Created
July 26, 2021 18:05
-
-
Save programmeruser2/d39189ccc96306aff00a548ab260047f to your computer and use it in GitHub Desktop.
This file has been truncated, but you can view the full file.
This file contains bidirectional Unicode text that may be interpreted or compiled differently than what appears below. To review, open the file in an editor that reveals hidden Unicode characters.
Learn more about bidirectional Unicode characters
| Tàu Hiĕk | |
| __NOEDITSECTION__ | |
| Bàng-uâ | |
| Bàng-uâ kō̤-nèng sê: | |
| Platon | |
| Platon (Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Πλάτων"; ĭng-ĭk: Báik-lăk-dù "柏拉圖"; Ĭng-ngṳ̄: "Plato"; sèng 427 - sèng 347 nièng) sê Gū Hĭ-lé-nà̤ gì diék-hŏk-gă. "Platon" diŏh Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ diē-sié sê "giĕng-tàu kuăng" gì é-sé̤ṳ. | |
| Platon sê Sokrates gì hŏk-sĕng, Aristoteles gì sĭng-săng. Ĭ có̤i chók-miàng gì cáuk-pīng sê «Lī-siōng Guók» (理想國, Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Πολιτεία"). Platon gì sṳ̆-siōng ék-dĭk īng-hiōng lāu hâiu-sié Să̤-huŏng káh-guăng mì-sĭng-ciō-ngiê diék-hŏk gâe̤ng Gĭ-dók-gáu sìng-hŏk gì huák-diēng. | |
| Dŏng Sokrates ké̤ṳk Ngā-diēng céng-hū puáng sī cĭ-hâiu, Báik-lăk-dù kăi-sṳ̄ hièng-hâung mìng-ciō cié-dô. Diŏh "Lī-siōng Guók" diē-sié, Platon tō̤-lâung lāu sié-nó̤h kuāng gì guók-gă ciáh sê có̤i lī-siōng gì. Ĭ nêng-ùi, guók-gă céng-guòng găi-dŏng gău-ké̤ṳk diék-hŏk-gă lì tūng-dê. Lī-siōng Guók gì gŭng-mìng buŏng có̤ uôi-guók-ciā, bĭng-gŏ̤ gâe̤ng pū-tŭng ìng-mìng 3 bĭh gāi-gék. Uôi-guók-ciā sê guāng-lī guók-gă gì cĭng-ĭng. Ôi-lāu duâi-buô-hông nè̤ng gì lê-ék, céng-hū â̤-sāi kĭ-piéng ĭ gì ìng-mìng. Găk cī ciáh Lī-siōng Guók, giĕng-dṳ̆k nè̤ng nâ â̤-sāi guāng ĭ cê-gă gì dâi-gié. Găh gĭng-dáng, Platon gì Lī-siōng Guók ô nék-giāng chiông hiêng-dâi gì gĭk-guòng-cuō-ngiê guók-gă. | |
| Platon nêng-ùi uâng-ŭk gì buōng-nguòng sê chiĕu gāng-gáuk gì "lī-niêng", lī-niêng sié-gái sê cĭng-sĭk gì, ŭk-cék sié-gái nâ sê lī-niêng sié-gái gì ōng, sê mâ̤ uòng-ciòng mâ̤ cĭng-sĭk gì. | |
| Báik Sáng Ĭk Mìng | |
| Báik Sáng Ĭk Mìng (八姓入閩) sê lĭk-sṳ̄ siông Háng-cŭk gâe̤ng Mìng-uŏk-cŭk gì siŏh huòi duâi ṳ̀ng-hăk. | |
| Să̤-céng sì-hâiu (308 nièng), Dṳ̆ng-nguòng huák-sĕng ciêng-lâung, cĭng sâ̤ Háng-ìng hióng nàng-sié piáh-cāu (Sṳ̄-cŭ sū gōng gì "Ĭ-guăng nàng dô̤" (衣冠南渡)), diē Hók-gióng diâng-gṳ̆. Cī dêng nè̤ng ciō-iéu ô 8 ciáh sáng: Lìng (林), Dìng (陳), Uòng (黃), Dâng (鄭), Ciĕng (詹), Kiŭ (邱), Hò̤ (何), Hù (胡). | |
| Dìng, Lìng, Uòng gâe̤ng Dâng sê hiêng-hâ-sì Hók-ciŭ 4 ciáh có̤i duâi gì sáng. Nè̤ng gōng "Dìng Lìng siŏh duâi buáng, Uòng Dâng muāng gă̤ bà̤" (陳林蜀大半, 黃鄭滿街排). | |
| Chék Lìng Báik Ĭng | |
| «Chék Lìng Báik Ĭng» (戚林八音) găh 1749 nièng siā uòng, sê Hók-ciŭ buōng-iòng có̤i chók-miàng gì dê-huŏng ông-cṳ̆, iâ sê hiêng-gĭng ngiēng-géu Hók-ciŭ-uâ ĭng-ông gì dê̤ṳng-iéu cṳ̆-lâiu. | |
| «Chék Lìng Báik Ĭng» sê «Chék Chăng-cióng Báik Ĭng Cê-ngiê Biêng-lāng» (戚參將八音字義便覽, siàng-cṳ̆ găh Mìng-dièu Chék Gié-guŏng (戚繼光) diŏh Hók-gióng káung Uŏ gì sèng-hâiu) gâe̤ng «Tái-sṳ̄ Lìng Pék-săng Sĭng-săng Ciŏ-ngṳ̆k Dùng-sĭng» (太史林碧山先生珠玉同聲, siàng-cṳ̆ găh Chĭng-dièu Kŏng-hĭ nièng găng) lâng buōng ông-cṳ̆ gì hăk-déng-buōng. | |
| "Báik Ĭng" gì é-sé̤ṳ sê "8 ciáh siăng-diêu". Dŏng-sì biĕng-siā «Chék Chăng-cióng Báik-ĭng Cê-ngiê Biêng-lāng» gì nè̤ng nêng-ùi, Hók-ciŭ-uâ ô 8 ciáh siăng-diêu: Bìng Siōng Ké̤ṳ Ĭk (平上去入) gáuk hŭng Siông Hâ (Siông Hâ cêu sê Ĭng Iòng). Dáng-sê gì-sĭk Hók-ciŭ-uâ gì Siōng-siăng mò̤ hŭng Siông Hâ, gó-chṳ̄ nâ ô 7 ciáh siăng-diêu. | |
| 2001 nièng, Hók-gióng Ìng-mìng Chók-bēng-siâ dṳ̀ng-sĭng chók-bēng lāu iù Mìng-ngṳ̄ hŏk-ciā Lī Ṳ̀-lṳ̀ng (李如龍) gáu-dó̤i gì «Chék Lìng Báik Ĭng Gáu-cé̤ṳ». | |
| Ciòng-ciŭ | |
| Ciòng-ciŭ (泉州, gĭng-dáng diŏh tĕ̤k „Cuòng-ciŭ“ ; "Quanzhou", "Chinchew", Mìng-nàng-uâ: "Choân-chiu") sê Hók-gióng-sēng gì siŏh bĭh siàng-chê, iâ hô̤ lā̤ Lī-siàng (鯉城, ĭng-ôi Cuòng-ciŭ-chê dê-dù hìng-câung chiông lī-ngṳ̀) gâe̤ng Chié-dùng-siàng (刺桐城, ĭng-ôi Cuòng-ciŭ ô cĭng sâ̤ chié-dùng-chéu). Gū-cā gì Ă-lă-báik-nè̤ng iâ giéu ĭ Zaytun (زيتون), sê Ă-lăk-báik-ngṳ̄ "chié-dùng" gì ĭng-ĭk. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók siŏng-chĭng Gĭng-muòng sṳ̆k-ṳ̀ Cuòng-ciŭ, dáng-sê Gĭng-muòng sĭk-cié gŭi Dṳ̆ng-huà Mìng-guók guāng-hák. | |
| Cuòng-ciŭ gì gĭng-cá̤ kŭi-huák iù Ciŭ Cìng sì-hâiu cêu ī-gĭng kăi-sṳ̄. Săng-guók sì-dô̤i, Ngù-guók găh gĭng-dáng gì Nàng-ăng-chê (南安市) siék-lĭk Dĕ̤ng-ăng-gâing (東安縣). Să̤-céng sì-hâiu Dṳ̆ng-nguòng ciéng-luâng, cĭng sâ̤ sê̤ṳ-cŭk cāu gáu Cuòng-ciŭ, Céng-gŏng (晉江) iâ ĭng chṳ̄ dáik miàng. | |
| Dòng-dièu 684 nièng, kăi-sṳ̄ lĭk ciŭ gióng dé, miàng Ū-ìng-ciŭ (武荣州), 711 nièng gāi miàng có̤ Cuòng-ciŭ. Sóng Nguòng sì-hâiu, Cuòng-ciŭ sê "Dĕ̤ng-huŏng dâ̤-ék duâi gē̤ng", gĭng-cá̤ huák-dăk, sê "hāi siông sĭ-diù cĭ lô" gì kī-diēng. | |
| 1271 nièng, siŏh ciáh miàng hô̤ Ngā-gáuk-báik (雅各伯, É-dâi-lé-ngṳ̄: Jacob d'Ancona) téng É-dâi-lé lì Cuòng-ciŭ có̤ sĕng-é. Ĭ siā lāu siŏh buōng chók-miàng gì iù-gé, hô̤ lā̤ Guŏng-mìng cĭ Siàng (光明之城, Ĭng-ngṳ̄: The City of Light). Dáng-sê, hiêng-câi nè̤ng gó mâ̤ hiēu ciā cṳ̆ sê cĭng sê gā. | |
