ ἰδὼν ὁ Ἰησοῦς τὰς ἐνθυμήσεις\footnote{ἐνθύμησις \textit{n acc pl fem} inward thought, reflection, thoughts} αὐτῶν εἶπεν, Ἱνατί\footnote{why?} ὑμεῖς ἐνθυμεῖσθε\footnote{ἐνθυμέομαι \textit{vb 2nd pl, pres mid or pass dep indic} I meditate upon, reflect upon} πονηρὰ ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} τί γάρ ἐστιν εὐκοπώτερον,\footnote{εὐκοπώτερον \textit{adj nom sg neut} easier} εἰπεῖν, Ἀφέωνταί σοι αἱ ἁμαρτίαι· ἢ εἰπεῖν, Ἔγειραι καὶ περιπάτει;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} ἵνα δὲ εἰδῆτε, ὅτι ἐξουσίαν ἔχει ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ τῆς γῆς ἀφιέναι ἁμαρτίας (τότε λέγει τῷ παραλυτικῷ),\footnote{παραλυτικός \textit{adj dat sg masc} afflicted with paralysis} Ἐγερθεὶς ἆρόν σου τὴν κλίνην,\footnote{κλίνη \textit{n acc sg fem} a couch, bed, mat, bier} καὶ ὕπαγε εἰς τὸν οἶκόν σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} καὶ ἐγερθεὶς ἀπῆλθεν εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} ἰδόντες δὲ οἱ ὄχλοι ἐθαύμασαν, καὶ ἐδόξασαν τὸν Θεόν, τὸν δόντα ἐξουσίαν τοιαύτην τοῖς ἀνθρώποις.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} Καὶ παράγων\footnote{παράγω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I pass by, depart, pass away} ὁ Ἰησοῦς ἐκεῖθεν\footnote{ἐκεῖθεν \textit{adv} thence, from that place} εἶδεν ἄνθρωπον καθήμενον ἐπὶ τὸ τελώνιον,\footnote{τελώνιον \textit{n acc sg neut} a tax-collector's office} Ματθαῖον\footnote{Ματθαῖος \textit{n acc sg masc} Matthew} λεγόμενον, καὶ λέγει αὐτῷ, Ἀκολούθει μοι. καὶ ἀναστὰς ἠκολούθησεν αὐτῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} Καὶ ἐγένετο αὐτοῦ ἀνακειμένου\footnote{ἀνάκειμαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, gen sg masc} I recline, especially at a dinner-table} ἐν τῇ οἰκίᾳ, καὶ ἰδού, πολλοὶ τελῶναι\footnote{τελώνης \textit{n nom pl masc} a collector of taxes} καὶ ἁμαρτωλοὶ ἐλθόντες συνανέκειντο\footnote{συνανάκειμαι \textit{vb 3rd pl, impf mid or pass dep indic} I recline at table with} τῷ Ἰησοῦ καὶ τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} καὶ ἰδόντες οἱ Φαρισαῖοι εἶπον τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, Διατί\footnote{why?} μετὰ τῶν τελωνῶν\footnote{τελώνης \textit{n gen pl masc} a collector of taxes} καὶ ἁμαρτωλῶν ἐσθίει ὁ διδάσκαλος ὑμῶν;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} ὁ δὲ Ἰησοῦς ἀκούσας εἶπεν αὐτοῖς, Οὐ χρείαν ἔχουσιν οἱ ἰσχύοντες\footnote{ἰσχύω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I am strong, able} ἰατροῦ,\footnote{ἰατρός \textit{n gen sg masc} a physician} ἀλλ᾽ οἱ κακῶς\footnote{κακῶς \textit{adv} badly, evilly} ἔχοντες.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} πορευθέντες δὲ μάθετε\footnote{μανθάνω \textit{vb 2nd pl, 2nd aor act imper} I learn, ascertain} τί ἐστιν, Ἔλεον\footnote{ἔλεος \textit{n acc sg masc} pity, mercy} θέλω, καὶ οὐ θυσίαν·\footnote{θυσία \textit{n acc sg fem} a sacrifice} οὐ γὰρ ἦλθον καλέσαι δικαίους, ἀλλ᾽ ἁμαρτωλοὺς εἰς μετάνοιαν.\footnote{μετάνοια \textit{n acc sg fem} repentance, a change of mind}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} Τότε προσέρχονται αὐτῷ οἱ μαθηταὶ Ἰωάννου, λέγοντες, Διατί\footnote{why?} ἡμεῖς καὶ οἱ Φαρισαῖοι νηστεύομεν\footnote{νηστεύω \textit{vb 1st pl, pres act indic} I fast} πολλά, οἱ δὲ μαθηταί σου οὐ νηστεύουσι;\footnote{νηστεύω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I fast}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} καὶ εἶπεν αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς, Μὴ δύνανται οἱ υἱοὶ τοῦ νυμφῶνος\footnote{νυμφών \textit{n gen sg masc} a bridal chamber} πενθεῖν,\footnote{πενθέω \textit{vb pres act infin} I mourn, lament} ἐφ᾽ ὅσον μετ᾽ αὐτῶν ἐστιν ὁ νυμφίος;\footnote{νυμφίος \textit{n nom sg masc} a bridegroom} ἐλεύσονται δὲ ἡμέραι ὅταν ἀπαρθῇ\footnote{ἀπαίρω \textit{vb 3rd sg, aor pass subj} I take away, remove} ἀπ᾽ αὐτῶν ὁ νυμφίος,\footnote{νυμφίος \textit{n nom sg masc} a bridegroom} καὶ τότε νηστεύσουσιν.