| Cuòng-ciŭ diŏh Hók-gióng dĕ̤ng-nàng-buô iòng hāi, sṳ̆k-ṳ̀ Â-nàng dê-kṳ̆, ké-hâiu sê hāi-iòng-séng ā-iĕk-dái gié-hŭng ké-hâiu. | |
| Cĭng Ià-sŭ Gáu-huôi | |
| Cĭng Ià-sŭ Gáu-huôi (真耶穌教會) sê Ià-sŭ-gáu Ngô-sùng-cáik gáu-puái gì siŏh ciĕ gáu-huôi, 1917 nièng găk Dṳ̆ng-guók Báe̤k-gĭng iù Diŏng Lìng-sĕng (張靈生) siék-lĭk. Ciā gáu-huôi gì mŭk-biĕu sê "gāi-céng gáuk gáu-pái dó̤i Séng-gĭng gāi-sék ô dâng gì dê-huŏng", ciŏng cīng-géu cé̤ṳng-mìng gì hók-ĭng duòng gáu cuòng sié-gái. Hiêng-hâ-sì cuō-iéu hŭng-buó diŏh Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k, Dài-uàng, Hiŏng-gē̤ng gâe̤ng Sĭng-gă-pŏ̤. Cĭng Ià-sŭ Gáu-huôi bău-guák 20 sié-gī chĕ̤ iù Mī-guók duòng diē gì Ăng-sék-nĭk-huôi, Séng-sĭng-huôi, Sé̤ṳ-dù Sìng-diéu-huôi dēng gáu-pái gì siŏh piĕ gáu-ngiê. Ĭ-gáuk-nè̤ng iâ giòng-diêu dṳ̆k-ék cĭng-sìng, huāng-dó̤i Săng-ôi-ék-tā̤, āi-kó̤ dṳ̆k-gūi dō̤-gó̤ dê-bâng, mâ̤ iòng ĭ siĕh iŏh. Có̤ lā̤-bái sèng-hâiu, séng-dù diŏh gôi diê-dău dùng-siăng dō̤-gó̤, hĕ̤k-ciā chióng lìng-gŏ̤, tiéu lìng-ū. | |
| Gô-iók Séng-gĭng | |
| Gô-iók Séng-gĭng (舊約聖經) siàng-cṳ̆ găh Ià-sŭ chók-sié cĭ sèng, sê Iù-tái-gáu Hĭ-báik-lài Séng-gĭng gì ciō-iéu buô-hông, iâ sê Ià-sŭ-gáu Séng-gĭng gì sèng buáng buô-hông. Sĭng-gáu gì Gô-iók Séng-gĭng gê̤ṳng-cūng ô 39 guóng. | |
| Huák-guók | |
| Huák-guók (Huák-ngṳ̄: "France"), ciòng-chĭng Huák-làng-să̤ Gê̤ṳng-huò-guók ("République Française"; IPA: [ʁepyblik fʁɑ̃sɛz]) sê Ĕu-ciŭ gì siŏh bĭh guók-gă, dṳ̀ lāu Ĕu-ciŭ buōng-tū ī-nguôi, Huák-guók găk Dâi-iòng-ciŭ, Hĭ-ciŭ, Mī-ciŭ dēng ciŭ gó ô liāng-tū. Buōng-tū ī-nguôi gì liāng-tū giéu la̤ "hāi nguôi liāng-tū". | |
| Huák-guók sê sié-gái siông céng-dê gĭng-cá̤ ùng-huá siŏng-dŏng huák-dăk gì guók-gă cĭ-ék. | |
| Huák-guók buōng-tū găk Ĕu-ciŭ să̤ buô, báe̤k méng gâe̤ng Bī-lé-sì, Luxembourg siŏng ciék, dĕ̤ng buô gâe̤ng Dáik-guók, Sôi-sê̤ṳ, É-dâi-lé siŏng kiâng, dĕ̤ng-nàng ô Dê-dṳ̆ng-hāi, să̤-nàng guók-géng siông ô Andorra gâe̤ng Să̤-băng-ngà lâng bĭh guók-gă, să̤ méng sê Dâi-să̤-iòng, să̤-báe̤k gák lă̤ Ĭng-guók Hāi-hiĕk gâe̤ng Ĭng-guók dó̤i sióng, téng dê-dù gā̤-dēng lié káng Huák-guók buōng-tū hìng-sék chiông 6 dèu biĕng gì huŏng-hìng. | |
| Huák-guók-nè̤ng sê gū-cā Gallia-nè̤ng gì hâiu-iô, sê Celt-nè̤ng gì siŏh ciĕ-puái. Gallia ké̤ṳk Lò̤-mā Dá̤-guók miĕk-uòng hâiu, Gallia kăi-sṳ̄ ciék-sêu Lò̤-mā ùng-huá, tŭng-hèng Lă-dĭng-ngṳ̄. Gĭng-dáng gì Huák-ngṳ̄ cêu sê téng Lă-dĭng-ngṳ̄ iēng-huá lì gì. | |
| Diŏh 1789 nièng Huák-guók Dâi-gáik-mêng huák-sĕng ī-sèng, Huák-guók ék-dĭk sê gŭng-ciō-cié. Huák-guók Dâi-gáik-mêng ké̤ṳk nêng-ùi sê ìng-lôi lĭk-sṳ̄ siông dô̤i-gá có̤i chāng-liĕk gì gáik-mêng, ô cĭng sâ̤ nè̤ng ké̤ṳk tài sī. 1799 nièng, Napoléon Bonaparte kăi-sṳ̄ tūng-dê Huák-guók, gĭng-guó gŭng-sê̤ṳ kuák-diŏng, gióng-lĭk lāu siŏh ciáh dá̤-guók. Cĭ hâiu diŏh 19 sié-gī, Huák-guók bô gĭng-lĭk lāu iā sâ̤ céng-biéng. | |
| Huák-guók báik-cèng ô cêng sâ̤ hāi nguôi sĭk-mìng-dê, bău-guák Éng-dô-ciĕ-ná dê-kṳ̆ (chiông Uŏk-nàng dēng-dēng). | |
| Ék Ciéng gâe̤ng Nê Ciéng, Huák-guók dŭ sê có̤i-hâiu gì ciéng-iàng-guók. Nê Ciéng giék-sók hâiu, Huák-guók sìng-ùi Lièng-hăk-guók 5 ciáh siòng-êng-lī-sê̤ṳ-guók cĭ ék. | |
| Huák-guók ùng-hŏk gì nguòng-tàu â̤-sāi dŭi-sùi gáu Dṳ̆ng Sié-gī. Lĭk-sṳ̄ siông dék dê̤ṳng-iéu gì cáuk-gă sê François Rabelais, ĭ dék chók-miàng gì cáuk-pīng sê «Gê̤ṳ-ìng Diông» ("Gargantua and Pantagruel"), hiêng-dâi Huák-ngṳ̄ ô cêng sâ̤ sìng-hông dŭ sê téng ĭ gì cáuk-pīng diē-sié gié-sìng lì gì. | |
| Găk 18 gâe̤ng 19 sié-gī, Huák-guók gì ùng-hŏk ngiê-sŭk huák-diēng gáu dék gèng gì cūi-bìng. 18 sié-gī ô Voltaire, Denis Diderot gâe̤ng Jean-Jacques Rousseau. 19 sié-gī ô Victor Hugo, Alexandre Dumas ("Alexandre Dumas, père"), ké̤ṳk hâiu-dô̤i-nè̤ng làu giâ cêng sâ̤ iŭ-séu gì ùng-hŏk cáuk-pīng, chiông «Săng ciáh Huōi-ché̤ṳng-chiū» ("Les Trois Mousquetaires"), «Gĭ-dók-săng Báik-ciók» ("Le Comte de Monte-Cristo"), «Hāi-dā̤ Lâng-uâng Lī »("Vingt mille lieues sous les mers"), «Bă-là̤ Séng-mū-iêng» ("Notre-Dame de Paris"), dēng-dēng. | |
| Hók-ciŭ | |
| Hók-ciŭ (福州), bô hô̤ Ṳ̀ng-siàng (榕城), Săng-săng (三山), Cō̤-hāi (左海), Mìng-dŭ (閩都), gāng-chĭng Ṳ̀ng, sê Dṳ̆ng-guók Hók-gióng-sēng gì sēng-huôi, găk Hók-gióng-sēng dĕ̤ng-buô gì Mìng-gĕ̤ng giâ-iù gâe̤ng iòng-hāi dê-kṳ̆, dāng ô 7 bĭh kṳ̆, 1 bĭh gâing-gék-chê (縣級市), 6 bĭh gâing, ciòng-chê siòng-cê̤ṳ (常住) cūng-ìng-kēu ô 720 uâng, gì-dṳ̆ng chê-kṳ̆ siòng-cê̤ṳ ìng-kēu 296.3 uâng. Dŏng-dê gṳ̆-mìng ī Háng-cŭk gì Hók-ciŭ Cŭk-gùng (福州族群) ôi ciō, mū-ngṳ̄ sê Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ. Hók-ciŭ găk gŭng-nguòng-sèng 202 nièng gióng-sìng (建城), gáu gĭng-dáng ô 2200 gūi nièng, sê Dṳ̆ng-guók gì lĭk-sṳ̄ ùng-huá mìng-sìng (名城), lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng dòng-gĭ (長期) cáuk-ôi Hók-gióng gì céng-dê dṳ̆ng-sĭng , sê Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-nàng iòng-hāi dáe̤ng-iéu gì mâiu-ĭk (貿易) gē̤ng-kāu gâe̤ng Hāi-siông Sĭ-diù cĭ Lô (海上絲綢之路) gì muòng-hô, dùng-sì bô sê dáe̤ng-iéu gì ùng-huá dṳ̆ng-sĭng, téng Sóng-dièu kăi-sṳ̄, ùng-huá gáu-ṳ̆k cêu iā huák-dăk, sê sāng-sĕng céng-sê̤ṳ (進士) câung-nguòng (狀元), lâng-iêng iêng-sê̤ṳ (兩院院士) dâ̤-ék sâ̤ gì siàng-chê dâi-dŏng gì siŏh bĭh. Găk gê̤ṳng-hiêng-dô̤i-sṳ̄ siông, Hók-ciŭ sê Dṳ̆ng-guók dâ̤-ék cā kŭi-bóng tŭng-siŏng (通商) gì 5 bĭh siàng-chê cĭ-ék , gó-sê Dṳ̆ng-guók gê̤ṳng-dâi hāi-gŭng gì ièu-làng, iâ-sê Dṳ̆ng-guók gĕ̤ng-ngiĕk, kuŏ-gé huák-nguòng-dê cĭ-ék. Cŭ-uái gì sĭk-sṳ̆k, ùng-huá, diòng-tūng ngiê-sŭk, gióng-dê̤ṳk hìng-sék dŭ cê̤ṳ-sìng hŭng-gáik, ô iā giòng gì dê-kṳ̆ dĕk-dĭng. Hók-ciŭ gó sê 300 gūi uâng hāi-nguôi huà-ìng gì cū-gék-dê, sê Hók-gióng dâ̤-ék duâi gì gièu-hiŏng. | |
| Hók-ciŭ gì lĭk-sṳ̄ chiĕu-guó 2200 nièng. 7,000 nièng sèng, gū-cā-nè̤ng cêu ī-gĭng diŏh Hók-ciŭ sĕng̤-uăk. Gáu Hâ-dièu, Hók-ciŭ gì buōng-iòng buô-lŏk ī kăi-sṳ̄ ké̤ṳk Dṳ̆ng-nguòng dê-kṳ̆ gì Huà-hâ-cŭk ô lāu lièng-hiê; gáu Ciŭ-dièu, cī cṳ̄ng guăng-hiê gâing-gă mĭk-chiék. | |
| Sèng 334 nièng, Chū-guók miĕk-uòng Uŏk-guók, Uŏk-guók uòng-cŭk hióng nàng cāu diē Hók-gióng, gâe̤ng Hók-gióng buōng-iòng buô-lŏk ṳ̀ng-hăk siàng Mìng-uŏk-cŭk. Sèng 221 nièng, Cìng-dièu siék-dé Mìng-dṳ̆ng-gông (閩中郡). | |
| Hók-ciŭ có̤i cā gì siàng-chiòng găh Sèng 202 nièng gióng siàng. Dŏng-sì Háng-dièu uòng-dá̤ Làu Băng (劉邦) ṳ̀ng-hṳ̄ Mìng-uŏk-uòng Ù-cṳ̆ (無諸) gióng-cô̤ Mìng-uŏk-guók cê-gă gì siū-dŭ, bêng chĭng ĭ có̤ Iā (冶, é-sé̤ṳ sê „cáuk-gă“). Cièng 110 nièng, Mìng-uŏk-guók ké̤ṳk Háng-dièu miĕk-uòng. Iù-sê, Hók-ciŭ biéng-siàng Dṳ̆ng-guók gì siŏh cô̤ siàng-chê, hô̤ lā̤ Iā-gông (冶郡). Diŏh Dòng-dièu, Iā-gông kăi-sṳ̄ chĭng có̤ Hók-ciŭ. | |
| Ngô-dô̤i sì-hâiu, Mìng-uòng Uòng Sīng-dĭ (王審知) kuóng-gióng Hók-ciŭ, ciŏng Ŭ-săng, Ṳ̀-săng, Bìng-săng bêng diē siàng-diē, gó-chṳ̄ Hók-ciŭ iâ miàng „Săng-săng“ (三山). Báe̤k-sáe̤ng tái-siū Diŏng Báik-ngṳ̆k (張伯玉) dái-liāng ciòng siàng Báh-sáng căi Sṳ̀ng-chéu, iù-sê Hók-ciŭ iâ giéu có̤ Ṳ̀ng-siàng (榕城). | |
| Sóng Nguòng nièng găng, Hók-ciŭ ī-gĭng huák-diēng siàng siŏng-dŏng huák-dăk gì iòng-hāi siàng-chê. Dŏng-sì ô cĭng sâ̤ gì hŏk-ciā, iù-káh lì gáu Hók-ciŭ, pī-ṳ̀-gōng, Ciŏ Hĭ (朱熹), Sĭng Ké-cĭk (辛棄疾) gâe̤ng É-dâi-lé lṳ̄-hèng-gă Mā-kō̤ Pō̤-lò̤ (馬可·波羅). Diŏh Mā-kō̤-pō̤-lò̤ gì iù-gé diē-sié, ĭ chĭng Hók-ciŭ có̤ „Fugiu“. | |
| Mìng-dièu 1405 nièng gáu 1433 nièng, Dâng Huò (鄭和) dái-liāng Dṳ̆ng-guók hāi-gŭng 7 hùi hâ Să̤-iòng, ék-dĭk hòng-hèng gáu Nàng-iòng, Hĭ-ciŭ dēng iā sâ̤ guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆. | |
| 1842 nièng, Dṳ̆ng-guók găh Ă-piéng Ciéng-cĕng dṳ̆ng sék-bâi, Chĭng-céng-hū gâe̤ng Ĭng-guók chiĕng-déng Nàng-gĭng Dèu-iók. Gŏng-gé̤ṳ dèu-iók, Hók-ciŭ ké̤ṳk kŭi-huóng có̤ tŭng-siŏng kēu-ngiâng (通商口岸). | |
| 1911 nièng 11 nguŏk 8 hô̤, Hók-ciŭ huák-sĕng káung Chĭng gáik-mêng. Siŏh buŏ hâiu kī-ngiê-gŭng ciéng-liāng Hók-ciŭ. 1933 nièng 11 guŏk 22 hô̤, 19-lô-gŭng huák-dông Hók-gióng Sê̤ṳ-biéng (福建事變), dŭk-lĭk Hók-gióng gióng-lĭk Dṳ̆ng-huà Gê̤ṳng-huò-guók, Hók-ciŭ ùi siū-dŭ. Dáng-sê lâng gá nguŏk-nĭk hâiu, Guók-mìng-dōng gŭng-dôi miĕk-uòng Dṳ̆ng-huà Gê̤ṳng-huò-guók, dṳ̀ng-sĭng ciéng-liāng Hók-ciŭ. | |
| 1949 nièng 8 nguŏk 17 hô̤, Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng ciéng-liāng Hók-ciŭ. Dṳ̆ng-gê̤ṳng céng-hū ciŏng hī siŏh nĭk dêng có̤ Hók-ciŭ gì gāi-huóng-nĭk. | |
| Hók-ciŭ găh Hók-gióng Sēng dĕ̤ng-buô Mìng-gĕ̤ng kāu hô-gê̤ṳng, dĕ̤ng-gĭng 118°08' - 120°31', báe̤k-ūi 25°15' - 26°29' cĭ-găng. Hók-ciŭ dĕ̤ng lìng Dài-hāi, nàng-buô, să̤-buô, báe̤k-buô hŭng-biék sê Può-dièng, Săng-mìng, Nàng-bìng, gâe̤ng Nìng-dáik. | |
| Hók-ciŭ sṳ̆k hāi-iòng-séng ā-iĕk-dái gié-hŭng ké-hâiu, nièng gáung-ṳ̄-liông sâ̤, 7 gáu 9 nguŏk ô hŭng-tăi. | |
| Dṳ̀ kó̤ guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng Pū-tŭng-uâ, Hók-ciŭ-nè̤ng gì mū-ngṳ̄ sê Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ. | |
| Mìng-kiŏk sê hók-ciŭ gì hié-kiŏk, ĭ ô chiĕu guó 1,000 cṳ̄ng kiŏk-buōng, nô̤i-ṳ̀ng duâi buô-hông nguòng-lài dŭ sê iù mìng-găng gó-sê̤ṳ, lĭk-sṳ̄ gĭng-diēng hĕ̤k-ciā gô-dā̤ gì diòng-siók lì gì. | |
| Hók-ciŭ bī-gáu chók-miàng gì lṳ̄-lù hŭng-gīng-kṳ̆ ô: Să̤-hù, Huà-lìng-sê, Dê-cáung-sê, Să̤-sièng-sê, Gĭng-săng-sê, Kăi-nguòng-sê, Ŭ-ták, Băh-ták, É̤ṳng-ciòng-sê, Gū-săng, Gì-săng, dēng-dēng. | |
| Hók-ciŭ-chái sê Mìng-chái gì dâi-biēu. Hók-ciŭ-chái cĭng gōng chĭng-ké, cṳ̄ gì sèng-âu mâ̤ ó̤i gă cĭng sâ̤ gì iù gâe̤ng sièng, iâ mò̤ ĕng lăk, gó-chṳ̄ ê bī-gáu ciāng. Dáng-sê ĭng diŏh ké-hâiu gì ĭng-só, Hók-ciŭ-nè̤ng gă ó̤i siăh diĕng, cṳ̄ chái sèng-hâiu ó̤i ĕng dòng, cuòi iâ niông nguôi-dê-nè̤ng cái mâ̤ kī. | |
| Găh Hók-ciŭ, īng-hiōng-lĭk bī-gáu duâi gì cŭng-gáu ciō-iéu ô Ià-sŭ-gáu (iâ miàng „Gĭ-dók-gáu“ hĕ̤k „Sĭng-gáu“), Tiĕng-ciō-gáu, Hŭk-gáu, Dô̤-gáu gâe̤ng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu. | |
| Ià-sŭ | |
| Nā-sák-lĕk-nè̤ng Ià-sŭ (耶穌), iâ hô̤ lā̤ Ià-sŭ Gĭ-dók (耶穌基督), sê Gĭ-dók-gáu gì cháung-gióng-ciā gâe̤ng Gi-dók Gáu séng-iōng gì dṳ̆ng-sĭng ìng-ŭk. "Ià-sŭ" sê Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ gì "ישוע", é-sé̤ṳ sê "Siông-dá̤ cīng-géu"; "Gĭ-dók" sê Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "Χριστός", é-sé̤ṳ sê "ciék-sêu muák-iù-lā̤ gì nè̤ng". | |