\footnote{νηστεύω \textit{vb 3rd pl, fut act indic} I fast}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} οὐδεὶς δὲ ἐπιβάλλει\footnote{ἐπιβάλλω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I throw upon, lay, strike upon} ἐπίβλημα\footnote{ἐπίβλημα \textit{n acc sg neut} a patch on a garment} ῥάκους\footnote{ῥάκος \textit{n gen sg neut} a piece of cloth} ἀγνάφου\footnote{ἄγναφος \textit{adj gen sg neut} unshrunken, new} ἐπὶ ἱματίῳ παλαιῷ·\footnote{παλαιός \textit{adj dat sg neut} old, ancient, worn out} αἴρει γὰρ τὸ πλήρωμα\footnote{πλήρωμα \textit{n nom sg neut} fullness, fulfillment, completion} αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ ἱματίου, καὶ χεῖρον\footnote{χείρων \textit{adj nom sg neut} worse} σχίσμα\footnote{σχίσμα \textit{n nom sg neut} a rent, division} γίνεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} οὐδὲ βάλλουσιν οἶνον νέον\footnote{νέος \textit{adj acc sg masc} young, new, fresh} εἰς ἀσκοὺς\footnote{ἀσκός \textit{n acc pl masc} a wine-skin} παλαιούς·\footnote{παλαιός \textit{adj acc pl masc} old, ancient, worn out} εἰ δὲ μήγε,\footnote{εἰ δὲ μήγε \textit{} but if not, else, otherwise} ῥήγνυνται\footnote{ῥήγνυμι \textit{vb 3rd pl, pres pass indic} I break, break forth} οἱ ἀσκοί,\footnote{ἀσκός \textit{n nom pl masc} a wine-skin} καὶ ὁ οἶνος ἐκχεῖται,\footnote{ἐκχέω \textit{vb 3rd sg, pres pass indic} I pour out, shed} καὶ οἱ ἀσκοὶ\footnote{ἀσκός \textit{n nom pl masc} a wine-skin} ἀπολοῦνται· ἀλλὰ βάλλουσιν οἶνον νέον\footnote{νέος \textit{adj acc sg masc} young, new, fresh} εἰς ἀσκοὺς\footnote{ἀσκός \textit{n acc pl masc} a wine-skin} καινούς, καὶ ἀμφότερα\footnote{ἀμφότεροι \textit{adj acc pl neut} both of two} συντηροῦνται.\footnote{συντηρέω \textit{vb 3rd pl, pres pass indic} I preserve, keep safe, keep in mind}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} Ταῦτα αὐτοῦ λαλοῦντος αὐτοῖς, ἰδού, ἄρχων εἷς ἐλθὼν προσεκύνει αὐτῷ, λέγων ὅτι Ἡ θυγάτηρ\footnote{θυγάτηρ \textit{n nom sg fem} a daughter} μου ἄρτι ἐτελεύτησεν·\footnote{τελευτάω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I end, finish, die} ἀλλὰ ἐλθὼν ἐπίθες τὴν χεῖρά σου ἐπ᾽ αὐτήν, καὶ ζήσεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} καὶ ἐγερθεὶς ὁ Ἰησοῦς ἠκολούθησεν αὐτῷ καὶ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} καὶ ἰδού, γυνὴ αἱμορροοῦσα\footnote{αἱμορροέω \textit{vb pres act ptcp, nom sg fem} I suffer from a continual flow (oozing) of blood} δώδεκα ἔτη, προσελθοῦσα ὄπισθεν,\footnote{ὄπισθεν \textit{adv} from behind, after} ἥψατο τοῦ κρασπέδου\footnote{κράσπεδον \textit{n gen sg neut} the fringe, edge} τοῦ ἱματίου αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} ἔλεγε γὰρ ἐν ἑαυτῇ, Ἐὰν μόνον ἅψωμαι τοῦ ἱματίου αὐτοῦ, σωθήσομαι.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} ὁ δὲ Ἰησοῦς ἐπιστραφεὶς καὶ ἰδὼν αὐτὴν εἶπε, Θάρσει,\footnote{θαρσέω \textit{vb 2nd sg, pres act imper} be of good cheer} θύγατερ·\footnote{θυγάτηρ \textit{n  sg fem} a daughter} ἡ πίστις σου σέσωκέ σε. καὶ ἐσώθη ἡ γυνὴ ἀπὸ τῆς ὥρας ἐκείνης.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} καὶ ἐλθὼν ὁ Ἰησοῦς εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ ἄρχοντος, καὶ ἰδὼν τοὺς αὐλητὰς\footnote{αὐλητής \textit{n acc pl masc} a flute-player} καὶ τὸν ὄχλον θορυβούμενον,\footnote{θορυβέω \textit{vb pres pass ptcp, acc sg masc} I disturb greatly, terrify, strike with panic}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} λέγει αὐτοῖς, Ἀναχωρεῖτε·\footnote{ἀναχωρέω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I return, retire, depart, withdraw} οὐ γὰρ ἀπέθανε τὸ κοράσιον,\footnote{κοράσιον \textit{n nom sg neut} a girl, little girl} ἀλλὰ καθεύδει.\footnote{καθεύδω \textit{vb 3rd sg, pres act indic} I sleep, am sleeping} καὶ κατεγέλων\footnote{καταγελάω \textit{vb 3rd pl, impf act indic} I laugh at, ridicule} αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} ὅτε δὲ ἐξεβλήθη ὁ ὄχλος, εἰσελθὼν ἐκράτησε τῆς χειρὸς αὐτῆς, καὶ ἠγέρθη τὸ κοράσιον.