| Ô-guăng Ià-sŭ gì gū-sê̤ṳ dŭ gé diŏh Sĭng-iók Séng-gĭng lā̤. Séng-gĭng gà̤-dēng gé-cái, Ià-sŭ sĕng-uăk diŏh Lò̤-mā Dá̤-guók sì-dô̤i, săng diŏh găk mā-sò̤ diē-sié. Ĭ lòng-nā̤ sê Séng-mū Mā-lé-ā. Gĭ-dók-gáu gì gáu-iū dŭ siŏng-séng Ià-sŭ sê Siông-dá̤ dŭk-sĕng-cṳ̄. Ĭ chók-sié hī gĕ̤ng ké̤ṳk nè̤ng diâng có̤ Séng-dáng-cáik. | |
| Áng Séng-gĭng gà̤-dēng lié gé-cái, Ià-sŭ buók-duâi hâiu, ĭ nguòng-lā̤ găh cê-gă gì gó-hiŏng diòng gáu. Dáng ĭ gó-hiŏng gì nè̤ng ng ciék-sêu ĭ, cêu buóh ciŏng ĭ tiāng lŏ̤h săng â. Gó-chṳ̄ ĭ cêu gáu bĕk-dó̤i diòng-gáu gōng-dô̤, hióng Iù-tái-nè̤ng sŏng-gōng Siông-dá̤ gì dô̤. Ià-sŭ gōng-dô̤ sì-hâiu sèu-sèu cĕng-dó̤i dŏng-sì Iù-tái-gáu gì gĭng-sṳ̄ Huák-lé-suói-nè̤ng. Piĕ bàng ĭ-cà̤ gā-siêng, ó̤i có̤ biēu-méng dâi-gié, sī siū lŭk-huák mâ̤ kŭi-tĕ̤ng. Ĭng-chṳ̄ niā giék cī piĕ Huák-lé-suói-nè̤ng, cī piĕ nè̤ng cêu buóh tài sī Ià-sŭ. Iù sê ĭ-cà̤ ciâ gáu Iù-tái tì-lók Bī-là-dŏ̤ huāi-nē̤ gōng Ià-sŭ cê-chĭng sê Iù-tái gì uòng, siōng dái-liāng gùng-cé̤ṳng có̤-huāng. Tì-lók cêu puái nè̤ng niăh ĭ. Dáng gĭng-guó sīng-ông, Bī-là-dŏ̤ mò̤ tō̤ chók Ià-sŭ ô sié-nó̤h cô̤i găi-dŏng sīng-puáng. Dáng Huák-lé-suói-nè̤ng dái-liāng gùng-cé̤ṳng iĕu-giù déng sī Ià-sŭ. Bī-là-dŏ̤ giăng ng dák-éng Huák-lé-suói-nè̤ng gâe̤ng cī piĕ gùng-cé̤ṳng gì iĕu-giù â̤ īng-kī hông-luâng, gó-chṳ̄ cêu sông lĕ̤h ĭ-cà̤ gì é-sé̤ṳ, ciŏng Ià-sŭ déng sī câi sĕk-cê-gá gà̤-dēng lié. Ià-sŭ sī hâiu dâ̤ 3 nĭk téng muó diē-sié bô-uăk kī lì, iù-sê, ìng-mìng dŭ siŏng-séng ĭ sê ìng-lôi gì Géu-ciō. Áng gáu-huôi gì diòng-tūng, diâng Ià-sŭ hók-uăk hī gĕ̤ng có̤ Bô-uăk-cáik. | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ (閩東語), iâ hô̤ lā̤ Mìng-dĕ̤ng-uâ (閩東話), sê diŏh Hók-gióng dĕ̤ng buô dê-kṳ̆ gâe̤ng Ciék-gŏng dĕ̤ng-nàng buô dê-kṳ̆ tŭng-hèng gì siŏh cṳ̄ng Mìng-ngṳ̄, dâi-biēu huŏng-ngiòng sê Hók-ciŭ-uâ. Gōng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì nè̤ng gó̤ cê-gă gì mū-ngṳ̄ hô̤ lō̤ Bàng-uâ (平話), é-sé̤ṳ sê „bàng-siòng gōng gì uâ“. | |
| Diŏh Dṳ̆ng-guók, guăng-huŏng dêng-ngiê ciā ngṳ̄-ngiòng sê Háng-ngṳ̄ gì huŏng-ngiòng, gó̤ ĭ Mìng-dĕ̤ng huŏng-ngiòng (閩東方言). Bók-guó, nâ báik gōng Háng-ngṳ̄ gì nè̤ng uòng-ciòng tiăng mâ̤ huòi-é Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄, gó-chṳ̄ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ sê siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng, ng-sê huŏng-ngiòng. | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ â-dā̤ â̤ dé̤ṳng buŏng 3 ciáh huŏng-ngiòng piéng-kṳ̆, cī 3 ciáh piéng-kṳ̆ cĭ-găng gău-liù ô nék-giāng káung-nàng: | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gáuk cṳ̄ng huŏng-ngiòng cĭ găng gì chă-biék iā duâi, gó-chṳ̄ gáuk cṳ̄ng huŏng-ngiòng gì sĭng-mō̤, ông-mō̤ gâe̤ng sĭng-diêu dŭ ô bī-gáu duâi gì chă-biék. | |
| Dṳ̀ kó̤ Màng-gōng ī-ngôi, Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng gì sĭng-mō̤ dŭ chă-bók-dŏ̤. Hók-gióng gì Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ ô 15 ciáh siŏh-iông gì sĭng-mō̤, Hók-ăng-uâ bī Hók-ciŭ-uâ dòng chók w gâe̤ng j lâng ciáh sĭng-mō̤, ô 17 ciáh. Màng-gōng sêu gáu Ngù-ngṳ̄ gì īng-hiōng, sĭng-mō̤ gì só-liông bī Hók-gióng gì Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gó lā̤ sâ̤. | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ găk ông-mō̤ gà̤-dēng chă-biék iā duâi. Màng-gōng gì ông-mō̤ có̤i ciēu, ô 39 ciáh; có̤i sâ̤ gì sê Nìng-dáik-uâ, ô 69 ciáh hī māng sâ̤. | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ sū-iū huŏng-ngiòng dŭ ô 7 ciáh sĭng-diêu, bók-guó diŏh gáuk dê tĕ̤k ĭng dŭ mâ̤ siŏh iông. Gĭng-dáng gì Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ dṳ̀ kó̤ siông-sĭng mò̤-niĕ-ài buŏng ĭng gâe̤ng iòng, gì-tă gì sĭng-diêu dŭ ô ĭng, iòng lâng cṳ̄ng. | |
| Â-dā̤ sê Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gáuk cṳ̄ng huŏng-ngiòng diē-sié 7 ciáh sĭng-diêu gì tĕ̤k-ĭng: | |
| Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng diŏh cê-sṳ̀ tĕ̤k-ĭng siông chă-biék iā duâi. Â-dā̤ sê só-cê „ék“ gáu „sĕk“ diŏh Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ diē-sié gì tĕ̤k-huák. | |
| Mìng-nàng-ngṳ̄ | |
| Mìng-nàng-ngṳ̄ (閩南語, Bân-lâm-gí) iâ hô̤ lā̤ Mìng-nàng-uâ (閩南話) hĕ̤k-ciā Â-nàng-uâ (下南話), sê Háng-ngṳ̄-cŭk Mìng-ngṳ̄-ciĕ â-dā̤ gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-niòng. Ciā ngṳ̄-niòng iâ sê sāi-ê̤ṳng ìng-só có̤i sâ̤, īng-hiōng-lĭk có̤i duâi gì Mìng-ngṳ̄-ciĕ gì ngṳ̄-niòng. Mìng-nàng-ngṳ̄ huák-nguòng-dê sê Ciŏng-ciŭ gâe̤ng Ciŏng-ciŭ, dáng-sê ĭng-ôi Â-muòng gì céng-dê gĭng-cá̤ dê-ôi, Â-muòng-kiŏng ék-buăng ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê biĕu-cūng. | |
| Mìng-nàng-ngṳ̄ hŭng-buó diŏh Mìng-nàng gì Ciòng-ciŭ, Â-muòng gâe̤ng Ciŏng-ciŭ, Dài-uàng duâi buô-hông dê-kṳ̆, Guōng-dĕ̤ng dĕ̤ng-buô gì Dièu-Sáng dê-kṳ̆ gâe̤ng Lòi-ciŭ buáng-dō̤ (Dièu-ciŭ-uâ), Hāi-nàng-dō̤, Mìng-să̤ gì Lṳ̀ng-ngàng chê-kṳ̆ gâe̤ng Ciŏng-bìng, Mìng-dĕ̤ng gì Hók-dīng, Ciék-gŏng nàng buô Chŏng-nàng, Bìng-iòng, Dông-tàu dê-kṳ̆, lièng Nàng-iòng gì Huà-ìng iè-mìng siâ-kṳ̆. | |
| "Ciō dèu-mŭk: Băh-uâ-cê" | |
| Ké̤ṳk Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì Bàng-uâ-cê siŏh-iông, Mìng-nàng-ngṳ̄ iâ ô cê-gă gì lò̤-mā ùng-cê, hô̤ lō̤ Băh-uâ-cê. | |