\footnote{κοράσιον \textit{n nom sg neut} a girl, little girl}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} καὶ ἐξῆλθεν ἡ φήμη\footnote{φήμη \textit{n nom sg fem} a report, fame} αὕτη εἰς ὅλην τὴν γῆν ἐκείνην.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} Καὶ παράγοντι\footnote{παράγω \textit{vb pres act ptcp, dat sg masc} I pass by, depart, pass away} ἐκεῖθεν\footnote{ἐκεῖθεν \textit{adv} thence, from that place} τῷ Ἰησοῦ, ἠκολούθησαν αὐτῷ δύο τυφλοί, κράζοντες καὶ λέγοντες, Ἐλέησον ἡμᾶς, υἱὲ Δαβίδ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} ἐλθόντι δὲ εἰς τὴν οἰκίαν, προσῆλθον αὐτῷ οἱ τυφλοί, καὶ λέγει αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς, Πιστεύετε ὅτι δύναμαι τοῦτο ποιῆσαι; λέγουσιν αὐτῷ, Ναί, Κύριε.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} τότε ἥψατο τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν, λέγων, Κατὰ τὴν πίστιν ὑμῶν γενηθήτω ὑμῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{30}}} καὶ ἀνεῴχθησαν αὐτῶν οἱ ὀφθαλμοί· καὶ ἐνεβριμήσατο\footnote{ἐμβριμάομαι \textit{vb 3rd sg, aor mid dep indic} I snort, express indignant displeasure} αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς, λέγων, Ὁρᾶτε μηδεὶς γινωσκέτω.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{31}}} οἱ δὲ ἐξελθόντες διεφήμισαν\footnote{διαφημίζω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I report, publish abroad} αὐτὸν ἐν ὅλῃ τῇ γῇ ἐκείνῃ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{32}}} Αὐτῶν δὲ ἐξερχομένων, ἰδού, προσήνεγκαν αὐτῷ ἄνθρωπον κωφὸν\footnote{κωφός \textit{adj acc sg masc} dumb, deaf} δαιμονιζόμενον.\footnote{δαιμονίζομαι \textit{vb pres mid or pass dep ptcp, acc sg masc} I am demon-possessed}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{33}}} καὶ ἐκβληθέντος τοῦ δαιμονίου, ἐλάλησεν ὁ κωφός·\footnote{κωφός \textit{adj nom sg masc} dumb, deaf} καὶ ἐθαύμασαν οἱ ὄχλοι, λέγοντες, Οὐδέποτε\footnote{οὐδέποτε \textit{} never} ἐφάνη οὕτως ἐν τῷ Ἰσραήλ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{34}}} οἱ δὲ Φαρισαῖοι ἔλεγον, Ἐν τῷ ἄρχοντι τῶν δαιμονίων ἐκβάλλει τὰ δαιμόνια.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{35}}} Καὶ περιῆγεν\footnote{περιάγω \textit{vb 3rd sg, impf act indic} I lead about, go about} ὁ Ἰησοῦς τὰς πόλεις πάσας καὶ τὰς κώμας,\footnote{κώμη \textit{n acc pl fem} a village} διδάσκων ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν, καὶ κηρύσσων τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας, καὶ θεραπεύων πᾶσαν νόσον\footnote{νόσος \textit{n acc sg fem} a disease, malady} καὶ πᾶσαν μαλακίαν\footnote{μαλακία \textit{n acc sg fem} weakness, illness} ἐν τῷ λαῷ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{36}}} ἰδὼν δὲ τοὺς ὄχλους, ἐσπλαγχνίσθη\footnote{σπλαγχνίζομαι \textit{vb 3rd sg, aor pass dep indic} I have pity on} περὶ αὐτῶν, ὅτι ἦσαν ἐκλελυμένοι\footnote{ἐκλύω \textit{vb perf pass ptcp, nom pl masc} I am unstrung, become weak, fail} καὶ ἐρριμμένοι\footnote{ῥίπτω \textit{vb perf pass ptcp, nom pl masc} I throw, cast, toss} ὡσεὶ πρόβατα μὴ ἔχοντα ποιμένα.\footnote{ποιμήν \textit{n acc sg masc} a shepherd}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{37}}} τότε λέγει τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, Ὁ μὲν θερισμὸς\footnote{θερισμός \textit{n nom sg masc} reaping, harvest} πολύς, οἱ δὲ ἐργάται\footnote{ἐργάτης \textit{n nom pl masc} a field-laborer, workman} ὀλίγοι·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{38}}} δεήθητε\footnote{δέομαι \textit{vb 2nd pl, aor pass dep imper} I request, beg} οὖν τοῦ Κυρίου τοῦ θερισμοῦ,\footnote{θερισμός \textit{n gen sg masc} reaping, harvest} ὅπως ἐκβάλῃ ἐργάτας\footnote{ἐργάτης \textit{n acc pl masc} a field-laborer, workman} εἰς τὸν θερισμὸν\footnote{θερισμός \textit{n acc sg masc} reaping, harvest} αὐτοῦ.