| Dài-uàng gì Mìng-nàng-ngṳ̄ gâe̤ng Hók-gióng gì Â-muòng kiŏng iā chiông. Găk Dài-uàng, Mìng-nàng-ngṳ̄ iâ hô̤ lō̤ "Dài-ngṳ̄" (臺語), "Dài-uàng-uâ" (臺灣話) gâe̤ng "Holo-uâ". | |
| Ĭng-ôi céng-dê gì nguòng-ĭng, ô siŏh piĕ Dài-uàng-nè̤ng nêng-ùi "Dài-ngṳ̄" ng-sê "Mìng-nàng-ngṳ̄". Ĭ-gáuk-nè̤ng gì lī-iù sê, hiêng-gĭng gì "Dài-ngṳ̄" ī-gĭng téng Nĭk-ngṳ̄ dēng nguôi-ngṳ̄ diē-sié cióh-ĭk iā sâ̤ sṳ̀-ngṳ̄. Dáng-sê, cī cṳ̄ng gōng-huák mò̤ dáik diŏh Ngṳ̄-ngiòng-hŏk-gái gì sìng-nêng. | |
| Mī-guók | |
| Mī-guók (美國), ciòng-chĭng Mī-lé-giĕng Hăk-cé̤ṳng-guók (美利堅合衆國, Ĭng-ngṳ̄: United States of America), gô-dā̤ iâ hô̤ lō̤ Huă-gì-guók (花旗國), sê Báe̤k Mī-ciŭ gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ liāng-tū să̤-buô sê Tái-bìng-iòng, dĕ̤ng-buô sê Dâi-să̤-iòng, báe̤k-buô sê Gă-nā-dâi, nàng-buô sê Mĕ̤k-să̤-gŏ̤. Mī-guók sê sié-gái siông céng-dê, gŭng-sê̤ṳ, gĭng-cá̤, kuŏ-gé có̤i huák-dăk gì guók-gă. | |
| 15,000 nièng ī-sèng, Éng-dê-ăng buô-lŏk cêu ī-gĭng sĕng-uăk diŏh Mī-ciŭ. 16 sié-gī, Ĭng-guók ciéng-liāng Báe̤k Mī-ciŭ dĕ̤ng-ngiâng, kăi-sṳ̄ sĭk-mìng tūng-dê. 1776 nièng 7 nguŏk 4 hô̤, ĭ gì 13 ciáh sĭk-mìng-dê siŏng-buó dŭk-lĭk; 1783 nièng, dŭk-lĭk ciéng-cĕng giék-sók, Ĭng-guók sék-bâi bêng-chiā sìng-nêng ĭ gì sĭk-mìng-dê dŭk-lĭk. Cī 13 ciáh ciŭ cêu sê có̤i cā gì Mī-guók. Hiêng-hâ-sì gì Mī-guók gê̤ṳng-cūng ô 50 ciáh ciŭ. | |
| 1991 nièng Sŭ-lièng gāi-tā̤ ī-hâiu, Mī-guók ék-dĭk sê sié-gái mì-ék gì chiĕu-gék duâi-guók. | |
| Mī-guók gióng guók sèng-hâiu, ĭ gié-sìng gì ciō-iéu sê Ĭng-guók gì ùng-huá, dáng-sê mā-siông cêu ṳ̀ng-hăk lāu Să̤-băng-ngà, Ái-ī-làng, Dáik-guók, É-dâi-lé, Huák-guók, Hò̤-làng ī-gĭk Hĭ-ciŭ gâe̤ng Ā-ciŭ gì ùng-huá. Ô cĭng sâ̤ nè̤ng gōng Mī-guók sê ùng-huá gì "ṳ̀ng-diāng" (melting pot), bók-guó hiêng-dâi iâ ô nè̤ng nêng-ùi cūng-kuāng gì bī-liê mâ̤ sék-dáung, ĭng-ôi Mī-guók ùng-huá sê dŏ̤-nguòng-huá, ng-sê "ṳ̀ng-diāng". | |
| Mī-guók ô cĭng sâ̤ Hók-ciŭ iè-mìng, duâi-buô-hông sê téng Diòng-lŏ̤h lì gì. | |
| Mī-guók-nè̤ng ó̤i páh lài-giù gâe̤ng gāng-lāng-giù (hĕ̤k miàng "Mī-guók kă-giù"). | |
| Cŭng-gáu sê Mī-guók ùng-huá cĭng iéu-gīng gì siŏh buô-hông. 46% gì Mī-guók-nè̤ng ô có̤ lā̤-buái gì sĭk-guáng. 58% gì Mī-guók-nè̤ng gōng, ĭ-gáuk-nè̤ng bàng-siòng sèu-sèu sṳ̆-liòng sĕng-miâng é-ngiê gì ùng-dà̤. Ciā bī-liê chiĕu-guó lāu Ĕu-ciŭ, Nĭk-buōng dēng huák-dăk guók-gă. | |
| 58% gì Mī-guók-nè̤ng séng Gĭ-dók-gáu gì Sĭng-gáu. Mī-guók gì guók-gă gáh-ngiòng sê "In God we trust" (Nāng-gă siŏng-séng Siông-dá̤). Sĭng-gáu gì sṳ̆-siōng īng-hiōng lāu Mī-guók gì céng-dê. | |
| Ngièng Hók | |
| Ngièng Hók (嚴復, ), cê Gĭ-dô̤ (幾道), Hók-ciŭ-nè̤ng, sê Dṳ̆ng-guók gê̤ṳng-dô̤i gì sṳ̆-siōng-gă, huăng-ĭk-gă. | |
| 1867 nièng, Ngièng Hók diē Hók-ciŭ Sùng-céng Hŏk-dòng hŏk-sĭk sāi sùng. 1877 nièng, ĭ liù-hŏk Ĭng-guók hŏk-sĭk hāi-gŭng, 1879 nièng duōng-lì Dṳ̆ng-guók. 1895 nièng Gák-ngū Hāi-ciêng Dṳ̆ng-guók ciêng-bâi cĭ-hâiu, ĭ kăi-sṳ̄ ciŏng cêng sâ̤ să̤-huŏng siĕng-céng gì sṳ̆-siōng gái-siêu diē Dṳ̆ng-guók, bī-gáu chók-miàng gì huăng-ĭk cáuk-pīng ô «Tiĕng Iēng Lâung» (天演論) gâe̤ng «Guók Hô Lâung» (國富論). | |
| Ngièng Hók ciŏng «Tiĕng Iēng Lâung» diē-sié gì lâng guó "natural selection“ gâe̤ng "survival of the fittest“ hŭng-biék huăng-ĭk siàng „ŭk gêng tiĕng dĕk“ (物競天擇) gâe̤ng „sék-ciā sĕng-còng“ (適者生存). Ngièng Hók siōng tŭng-guó cī lâng guó uâ gó̤-só Dṳ̆ng-guók-nè̤ng, ék-diâng diŏh ôi-lāu guó-găk hô-giòng kṳ̀ng-gīng hóng-dáu, nâ-mò̤ cêu â̤ ké̤ṳk bĕk-nè̤ng kiă. | |
| Ngièng Hók huăng-ĭk să̤-huŏng cáuk-pīng, tái-dô iā nêng-cĭng. Găh «Tiĕng Iēng Lâung» gì sê̤ṳ diē-sié, ĭ siā gáu: „Ĭk-sê̤ṳ săng nàng: Séng Dăk Ngā“ (譯事三難: 信達雅). Séng, cêu sê ng-sāi gāi-biéng nguòng cáuk-ciā gì é-sé̤ṳ; Dăk, cêu sê ngṳ̄-ngiòng diŏh tŭng-sáung, hù-hák ngṳ̄-huák; Ngā, cêu sê sāi sṳ̀ cô̤ guó diŏh ô ngā-dé. Cī guó uâ dó̤i hâiu-sié īng-hiōng cêng duâi, ék-dĭk gáu gĭng-dáng, nè̤ng ĭng-nguòng nêng-ùi „Séng“ „Dăk“ „Ngā“ sê puáng-duáng huăng-ĭk hō̤ ngài gì biĕu-cūng (chŭi-iòng Ngièng Hók cê-gă táu-dā̤ mò̤ cūng-kuāng gōng guó). | |
| Nĭk-buōng | |
| Nĭk-buōng (日本) sê Ā-ciŭ dĕ̤ng buô Tái-bìng-iòng lā̤ gì dō̤-guók, diŏh Dṳ̆ng-guók, Dièu-siēng gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ dĕ̤ng sié. Ĭ sê sié-gái siông gĭng-cá̤ dâ̤ nê giòng gì guók-gă. | |
| 1854 nièng, Mī-guók hāi-gŭng ciéng iàng Nĭk-buōng, páh kŭi lāu Nĭk-buōng hióng Să̤-huŏng gì duâi-muòng. Cĭng sâ̤ Nĭk-buōng-nè̤ng kăi-sṳ̄ chĭng-chāng, nêng-ùi Nĭk-buōng gì giòng-sêng sṳ̆-iéu "liê-kŭi Ā-ciŭ" ciék-sêu Să̤-huŏng-huá. Iù-sê, Nĭk-buōng cāi-năk lāu Să̤-huŏng céng-dê gâe̤ng huák-lŭk tā̤-cié. Cī kuŏ lĭk-sṳ̄ cêu hô̤ lā̤ "Mìng-dê Mì-sĭng" (明治維新). | |
| Mìng-dê Mì-sĭng cĭ-hâiu, Nĭk-buōng sìng-ùi sié-gái có̤i giòng gì guók-gă cĭ ék, páh bâi Dṳ̆ng-guók (1894 - 1895 nièng gì Gák-ngū Hāi-ciéng) gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ (1904 - 1905 nièng gì Nĭk-Ngò̤ ciéng-cĕng). Gáu Nê Ciéng sèng-hâiu, Nĭk-buōng gióng-lĭk "Dâi Dĕ̤ng-ā Gê̤ṳng-ìng-kuŏng" (大東亞共榮圈), liāng-tū bău-guák Nĭk-buōng buōng-tū, Kó-hiĕk Dō̤ nàng buô, Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-buô, Dièu-siēng, Dài-uàng, Nàng-iòng gâe̤ng Tái-bìng-iòng gì cĭng sâ̤ dê-kṳ̆. | |