\lettrine[]{10 }καὶ προσκαλεσάμενος\footnote{προσκαλέω \textit{vb aor mid dep ptcp, nom sg masc} I summon} τοὺς δώδεκα μαθητὰς αὐτοῦ, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν πνευμάτων ἀκαθάρτων,\footnote{ἀκάθαρτος \textit{adj gen pl neut} unclean, impure} ὥστε ἐκβάλλειν αὐτά, καὶ θεραπεύειν πᾶσαν νόσον\footnote{νόσος \textit{n acc sg fem} a disease, malady} καὶ πᾶσαν μαλακίαν.\footnote{μαλακία \textit{n acc sg fem} weakness, illness}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} Τῶν δὲ δώδεκα ἀποστόλων τὰ ὀνόματά ἐστι ταῦτα· πρῶτος Σίμων ὁ λεγόμενος Πέτρος, καὶ Ἀνδρέας\footnote{Ἀνδρέας \textit{n nom sg masc} Andrew} ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ· Ἰάκωβος ὁ τοῦ Ζεβεδαίου,\footnote{Ζεβεδαῖος \textit{n gen sg masc} Zebedee} καὶ Ἰωάννης ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} Φίλιππος, καὶ Βαρθολομαῖος·\footnote{Βαρθολομαῖος \textit{n nom sg masc} Bartholomew} Θωμᾶς,\footnote{Θωμᾶς \textit{n nom sg masc} Thomas} καὶ Ματθαῖος\footnote{Ματθαῖος \textit{n nom sg masc} Matthew} ὁ τελώνης·\footnote{τελώνης \textit{n nom sg masc} a collector of taxes} Ἰάκωβος ὁ τοῦ Ἀλφαίου,\footnote{Ἀλφαίος \textit{n gen sg masc} Alphaeus} καὶ Λεββαῖος\footnote{Λεββαῖος \textit{n nom sg masc} Lebbaeus} ὁ ἐπικληθεὶς Θαδδαῖος·\footnote{Θαδδαῖος \textit{n nom sg masc} Thaddaeus}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} Σίμων ὁ Κανανίτης,\footnote{Κανανίτης \textit{n nom sg masc} a Canaanite} καὶ Ἰούδας Ἰσκαριώτης\footnote{Ἰσκαριώτης \textit{n nom sg masc} Iscariot, a man of Kerioth} ὁ καὶ παραδοὺς αὐτόν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} τούτους τοὺς δώδεκα ἀπέστειλεν ὁ Ἰησοῦς, παραγγείλας\footnote{παραγγέλλω \textit{vb aor act ptcp, nom sg masc} I notify, command, charge} αὐτοῖς, λέγων, Εἰς ὁδὸν ἐθνῶν μὴ ἀπέλθητε, καὶ εἰς πόλιν Σαμαρειτῶν\footnote{Σαμαρείτης \textit{n gen pl masc} a Samaritan} μὴ εἰσέλθητε·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} πορεύεσθε δὲ μᾶλλον πρὸς τὰ πρόβατα τὰ ἀπολωλότα οἴκου Ἰσραήλ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} πορευόμενοι δὲ κηρύσσετε, λέγοντες ὅτι Ἤγγικεν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} ἀσθενοῦντας θεραπεύετε, λεπροὺς\footnote{λεπρός \textit{adj acc pl masc} a leper} καθαρίζετε,\footnote{καθαρίζω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I make clean} νεκροὺς ἐγείρετε, δαιμόνια ἐκβάλλετε. δωρεὰν\footnote{δωρεάν \textit{adv} as a free gift, without payment, freely} ἐλάβετε, δωρεὰν\footnote{δωρεάν \textit{adv} as a free gift, without payment, freely} δότε.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} μὴ κτήσησθε\footnote{κτάομαι \textit{vb 2nd pl, aor mid dep subj} I win, get, buy, possess} χρυσόν,\footnote{χρυσός \textit{n acc sg masc} anything made of gold} μηδὲ ἄργυρον,\footnote{ἄργυρος \textit{n acc sg masc} silver as a metal} μηδὲ χαλκὸν\footnote{χαλκός \textit{n acc sg masc} copper, brass, money} εἰς τὰς ζώνας\footnote{ζώνη \textit{n acc pl fem} a girdle, belt, purse} ὑμῶν,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} μὴ πήραν\footnote{πήρα \textit{n acc sg fem} a sack, wallet} εἰς ὁδόν, μηδὲ δύο χιτῶνας,\footnote{χιτών \textit{n acc pl masc} a tunic, garment, undergarment} μηδὲ ὑποδήματα,\footnote{ὑπόδημα \textit{n acc pl neut} a sandal} μηδὲ ῥάβδους·\footnote{ῥάβδος \textit{n acc pl fem} a rod, staff} ἄξιος γὰρ ὁ ἐργάτης\footnote{ἐργάτης \textit{n nom sg masc} a field-laborer, workman} τῆς τροφῆς\footnote{τροφή \textit{n gen sg fem} food, nourishment} αὐτοῦ ἐστιν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} εἰς ἣν δ᾽ ἂν πόλιν ἢ κώμην\footnote{κώμη \textit{n acc sg fem} a village} εἰσέλθητε, ἐξετάσατε\footnote{ἐξετάζω \textit{vb 2nd pl, aor act imper} I examine, question, search out} τίς ἐν αὐτῇ ἄξιός ἐστι· κἀκεῖ\footnote{κἀκεῖ \textit{} and there, and yonder} μείνατε, ἕως ἂν ἐξέλθητε.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} εἰσερχόμενοι δὲ εἰς τὴν οἰκίαν, ἀσπάσασθε αὐτήν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} καὶ ἐὰν μὲν ᾖ ἡ οἰκία ἀξία, ἐλθέτω ἡ εἰρήνη ὑμῶν ἐπ᾽ αὐτήν· ἐὰν δὲ μὴ ᾖ ἀξία, ἡ εἰρήνη ὑμῶν πρὸς ὑμᾶς ἐπιστραφήτω.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} καὶ ὃς ἐὰν μὴ δέξηται ὑμᾶς μηδὲ ἀκούσῃ τοὺς λόγους ὑμῶν, ἐξερχόμενοι τῆς οἰκίας ἢ τῆς πόλεως ἐκείνης, ἐκτινάξατε\footnote{ἐκτινάσσω \textit{vb 2nd pl, aor act imper} I shake off} τὸν κονιορτὸν\footnote{κονιορτός \textit{n acc sg masc} dust} τῶν ποδῶν ὑμῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἀνεκτότερον\footnote{ἀνεκτός \textit{adj nom sg neut} endurable, tolerable} ἔσται γῇ Σοδόμων\footnote{Σόδομα \textit{n gen pl neut} Sodom} καὶ Γομόρρων\footnote{Γόμορρα \textit{n gen pl neut} Gomorrah} ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως, ἢ τῇ πόλει ἐκείνῃ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} Ἰδού, ἐγὼ ἀποστέλλω ὑμᾶς ὡς πρόβατα ἐν μέσῳ λύκων·\footnote{λύκος \textit{n gen pl masc} a wolf, jackal} γίνεσθε οὖν φρόνιμοι\footnote{φρόνιμος \textit{adj nom pl masc} intelligent, prudent} ὡς οἱ ὄφεις,\footnote{ὄφις \textit{n nom pl masc} a serpent} καὶ ἀκέραιοι\footnote{ἀκέραιος \textit{adj nom pl masc} simple, unsophisticated, innocent} ὡς αἱ περιστεραί.