| Nĭk-buōng gì gê̤ṳng-dâi lĭk-sṳ̄ dŭ sê ké̤ṳk Gŭng-guók-ciō-ngiê sū tūng-dê gì, ék-dĭk gáu Nê Ciéng giék-sók: 1945 nièng Mī-guók hióng Nĭk-buōng gì Guōng-dō̤ gâe̤ng Diòng-gì dàu-bóng 2 lăk nguòng-cṳ̄-dâng, tài sī chiĕu-guó 21 uâng nè̤ng. 8 nguŏk 15 hô̤, Nĭk-buōng dàu-hòng, Nê Ciéng iù-sê giék-sók. | |
| Dioh gū-cā, Nĭk-buōng gì ùng-huá sêu Dṳ̆ng-guók īng-hiōng cĭng duâi, cāi-ê̤ṳng Háng-cê, séng-hông Hŭk-gáu gâe̤ng Ṳ̀-gáu. | |
| Nĭk-buōng hiêng-dâi gì ùng-huá sê Dĕ̤ng-huŏng gâe̤ng Să̤-huŏng gì ṳ̀ng-hăk. | |
| Nĭk-buōng-nè̤ng ó̤i siăh ngṳ̀, nṳ̆k gâe̤ng sŭ-chái, bī-gáu chók-miàng gì ĭng-sĭk chiông "sêu-sṳ̆" (壽司) gâe̤ng "lăk-miêng" (拉麵). | |
| Nĭk-buōng gì tā̤-ṳ̆k bī-gáu chók-miàng gì ô "iù-dô̤" (柔道), "kŭng-chiū-dô̤" (空手道) gâe̤ng "giéng-dô̤" (劍道). "Siŏng-páuk" (相撲) ék-buăng ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê Nĭk-buōng tā̤-ṳ̆k gì dâi-biēu. | |
| Séng-gĭng | |
| Séng-gĭng (聖經, Lá-dĭng-ngṳ̄: "Biblia", Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Βίβλος") sê Iù-tái-gáu gâe̤ng Ià-sŭ-gáu gì cŭng-gáu gĭng-diēng, bău-guák Gô-iók Séng-gĭng lièng Sĭng-iók Séng-gĭng. Gô-iók cêu sê Iù-tái-gáu gì Hĭ-báik-lài Séng-gĭng, Sĭng-iók sê gé-lṳ̆k Ià-sŭ-gĭ-dók gâe̤ng ĭ dù-dâ̤ sū gōng gì uâ lièng sū có̤ gì dâi-gié. | |
| 19 sié-gī hâiu buáng hiăh, Ĭng Mī gáuk puái gáu-huôi hióng Dṳ̆ng-guók puái-kiēng diòng-gáu-sê̤ṳ. Ôi-lāu huăng-biêng diòng gáu, lì-gáu Hók-ciŭ gì să̤-huŏng diòng-gáu-sê̤ṳ nêng-cĭng hŏk-sĭk Hók-ciŭ-uâ bêng ciŏng Séng-gĭng huăng-ĭk siàng Hók-ciŭ-uâ tū-kiŏng bēng-buōng. Duâi-buô-hông chók-bēng-ŭk sê sāi Bàng-uâ-cê éng gì. Bī-gáu chók-miàng gì sê "Dâi-ĭng lièng Nguôi-guók Séng-cṳ̆ Huôi" ("British and Foreign Bible Society") găk 1905 nièng chók-bēng gì Sĭng-iók Séng-gĭng; 3 nièng hâiu gié-sṳ̆k chók-bēng Gô-iók Séng-gĭng. | |
| Sĭng-iók Séng-gĭng | |
| Sĭng-iók Séng-gĭng (新約聖經, Hĭ-lăk-ngṳ̄: "Καινή Διαθήκη") sê Ià-sŭ-gáu Séng-gĭng gì âiu buáng buô-hông, gé-lṳ̆k Ià-sŭ Gĭ-dók gâe̤ng ĭ dù-dâ̤ sū gōng gì uâ lièng sū có̤ gì dâi-gié. Ciòng cṳ̆ gê̤ṳng ô 27 guóng: | |
| Sokrates | |
| Sokrates (Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Σωκράτης"; ĭng-ĭk: Sŭ-gáh-lăk-dā̤ "蘇格拉底" ; Ĭng-ngṳ̄: "Socrates", sèng 470 - sèng 399) sê Gū Hĭ-lé-nà̤ gì Diék-hŏk-gă. Ĭ tàu-dā̤ mò̤ siā guó sié-nó̤h cṳ̆, siŏh-sié-nè̤ng dŭ găk lā̤ gâe̤ng bĕk-nè̤ng dàng-uâ, tō̤-lâung bĕk-nè̤ng sṳ̆-siōng siông gì dâi-gié. Ĭ duâi-buô-hông gì sṳ̆-siōng káng-huák dŭ sê ĭ gì dâ̤-cṳ̄ Platon sū gé giâ gì. Sokrates nêng-ùi ĭ sê có̤i chŭng-mìng gì nè̤ng, ĭng-ôi ciòng sié-gái nâ ô ĭ siŏh ciáh nè̤ng â̤ hiēu-dék cê-gă hùng-nó̤h dŭ mâ̤ hiēu. | |
| Dáng-sê, dŏng-sì ô cĭng sâ̤ nè̤ng hièng-hâung Sokrates, dĕk-biék sê Ngā-diēng céng-hū, ĭ-gáuk-nè̤ng nêng-ùi Sokrates gì sṳ̆-siōng dó̤i hâiu-săng-giāng ô hâi. Ngā-diēng mìng-cé̤ṳng buóh puáng sī ĭ. Hiā sèng-hâiu, Sokrates gì-sĭk ô gĭ-huôi liê-kŭi Ngā-diēng, hĕ̤k-ciā niông céng-hū ciŏng ĭ liù-bóng gáu bĕk-dó̤i, dáng-sê ĭ dŭ bóng-ké lāu. Bók-guó, ĭ gó sê siōng sī câi Ngā-diēng, ĭ hĭ-uông ĭ gì sī â̤ niông cē̤-nē̤ gì mìng-cé̤ṳng sêu gáu gáu-ṳ̆k. Gáu dṳ̆ng-muōi, ĭ ké̤ṳk nè̤ng táu sī kó̤. | |
| Sokrates huāng-dó̤i mìng-ciō gì céng-dê cié-dô, nêng-ùi lī-séng sê ìng-sĕng gì gŏng-gĭ, dĭ-sék sê có̤i gèng gì siêng, diék-hŏk sê có̤i gèng gì dĭ-sék. Ĭ nêng-ùi, diék-hŏk gì gŏng-buōng mŭk-dék sê "nêng-sék nṳ̄ cê-gă". Sokrates tàu-tàu-huòi tà̤-chók lò̤-cék-hŏk gŭi-năk gâe̤ng dêng-ngiê gì huŏng-huák, nêng-ùi "ék-buăng" găk "gó̤-biĕk" cĭ sèng, kái-niêng sāng-sĕng sê̤ṳ-ŭk. | |
| Sokrates Dó̤i-uâ-liŏh sê iù Platon gâe̤ng Xenophon sū siā gì ô-guăng Sokrates dó̤i-uâ gì cṳ̆. Ĭ gé-liŏh lāu Sokrates gâe̤ng dŏng-sì Hĭ-lé-nà̤ ìng-ŭk gì dó̤i-uâ ī-gĭk ĭ gâe̤ng ĭ hŏk-sĕng cĭ-găng gì tō̤-lâung. | |
| Sṳ̀ng-chéu (Hók-ciŭ chê-chéu) | |
| Sṳ̀ng-chéu (榕𣗬) sê siŏh cṳ̄ng mò̤ huă gì chéu, hŭng-buó găh Hók-gióng, Dài-uàng, Guōng-dĕ̤ng, Mā-lài-să̤-ā, Liù-giù Gùng-dō̤, Ó̤-dâi-lê-ā dēng iĕk-dái, ā-iĕk-dái guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆. Sṳ̀ng-chéu tā̤-cék duâi, chéu-ngă̤ sâ̤, ô ké-gṳ̆ng; ĭng-ôi ké-gṳ̆ng cêng chiông nè̤ng gì chói-chiŭ, gó-chṳ̄ Hók-ciŭ-nè̤ng giéu ĭ "sṳ̀ng-chéu-chiŭ". Sṳ̀ng-chéu siŏh nièng gáu muōi dŭ sê liŏh gì. Chéu-niŏh hìng-công chiông áh-lâung, liŏh-sáik, iâ ô nék-giāng uòng hĕ̤k-ciā chiēng-è̤ng; guōi-cī nâung, ièng, duâi-è̤ng sáik hĕ̤k-ciā ŭ-sáik. Sṳ̀ng-chéu sĕng-mêng-lĭk giòng, â̤ uăk siàng báh nièng dŭ mâ̤ sĕng. | |
| Sṳ̀ng-chéu găk Lièng-gŏng, Nìng-dáik, bô hô̤ lā̤ pék-lĭk-chéu (霹靂𣗬). | |
| Sṳ̀ng-chéu sê Hók-ciŭ gì chê-chéu. Áng tūng-gié, Hók-ciŭ dŭ niāng ô 16 uâng dău sṳ̀ng-chéu, nâ siàng-diē cêu ô chă-bók-dŏ̤ 3 uâng dău. Gó-chṳ̄, Hók-ciŭ iâ ô biék-chĭng „Ṳ̀ng-siàng“ (榕城). | |
| Gé̤ṳ-sióh, găh 2,000 nièng sèng, Hók-ciŭ gì nguòng-sṳ̄ Mìng-uŏk-cŭ cêu ī-gĭng kăi-sṳ̄ kĭng cùng dièu buái sṳ̀ng-chéu lāu. | |
| Sóng-dièu sì-hâiu, Hók-ciŭ có̤ kă̤-cūi. Tái-siū Diŏng Báik-ngṳ̆k (張伯玉) tŭi-hèng „biĕng hô sĭk ṳ̀ng“ (編戶植榕) gì céng-cháik, dái-liāng ciòng siàng gì Báh-sáng cà̤ căi sṳ̀ng-chéu, 3 nièng cêu căi ô siàng uâng dău. Dŏng-sì nè̤ng gōng Hók-ciŭ sê „Lṳ̆k-ĭng muāng siàng, sṳ̄ bók diŏng gái“ (綠蔭滿城, 暑不張蓋). Cāi-sióng Lī Gŏng (李綱) siā gáu: „Sùi ék-huŏng cĭ mī ĭng, lài uâng-lī cĭ chĭng-hŭng“ (垂一方之美蔭, 來萬里之清風). | |