\footnote{περιστερά \textit{n nom pl fem} a dove}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} προσέχετε\footnote{προσέχω \textit{vb 2nd pl, pres act imper} I pay attention to, devote myself to} δὲ ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων· παραδώσουσι γὰρ ὑμᾶς εἰς συνέδρια,\footnote{συνέδριον \textit{n acc pl neut} a council, the Sanhedrin} καὶ ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν μαστιγώσουσιν\footnote{μαστιγόω \textit{vb 3rd pl, fut act indic} I flog, scourge} ὑμᾶς·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} καὶ ἐπὶ ἡγεμόνας\footnote{ἡγεμών \textit{n acc pl masc} a governor} δὲ καὶ βασιλεῖς ἀχθήσεσθε ἕνεκεν\footnote{ἕνεκεν \textit{prep} for the sake of, on account of, wherefore} ἐμοῦ, εἰς μαρτύριον\footnote{μαρτύριον \textit{n acc sg neut} witness, evidence, testimony} αὐτοῖς καὶ τοῖς ἔθνεσιν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} ὅταν δὲ παραδιδῶσιν ὑμᾶς, μὴ μεριμνήσητε\footnote{μεριμνάω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I am anxious, distracted} πῶς ἢ τί λαλήσητε· δοθήσεται γὰρ ὑμῖν ἐν ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ τί λαλήσετε·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} οὐ γὰρ ὑμεῖς ἐστὲ οἱ λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τοῦ πατρὸς ὑμῶν τὸ λαλοῦν ἐν ὑμῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} παραδώσει δὲ ἀδελφὸς ἀδελφὸν εἰς θάνατον, καὶ πατὴρ τέκνον· καὶ ἐπαναστήσονται\footnote{ἐπανίστημι \textit{vb 3rd pl, fut mid dep indic} I rise up against} τέκνα ἐπὶ γονεῖς,\footnote{γονεύς \textit{n acc pl masc} a parent} καὶ θανατώσουσιν\footnote{θανατόω \textit{vb 3rd pl, fut act indic} I put to death, subdue} αὐτούς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων διὰ τὸ ὄνομά μου· ὁ δὲ ὑπομείνας\footnote{ὑπομένω \textit{vb aor act ptcp, nom sg masc} I remain behind, endure} εἰς τέλος, οὗτος σωθήσεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} ὅταν δὲ διώκωσιν ὑμᾶς ἐν τῇ πόλει ταύτῃ, φεύγετε εἰς τὴν ἄλλην· ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ τελέσητε\footnote{τελέω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I end, accomplish, pay} τὰς πόλεις τοῦ Ἰσραήλ, ἕως ἂν ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} Οὐκ ἔστι μαθητὴς ὑπὲρ τὸν διδάσκαλον, οὐδὲ δοῦλος ὑπὲρ τὸν κύριον αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} ἀρκετὸν\footnote{ἀρκετός \textit{adj nom sg neut} sufficient} τῷ μαθητῇ ἵνα γένηται ὡς ὁ διδάσκαλος αὐτοῦ, καὶ ὁ δοῦλος ὡς ὁ κύριος αὐτοῦ. εἰ τὸν οἰκοδεσπότην\footnote{οἰκοδεσπότης \textit{n acc sg masc} a head of a household} Βεελζεβοὺβ\footnote{Βεελζεβούλ \textit{proper} Beelzebul} ἐκάλεσαν, πόσῳ\footnote{πόσος \textit{ dat sg neut} how much, how great, how many} μᾶλλον τοὺς οἰκιακοὺς\footnote{οἰκειακός \textit{n acc pl masc} one of a family} αὐτοῦ;
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} μὴ οὖν φοβηθῆτε αὐτούς· οὐδὲν γάρ ἐστι κεκαλυμμένον\footnote{καλύπτω \textit{vb perf pass ptcp, nom sg neut} I veil, hide, conceal, envelop} ὃ οὐκ ἀποκαλυφθήσεται·\footnote{ἀποκαλύπτω \textit{vb 3rd sg, fut pass indic} I uncover, bring to light, reveal} καὶ κρυπτὸν\footnote{κρυπτός \textit{adj nom sg neut} hidden, secret} ὃ οὐ γνωσθήσεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} ὃ λέγω ὑμῖν ἐν τῇ σκοτίᾳ,\footnote{σκοτία \textit{n dat sg fem} darkness} εἴπατε ἐν τῷ φωτί· καὶ ὃ εἰς τὸ οὖς ἀκούετε, κηρύξατε ἐπὶ τῶν δωμάτων.\footnote{δῶμα \textit{n gen pl neut} the top of the house}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} καὶ μὴ φοβηθῆτε ἀπὸ τῶν ἀποκτεινόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι· φοβήθητε δὲ μᾶλλον τὸν δυνάμενον καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ.\footnote{γέεννα \textit{n dat sg fem} Gehenna}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} οὐχὶ δύο στρουθία\footnote{στρουθίον \textit{n nom pl neut} a small bird, sparrow} ἀσσαρίου\footnote{ἀσσάριον \textit{n gen sg neut} a small coin} πωλεῖται;\footnote{πωλέω \textit{vb 3rd sg, pres pass indic} I sell} καὶ ἓν ἐξ αὐτῶν οὐ πεσεῖται ἐπὶ τὴν γῆν ἄνευ\footnote{ἄνευ \textit{prep} without, without the cooperation or knowledge of} τοῦ πατρὸς ὑμῶν·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{30}}} ὑμῶν δὲ καὶ αἱ τρίχες\footnote{θρίξ \textit{n nom pl fem} a hair} τῆς κεφαλῆς πᾶσαι ἠριθμημέναι\footnote{ἀριθμέω \textit{vb perf pass ptcp, nom pl fem} I number, count} εἰσί.