| Aristoteles | |
| Aristoteles (, ĭng-ĭk: Ā-lī-sê̤ṳ-dŏ̤-dáik "亞里士多德", ) sê Gū Hĭ-lé-nà̤ mì-sĭng-ciō-ngiê diék-hŏk-gă. Ĭ sê Platon gì hŏk-sĕng, Alexander Dâi-dá̤ gì sĭng-săng. Alexander Dâi-dá̤ guó-sié hâiu, Ngā-diēng huák-sĕng huāng Mā-gì-dáung gì ông-dông, gó-chṳ̄ Aristoteles liê-kŭi Ngā-diēng, cĭ-hâiu mò̤ nuâi òng ĭ cêu bâng sī lāu. | |
| Ĭng-guók | |
| Ĭng-guók (英國), ciòng-chĭng Dâi Bók-liĕk-diĕng gâe̤ng Báe̤k Ái-ī-làng Lièng-hăk Uòng-guók (大不列顛共北愛爾蘭聯合王國, Ĭng-ngṳ̄: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) sê Ĕu-ciŭ gì 1 ciáh guók-gă, iù Dâi-bók-liĕk-diĕng Dō̤ siông gì Ĭng-gáik-làng (英格蘭, Ĭng-ngṳ̄: England), Sŭ-gáik-làng (蘇格蘭, Ĭng-ngṳ̄: Scotland), Ŭi-ī-sê̤ṳ (威爾士, Ĭng-ngṳ̄: Wales), gâe̤ng Ái-ī-làng Dō̤ dĕ̤ng-báe̤k-buô gì Báe̤k Ái-ī-làng cū-siàng, iâ bău-guák sié-gái gì-tă dê-kṳ̆ gì sĭk-mìng-dê. | |
| Ĭng-guók gì céng-dê tā̤-cié sê gŭng-ciō lĭk-hiéng cié, hiêng-hâ-sì gì Guók-uòng sê Elizabeth 2-sié (Elizabeth II), Siū-sióng sê David Cameron. | |
| Ĭng-guók sê G8 Hŭng-huói gâe̤ng Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók, iâ sê Lièng-hăk-guók gâe̤ng Báe̤k-iók gì gióng-lĭk-ciā. Ĭng-guók sê hiéng-gĭng sié-gái siông ô hŏk-ū-ké gì gūi ciáh guók-gă cĭ-ék. | |
| 19 sié-gī sì-hâiu, Dâi-ĭng Dá̤-guók guók-lĭk giòng-sêng. Ĭ ciéng-liāng ciòng sié-gái chiĕu-guó 1/4 gì līng-tū, giéu lā̤ "Nĭk-bók-lŏ̤h Dá̤-guók". Dŏng-sì, Dṳ̆ng-guók gì Hiŏng-gē̤ng, Să̤-câung, Dòng-gŏng-làu-mĭk dēng dê-huŏng dŭ sê Ĭng-guók gì sĭk-mìng-dê; Hók-ciŭ gâe̤ng Â-muòng iâ sê ĭ gì tŭng-sŏng kēu-ngiâng. Nê Ciéng cĭ-hâiu, Ĭng-guók duâi-buô-hông sĭk-mìng-dê dŭ dŭk-lĭk gióng guók. | |
| Dṳ̀ lāu Ĕu-ciŭ ùng-huá, Ĭng-guók iâ ṳ̀ng-hăk lāu gì-tă sĭk-mìng-dê ùng-huá, chiông Éng-dô dēng-dēng. | |
| Ĭng-guók gì ùng-hŏk siŏng-dŏng huák-dăk. Găh lĭk-sṳ̄ siông, Ĭng-guók có̤i chók-miàng gì cáuk-gă sê William Shakespeare. | |
| Ĭng-guók-nè̤ng dé̤ṳng-é gì ông-dông sê kă-giù, gŏ̤-ī-hŭ-giù, uōng-giù dēng-dēng. | |
| Huák-ngṳ̄ | |
| Huák-ngṳ̄ ("français, la langue française") sê Ĕu-ciŭ Huák-guók-nè̤ng gâe̤ng Gă-nā-dâi Gā̤-bá̤ek Sēng ("Québec") nè̤ng sāi gì ngṳ̄-ngiòng. Ĭng diŏh lĭk-sṳ̄ nguòng-ĭng, gĭng-dáng găh Hĭ-ciŭ iâ ô cêng sâ̤ guók-gă dò̤ Huák-ngṳ̄ có̤ guók-gă gì ciáng-sék ngṳ̄-ngiòng. Lièng-hăk-guók gâe̤ng gì-tă guók-cié cū-cék iâ ô kĕk Huák-ngṳ̄ siā ùng-giông. | |
| Huák-ngṳ̄ sê Éng-dô Ĕu-lò̤-bă Ngṳ̄-hiê Lá-dĭng-ngṳ̄-cŭk gì siàng-uòng. Gô-dā̤ Gŏ̤-lù (高盧) dê-kṳ̆ gì nè̤ng gōng Gŏ̤-lù-ngṳ̄, Lò̤-mā-nè̤ng gáu cuāi-nē̤ ī-hâiu, gâe̤ng Gŏ̤-lù-nè̤ng cà̤-têu giék-huong, dŏng-dê Lò̤-mā-nè̤ng gōng gì Lá-dĭng-ngṳ̄ cêu sêu gáu Gŏ̤-lù-ngṳ̄̄ gì īng-hiōng, huák-diēng siàng Gŏ̤-lù dê-kṳ̆ dŏng-dê gì Lá-dĭng-ngṳ̄ gōng-băh-uâ. Gū Lò̤-mā Dá̤-guók miĕk-uòng ī-hâiu, Huák-guók-nè̤ng ôi cī cūng gōng-băh-uâ siék-lĭk tĕ̤k-siā biĕu-cūng, gáu-muōi biéng-siàng Huák-guók gì biĕu-cūng ngṳ̄-ngiòng. | |
| Hók-ciŭ-uâ | |
| Hók-ciŭ-uâ (福州話), diŏh Mā-cū bô hô̤ lā̤ Hók-ciŭ-ngṳ̄ (福州語), sê Hók-gióng dĕ̤ng-buô gṳ̆-mìng nĭk-siòng sĕng-uăk diē-sié sāi gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng, sṳ̆k Háng-cáung ngṳ̄-hiê, Háng ngṳ̄-cŭk, Mìng-uŏk ngṳ̄-ciĕ, sê Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Nàng-piéng gì dâi-biēu huŏng-ngiòng. Gòng sié-gái duâi iók ô 1,000 uâng nè̤ng â̤ gōng cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. | |
| Hók-gióng dĕ̤ng buô lĭk-sṳ̄ dê-mĭk „Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék“ (閩中十邑) sê dék-duâi gì gōng Hók-ciŭ-uâ gì dê-huŏng, gòng sié-gái â̤ gōng Hók-ciŭ-uâ nè̤ng diē-sié chiĕu-guó 60% dŭ dêu găk cŭ-uái. | |
| Găk Sĕk-ék ī-nguôi, Hók-gióng gó ô 2 bĭh gâing-kṳ̆ diē-sié gì buô-huông hiŏng-déng liù-tŭng Hók-ciŭ-uâ. | |
| Dṳ̆ng-nĭk Ciéng-cĕng sèng-hâiu, Hók-gióng sēng-céng-hū nô̤i-tó̤i gáu Īng-ăng, ô cĭng sâ̤ gì Hók-ciŭ nè̤ng iâ cāu gáu Siông-diô gâe̤ng Īng-ăng biê-nâng. Gĭng-dáng Īng-tái (dù diē-sié biĕu 15 gì ôi-dé) gâe̤ng Sông-chiŏng (dù diē-sié biĕu 16 gì ôi-dé) dēng dê-huŏng dŭ ô gōng Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gióng-lĭk hâiu, Dṳ̆ng-guók céng-hū ciŏng Săng-mìng gióng-siék có̤ dê̤ṳng gĕ̤ng-ngiĕk siàng-chê. Téng hiā-sì-hâiu kī cêu ô cĭng sâ̤ gì Hók-ciŭ chĭng-nièng-gŏ̤ gáu Săng-mìng có̤-gĕ̤ng sìng-gă. Gó-chṳ̄ gĭng-dáng Săng-mìng iâ ô gōng Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng sĕng-uăk găk cī. | |
| Lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng sié, Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék ô cĭng sâ̤ gì nè̤ng gáu Mā-lăk-gă sĕng-uăk. Cī piĕ nè̤ng iâ ciŏng Hók-ciŭ-uâ dái gáu gĭng-dáng Mā-lăk-gă dê-kṳ̆ guók-ga diē-sié kó̤. Gĭng-dáng Mā-lài-să̤-ā, Éng-dô-nà̤-să̤-ā, Sĭng-gă-pŏ̤, Ùng-lài cī 4 bĭh guók-gă dŭ ô Sĕk-ék gì Hâiu-iô sĕng-uăk. | |
| Dṳ̆ng-guók Gāi-gáik-kŭi-huóng hâiu, Â-gĕ̤ng gì Diòng-lŏ̤h, Hók-chiăng gâe̤ng Bìng-tàng săng gâing chê gì nè̤ng tŭng-guó gáuk-iông huŏng-huák chók-guók sĕng-uăk, iâ ciŏng Hók-ciŭ-uâ iê gáu ĭ-că̤ sĕng-uăk gì dê-huŏng. Gĭng-dáng Mī-guók dék-duâi siàng-chê Niū-iók, Hók-ciŭ-uâ ī-gĭng siàng-ùi dâ̤ nê duâi gì Háng-nè̤ng ngṳ̄-ngiòng (dék duâi gi sê Guōng-dĕ̤ng-uâ). | |