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{31}}} μὴ οὖν φοβηθῆτε· πολλῶν στρουθίων\footnote{στρουθίον \textit{n gen pl neut} a small bird, sparrow} διαφέρετε\footnote{διαφέρω \textit{vb 2nd pl, pres act indic} I carry through, differ, surpass, excel} ὑμεῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{32}}} πᾶς οὖν ὅστις ὁμολογήσει\footnote{ὁμολογέω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I confess, profess, acknowledge, praise} ἐν ἐμοὶ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὁμολογήσω\footnote{ὁμολογέω \textit{vb 1st sg, fut act indic} I confess, profess, acknowledge, praise} κἀγὼ ἐν αὐτῷ ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{33}}} ὅστις δ᾽ ἂν ἀρνήσηταί με ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ἀρνήσομαι αὐτὸν κἀγὼ ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{34}}} Μὴ νομίσητε\footnote{νομίζω \textit{vb 2nd pl, aor act subj} I think, suppose} ὅτι ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἐπὶ τὴν γῆν· οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην, ἀλλὰ μάχαιραν.\footnote{μάχαιρα \textit{n acc sg fem} a sword}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{35}}} ἦλθον γὰρ διχάσαι\footnote{διχάζω \textit{vb aor act infin} I set at variance, make to be hostile} ἄνθρωπον κατὰ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ θυγατέρα\footnote{θυγάτηρ \textit{n acc sg fem} a daughter} κατὰ τῆς μητρὸς αὐτῆς, καὶ νύμφην\footnote{νύμφη \textit{n acc sg fem} a bride, daughter-in-law} κατὰ τῆς πενθερᾶς\footnote{πενθερά \textit{n gen sg fem} a mother-in-law} αὐτῆς·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{36}}} καὶ ἐχθροὶ τοῦ ἀνθρώπου οἱ οἰκιακοὶ\footnote{οἰκειακός \textit{n nom pl masc} one of a family} αὐτοῦ.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{37}}} ὁ φιλῶν\footnote{φιλέω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I love, kiss} πατέρα ἢ μητέρα ὑπὲρ ἐμέ, οὐκ ἔστι μου ἄξιος· καὶ ὁ φιλῶν\footnote{φιλέω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I love, kiss} υἱὸν ἢ θυγατέρα\footnote{θυγάτηρ \textit{n acc sg fem} a daughter} ὑπὲρ ἐμέ, οὐκ ἔστι μου ἄξιος·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{38}}} καὶ ὃς οὐ λαμβάνει τὸν σταυρὸν\footnote{σταυρός \textit{n acc sg masc} a cross} αὐτοῦ καὶ ἀκολουθεῖ ὀπίσω μου, οὐκ ἔστι μου ἄξιος.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{39}}} ὁ εὑρὼν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἀπολέσει αὐτήν· καὶ ὁ ἀπολέσας τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἕνεκεν\footnote{ἕνεκεν \textit{prep} for the sake of, on account of, wherefore} ἐμοῦ εὑρήσει αὐτήν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{40}}} Ὁ δεχόμενος ὑμᾶς ἐμὲ δέχεται· καὶ ὁ ἐμὲ δεχόμενος δέχεται τὸν ἀποστείλαντά με.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{41}}} ὁ δεχόμενος προφήτην εἰς ὄνομα προφήτου μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} προφήτου λήψεται· καὶ ὁ δεχόμενος δίκαιον εἰς ὄνομα δικαίου μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} δικαίου λήψεται.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{42}}} καὶ ὃς ἐὰν ποτίσῃ\footnote{ποτίζω \textit{vb 3rd sg, aor act subj} I cause to drink, give to drink} ἕνα τῶν μικρῶν τούτων ποτήριον ψυχροῦ\footnote{ψυχρός \textit{adj gen sg neut} cold, cold-hearted} μόνον εἰς ὄνομα μαθητοῦ, ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ ἀπολέσῃ τὸν μισθὸν\footnote{μισθός \textit{n acc sg masc} wages, reward} αὐτοῦ.
\lettrine[]{11 }Καὶ ἐγένετο ὅτε ἐτέλεσεν\footnote{τελέω \textit{vb 3rd sg, aor act indic} I end, accomplish, pay} ὁ Ἰησοῦς διατάσσων\footnote{διατάσσω \textit{vb pres act ptcp, nom sg masc} I give orders to, prescribe} τοῖς δώδεκα μαθηταῖς αὐτοῦ, μετέβη\footnote{μεταβαίνω \textit{vb 3rd sg, 2nd aor act indic} I leave, depart, remove, pass over} ἐκεῖθεν\footnote{ἐκεῖθεν \textit{adv} thence, from that place} τοῦ διδάσκειν καὶ κηρύσσειν ἐν ταῖς πόλεσιν αὐτῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{2}}} Ὁ δὲ Ἰωάννης ἀκούσας ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ\footnote{δεσμωτήριον \textit{n dat sg neut} a prison} τὰ ἔργα τοῦ Χριστοῦ, πέμψας δύο τῶν μαθητῶν αὐτοῦ,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{3}}} εἶπεν αὐτῷ, Σὺ εἶ ὁ ἐρχόμενος, ἢ ἕτερον προσδοκῶμεν;\footnote{προσδοκάω \textit{vb 1st pl, pres act indic} I expect, await}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{4}}} καὶ ἀποκριθεὶς ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς, Πορευθέντες ἀπαγγείλατε Ἰωάννῃ ἃ ἀκούετε καὶ βλέπετε·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{5}}} τυφλοὶ ἀναβλέπουσι,\footnote{ἀναβλέπω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I look up, recover my sight} καὶ χωλοὶ\footnote{χωλός \textit{adj nom pl masc} lame, deprived of a foot} περιπατοῦσι, λεπροὶ\footnote{λεπρός \textit{adj nom pl masc} a leper} καθαρίζονται,\footnote{καθαρίζω \textit{vb 3rd pl, pres pass indic} I make clean} καὶ κωφοὶ\footnote{κωφός \textit{adj nom pl masc} dumb, deaf} ἀκούουσι, νεκροὶ ἐγείρονται, καὶ πτωχοὶ εὐαγγελίζονται·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{6}}} καὶ μακάριός ἐστιν, ὃς ἐὰν μὴ σκανδαλισθῇ\footnote{σκανδαλίζω \textit{vb 3rd sg, aor pass subj} I cause to stumble} ἐν ἐμοί.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{7}}} τούτων δὲ πορευομένων, ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς λέγειν τοῖς ὄχλοις περὶ Ἰωάννου, Τί ἐξήλθετε εἰς τὴν ἔρημον θεάσασθαι;\footnote{θεάομαι \textit{vb aor mid dep infin} I see, behold, contemplate, visit} κάλαμον\footnote{κάλαμος \textit{n acc sg masc} a reed, reed-pen} ὑπὸ ἀνέμου σαλευόμενον;\footnote{σαλεύω \textit{vb pres pass ptcp, acc sg masc} I shake, excite}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{8}}} ἀλλὰ τί ἐξήλθετε ἰδεῖν; ἄνθρωπον ἐν μαλακοῖς\footnote{μαλακός \textit{adj dat pl neut} soft, effeminate} ἱματίοις ἠμφιεσμένον;\footnote{ἀμφιέννυμι \textit{vb perf pass ptcp, acc sg masc} I put on, clothe} ἰδού, οἱ τὰ μαλακὰ\footnote{μαλακός \textit{adj acc pl neut} soft, effeminate} φοροῦντες\footnote{φορέω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I carry, wear} ἐν τοῖς οἴκοις τῶν βασιλέων εἰσίν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{9}}} ἀλλὰ τί ἐξήλθετε ἰδεῖν; προφήτην; ναί, λέγω ὑμῖν, καὶ περισσότερον\footnote{περισσός \textit{adj acc sg neut} abundant, greater, vehemently, advantage} προφήτου·
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{10}}} οὗτος γάρ ἐστι περὶ οὗ γέγραπται, Ἰδού, ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου πρὸ προσώπου σου, ὃς κατασκευάσει\footnote{κατασκευάζω \textit{vb 3rd sg, fut act indic} I build, prepare, make} τὴν ὁδόν σου ἔμπροσθέν σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{11}}} ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ ἐγήγερται ἐν γεννητοῖς\footnote{γεννητός \textit{adj dat pl masc} begotten, born} γυναικῶν μείζων Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ·\footnote{βαπτιστής \textit{n gen sg masc} the baptizer, the Baptist} ὁ δὲ μικρότερος ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν μείζων αὐτοῦ ἐστιν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{12}}} ἀπὸ δὲ τῶν ἡμερῶν Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ\footnote{βαπτιστής \textit{n gen sg masc} the baptizer, the Baptist} ἕως ἄρτι ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται,\footnote{βίαζομαι \textit{vb 3rd sg, pres pass indic} I use force, violence, suffer violence} καὶ βιασταὶ\footnote{βιαστής \textit{n nom pl masc} a forceful, violent man} ἁρπάζουσιν\footnote{ἁρπάζω \textit{vb 3rd pl, pres act indic} I seize, snatch, obtain by robbery} αὐτήν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{13}}} πάντες γὰρ οἱ προφῆται καὶ ὁ νόμος ἕως Ἰωάννου προεφήτευσαν·\footnote{προφητεύω \textit{vb 3rd pl, aor act indic} I foretell, prophesy}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{14}}} καὶ εἰ θέλετε δέξασθαι, αὐτός ἐστιν Ἠλίας\footnote{Ἠλίας \textit{n nom sg masc} Elijah} ὁ μέλλων ἔρχεσθαι.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{15}}} ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{16}}} τίνι δὲ ὁμοιώσω\footnote{ὁμοιόω \textit{vb 1st sg, fut act indic} I make like, liken, compare} τὴν γενεὰν ταύτην; ὁμοία ἐστὶ παιδαρίοις\footnote{παιδάριον \textit{n dat pl neut} a little boy, lad} ἐν ἀγοραῖς\footnote{ἀγορά \textit{n dat pl fem} market-place} καθημένοις, καὶ προσφωνοῦσι\footnote{προσφωνέω \textit{vb pres act ptcp, dat pl neut} I call to, summon} τοῖς ἑταίροις\footnote{ἑταῖρος \textit{n dat pl masc} a companion, comrade} αὐτῶν,
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{17}}} καὶ λέγουσιν, Ηὐλήσαμεν\footnote{αὐλέω \textit{vb 1st pl, aor act indic} I play the flute, pipe} ὑμῖν, καὶ οὐκ ὠρχήσασθε·\footnote{ὀρχέομαι \textit{vb 2nd pl, aor mid dep indic} I dance} ἐθρηνήσαμεν\footnote{θρηνέω \textit{vb 1st pl, aor act indic} I wail, lament} ὑμῖν, καὶ οὐκ ἐκόψασθε.\footnote{κόπτω \textit{vb 2nd pl, aor mid indic} I cut off, mourn}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{18}}} ἦλθε γὰρ Ἰωάννης μήτε ἐσθίων μήτε πίνων, καὶ λέγουσι, Δαιμόνιον ἔχει.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{19}}} ἦλθεν ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐσθίων καὶ πίνων, καὶ λέγουσιν, Ἰδού, ἄνθρωπος φάγος\footnote{φάγος \textit{n nom sg masc} a glutton} καὶ οἰνοπότης,\footnote{οἰνοπότης \textit{n nom sg masc} an excessive wine-drinker} τελωνῶν\footnote{τελώνης \textit{n gen pl masc} a collector of taxes} φίλος\footnote{φίλος \textit{adj nom sg masc} friendly, a friend} καὶ ἁμαρτωλῶν. καὶ ἐδικαιώθη ἡ σοφία ἀπὸ τῶν τέκνων αὐτῆς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{20}}} Τότε ἤρξατο ὀνειδίζειν\footnote{ὀνειδίζω \textit{vb pres act infin} I reproach, revile, upbraid} τὰς πόλεις ἐν αἷς ἐγένοντο αἱ πλεῖσται δυνάμεις αὐτοῦ, ὅτι οὐ μετενόησαν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{21}}} Οὐαί σοι, Χοραζίν,\footnote{Χοραζίν \textit{proper} Chorazin} οὐαί σοι, Βηθσαϊδά,\footnote{Βηθσαϊδά \textit{proper} Bethsaida} ὅτι εἰ ἐν Τύρῳ\footnote{Τύρος \textit{n dat sg fem} Tyre} καὶ Σιδῶνι\footnote{Σιδών \textit{n dat sg fem} Sidon} ἐγένοντο αἱ δυνάμεις αἱ γενόμεναι ἐν ὑμῖν, πάλαι\footnote{πάλαι \textit{adv} of old, long ago} ἂν ἐν σάκκῳ\footnote{σάκκος \textit{n dat sg masc} sack-cloth} καὶ σποδῷ\footnote{σποδός \textit{n dat sg fem} ashes} μετενόησαν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{22}}} πλὴν λέγω ὑμῖν, Τύρῳ\footnote{Τύρος \textit{n dat sg fem} Tyre} καὶ Σιδῶνι\footnote{Σιδών \textit{n dat sg fem} Sidon} ἀνεκτότερον\footnote{ἀνεκτός \textit{adj nom sg neut} endurable, tolerable} ἔσται ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως, ἢ ὑμῖν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{23}}} καὶ σύ, Καπερναούμ,\footnote{Καπερναούμ \textit{proper} Capernaum} ἡ ἕως τοῦ οὐρανοῦ ὑψωθεῖσα,\footnote{ὑψόω \textit{vb aor pass ptcp, nom sg fem} I lift up, exalt} ἕως ᾅδου\footnote{ᾍδης \textit{n gen sg masc} Hades} καταβιβασθήσῃ·\footnote{καταβιβάζω \textit{vb 2nd sg, fut pass indic} I bring down, cause to go down} ὅτι εἰ ἐν Σοδόμοις\footnote{Σόδομα \textit{n dat pl neut} Sodom} ἐγένοντο αἱ δυνάμεις αἱ γενόμεναι ἐν σοί, ἔμειναν ἂν μέχρι\footnote{μέχρι \textit{adv} as far as, until} τῆς σήμερον.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{24}}} πλὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι γῇ Σοδόμων\footnote{Σόδομα \textit{n gen pl neut} Sodom} ἀνεκτότερον\footnote{ἀνεκτός \textit{adj nom sg neut} endurable, tolerable} ἔσται ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως, ἢ σοί.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{25}}} Ἐν ἐκείνῳ τῷ καιρῷ ἀποκριθεὶς ὁ Ἰησοῦς εἶπεν, Ἐξομολογοῦμαί\footnote{ἐξομολογέω \textit{vb 1st sg, pres mid indic} I consent fully, confess} σοι, πάτερ, Κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, ὅτι ἀπέκρυψας\footnote{ἀποκρύπτω \textit{vb 2nd sg, aor act indic} I hide away, conceal} ταῦτα ἀπὸ σοφῶν\footnote{σοφός \textit{adj gen pl masc} wise} καὶ συνετῶν,\footnote{συνετός \textit{adj gen pl masc} intelligent, prudent, wise} καὶ ἀπεκάλυψας\footnote{ἀποκαλύπτω \textit{vb 2nd sg, aor act indic} I uncover, bring to light, reveal} αὐτὰ νηπίοις.\footnote{νήπιος \textit{adj dat pl masc} an infant, child, unlearned}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{26}}} ναὶ ὁ πατήρ, ὅτι οὕτως ἐγένετο εὐδοκία\footnote{εὐδοκία \textit{n nom sg fem} good-will, favor} ἔμπροσθέν σου.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{27}}} πάντα μοι παρεδόθη ὑπὸ τοῦ πατρός μου· καὶ οὐδεὶς ἐπιγινώσκει τὸν υἱόν, εἰ μὴ ὁ πατήρ· οὐδὲ τὸν πατέρα τις ἐπιγινώσκει, εἰ μὴ ὁ υἱός, καὶ ᾧ ἐὰν βούληται ὁ υἱὸς ἀποκαλύψαι.\footnote{ἀποκαλύπτω \textit{vb aor act infin} I uncover, bring to light, reveal}
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{28}}} δεῦτε\footnote{δεῦτε \textit{vb 2nd pl, pres act imper} come hither, come, hither} πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες\footnote{κοπιάω \textit{vb pres act ptcp, nom pl masc} I grow weary, toil} καὶ πεφορτισμένοι,\footnote{φορτίζω \textit{vb perf pass ptcp, nom pl masc} I load, burden} κἀγὼ ἀναπαύσω\footnote{ἀναπαύω \textit{vb 1st sg, fut act indic} I make to rest, give rest to, rest, take my ease} ὑμᾶς.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{29}}} ἄρατε τὸν ζυγόν\footnote{ζυγός \textit{n acc sg masc} a yoke, heavy burden, pair of scales} μου ἐφ᾽ ὑμᾶς καὶ μάθετε\footnote{μανθάνω \textit{vb 2nd pl, 2nd aor act imper} I learn, ascertain} ἀπ᾽ ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός\footnote{πραΰς \textit{adj nom sg masc} mild, gentle} εἰμι καὶ ταπεινὸς\footnote{ταπεινός \textit{adj nom sg masc} humble, lowly} τῇ καρδίᾳ· καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν\footnote{ἀνάπαυσις \textit{n acc sg fem} rest, cessation from labor, refreshment} ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν.
\foreignlanguage{english}{\textbf{\textsuperscript{30}}} ὁ γὰρ ζυγός\footnote{ζυγός \textit{n nom sg masc} a yoke, heavy burden, pair of scales} μου χρηστός,\footnote{χρηστός \textit{adj nom sg masc} useful, gentle, pleasant, kind} καὶ τὸ φορτίον\footnote{φορτίον \textit{n nom sg neut} a burden, freight} μου ἐλαφρόν\footnote{ἐλαφρός \textit{adj nom sg neut} light, not burdensome} ἐστιν.
\end{document}