| Gáu gĭng-dáng, Hók-ciŭ-uâ gó mò̤ ciáng-sék gì miàng-chĭng. Găk Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók hŏk-sŭk-gái diē-sié, ék-buăng kek „Mìng-dĕ̤ng huŏng-ngiòng Hók-ciŭ-uâ“ hĕ̤k „Hók-ciŭ huŏng-ngiòng“ lì chĭng-hŭ ĭ. Dṳ̆ng-huà Mìng-guók Lièng-gŏng Gâing Gáu-ṳ̆k-guŏk piĕng-siā gì Hók-ciŭ-uâ hiŏng-tū gáu-cài sāi „Hók-ciŭ-ngṳ̄“ (福州語) lì chĭng-hŭ ĭ. | |
| Hiêng-câi uōng-diô gà̤-dēng iâ ô nè̤ng kĕk „Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄“ (閩東語) lì chĭng-hŭ ĭ. Ng-guó găk Sĕk-ék buōng-dê, „Mìng-dĕ̤ng“ táu-dā̤ dŭ mò̤ dò̤ lì chĭng-hŭ Hók-ciŭ-uâ. Găk Sĕk-ék nè̤ng lī-gāi diē-sié, „Mìng-dĕ̤ng“ sê bī Hók-ăng gâe̤ng Nìng-dáik. Nâ sāi „Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄“ lì chĭng-hŭ Hók-ciŭ-uâ gì uâ, ng-dáng buōng-iòng nè̤ng mâ̤ â̤ háng-lĭk sê Hók-ăng gâe̤ng Nìng-dáik gì uâ, găk kēu-ngṳ̄ diē-sié, cī bĭh sṳ̀ tĕ̤k la̤ iâ cĭng găk-chó̤i. | |
| Găk Sĕk-ék buōng-dê iòng-dŏng-diè sāi „Hók-ciŭ-uâ“ (福州話) cī bĭh miàng-chĭng lì chĭng-hŭ cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng, ng-guó ô sèng-hâiu ôi la̤ giòng-diêu gáuk-dê gì kiŏng, â̤ sāi „Hók-chiăng-uâ“, „Kŭ-chèng-uâ“, „Diòng-lŏ̤h-uâ“ dēng miàng-chĭng. | |
| Mìng-dĕ̤ng dê-kṳ̆ (bău-guák Hók-ciŭ gâe̤ng Nìng-dáik) chŭi-iòng gáuk-dê gì kēu-ĭng dŭ mâ̤ siŏh-iông, dáng-sê dâi-gă-nè̤ng dŭ sāi „Bàng-uâ“ (平話) lì chĭng-hŭ ĭ. | |
| Hók-ciŭ sê gū-cā Mìng-uŏk-guók dŭ-siàng, có̤i cā gì gṳ̆-mìng gōng gì sê Mìng-uŏk-ngṳ̄ (閩越語). Háng-ū-dá̤ miĕk-uòng Mìng-uŏk-guók ī-hâiu, báe̤k-huŏng giòng-sié gì Háng-ùng-huá giàng diē Hók-gióng, Mìng-uŏk-ngṳ̄ iù-sê sṳ̀-dék-dék biéng có̤ Háng-ngṳ̄ gì 1 ciĕ. Hŏk-ciā gōng, có̤i-cā gì Mìng-ngṳ̄ éng-găi sê nguòng-sṳ̄ Ngù-ngṳ̄ (吳語), Chū-ngṳ̄ (楚語) gâe̤ng Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì ṳ̀ng-hăk (chăng-kō̤ "Hók-gióng lĭk-sṳ̄"). | |
| Áng cài-lâiu gé-cái, Hók-ciŭ-uâ gì „15 ĭng hiê-tūng“ cêu sê Céng-dièu hìng-siàng gì, găk Dòng-dièu kăi-sṳ̄ diâng-hìng. Duâi-buô-hông sṳ̀ iù hiā sèng-hâiu gáu gĭng-dáng táu-dā̤ dŭ mò̤ biéng, bī-liê-gōng Dòng-dièu ô sĭ-ìng siā guó siŏh dà̤ sĭ, diē-sié ô siŏh guó „郎罷別囝“, ciā „郎罷“ „囝“ cêu sê gĭng-dáng Hók-ciŭ-uâ gì „lòng-bâ“ (hĕ̤k „nòng-mâ“) gâe̤ng „giāng“. | |
| Chŭi-iòng Hók-ciŭ-uâ cĭ hâiu dŭ mò̤ sêu gì-tă ngṳ̄-ngiòng gì īng-hiōng, dáng-sê 3 bĭh pé-ĭng ông-muōi ô̤h Siông-diô ngṳ̄-ngiòng hūng-kuāng kiū biáng siŏh-dŏi /n/, /m/, /ŋ/ → /ŋ/. Giék-guō, „san (山)“ tĕ̤k có̤ /saŋ/, „sam (三)“ iâ tĕ̤k có̤ /saŋ/, gâe̤ng „sang (生)“ biéng có̤ dè̤ng-ĭng-cê. Sáik-muōi-ông-mō̤ iâ huák-sĕng dè̤ng-iông biéng huá, nguòng-lā̤ hùng-ông â-sāu gì sáik-muói /kˀ/ biéng có̤ hò̤-lè̤ng sáik-muōi /ˀ/, ngāi-sáik-muōi /tˀ/ gâe̤ng chói-puòi-sék-muōi /pˀ/ biáng gáu sáik-muōi /kˀ/ diē-sié, giék-guó /pakˀ/ biéng có̤ /paˀ/, „sit (實)“, gâe̤ng „sip (什)“ du te̤k có̤ /sikˀ/ gâe̤ng „sik (食)“ dè̤ng-ĭng. | |
| Gáu Chĭng-dièu, ô nè̤ng kiū piĕng-siā ĭng-ông cṳ̆, Hók-ciŭ-uâ dék tāu-miàng gì ông-cṳ̆ «Chék Lìng Báik-ĭng» (戚林八音) cêu sê hiā sèng-hâiu piĕng gì. Găk Ching-dièu sì-dô̤i Hók-ciŭ-uâ ĭng-ông giék-sṳ̆k biéng-huá, chiông „Chiŭ-ông“ (秋韻) gâe̤ng „Siĕu-ông“ (燒韻) hăk-biáng, „Hŭi-ông“ (輝韻) gâe̤ng „Buŏi-ông“ (飛韻) hăk-biáng. Bók-guó dék duâi gì biéng-huá ô 2 bĭh: tàu-tàu bĭh sê ông-mō̤ sùi siăng-diêu huák-sĕng sĕ̤ng-ông-huá hĕ̤k kŭi-ông-huá, dâ̤ nê bĭh sê sṳ̀ dài-dŏng gì siăng-mō̤ kiū huák-sĕng dĕ̤k-ĭng-huá hĕ̤k lôi-ĭng-huá. | |
| Mìng-guók cĭ hâiu, Hók-ciŭ-uâ gì ĭng-ông cêu mò̤ cĭng duâi gì biéng-huá lāu. Gáu Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sìng-lĭk, Hók-ciŭ-uâ siŏh-bĕng duâi-liông cióh diē Huà-ngṳ̄ gì sṳ̀, siŏh-bĕng găk céng-hū ngṳ̄-ngiòng céng-cháik gì páh-dáh â-dā̤ sāi-ê̤ṳng huâng-ùi duâi giŭ, dék duâi gì Hók-ciŭ-uâ siàng-chê Hók-ciŭ â̤-sê gṳ̆ng sùi Dài-báe̤k gì kă-cék, biéng có̤ dâ̤ nê bĭh diōng-hìng gáu Huà-ngṳ̄ gì Mìng-ngṳ̄ siàng-chê. | |
| Hók-ciŭ-uâ sê gū-cā Háng-ngū (nguòng-sṳ̄ Ngù-ngṳ̄ gâe̤ng gū Chū-ngṳ̄) gâe̤ng Mìng-uŏk-ngṳ̄ kău-kiăk buók-săng gì, găk hâiu-sié huák-diēng diô gà̤-dēng bô sêu gáu dŏng-dê dê-lī ùng-huá gì īng-hiōng, huák-sĕng sĭng gì biéng-huá. Gó-chṳ̄ Hók-ciŭ-uâ gì ngṳ̄-ngiòng dĕk-sáik găk Háng-ngṳ̄ diē-sié sê cêng-go̤ dŏk-chók. | |
| "Ciō dèu-mĕ̤k: Hók-ciŭ-uâ ĭng-ông hiê-tūng" | |
| Hók-ciŭ-uâ cĭng-sâ̤ gì Háng-cê ô lâng săng cṳ̄ng tĕ̤k-ĭng. Cuòi cêu sê bàng-siòng gōng gì „băh-uâ“ (白話) gâe̤ng „cṳ̆-ngṳ̄“ (書語). „Băh-uâ“ sê gū-cā Háng-ngṳ̄ làu giâ gì Háng-cê tĕ̤k-ĭng, „cṳ̆-ngṳ̄“ sê ciŏng-muŏ-muŏ dò̤ la̤ tĕ̤k cṳ̆ sāi. Ĭng-ôi băh-uâ sê lĭk-sṳ̄ mì-làu giâ gì Háng-cê tĕ̤k-ĭng, ô gì tĕ̤k-ĭng cêng-go̤ gū-lō̤, iù cī â̤ huāng-ióng chók Hók-ciŭ-uâ sê cêng-go̤ còng-gū gì ngṳ̄-ngiòng. | |
| Hók-ciŭ-uâ ô 7 bĭh siăng-diêu, â̤ buŏng có̤ siông-puái gâe̤ng hâ-puái lâng cṳ̄ng. Găk Hók-ciŭ-kiŏng diē-sié, hâ-puái gì diêu-dĭk dŭ bī siông-puái gèng. Cuòi găk Háng-ngṳ̄ diē-sié cêng-go̤ hāng giéng. | |
| Hók-ciŭ-uâ găk hâiu-sié huák-diēng guó-tiàng dṳ̆ng, ông-mō̤ huák-sĕng sĕ̤ng-ông-huá hĕ̤k kŭi-ông-huá gì biéng-huá, bêng-chiā cī cṳ̄ng biéng-huá gâe̤ng siăng-diêu guăng-hiê cêng-go̤ mĭk-chiék. Cuòi găk Háng-ngṳ̄ diē-sié, iâ sê hāng-giéng gì. | |
| Hók-ciŭ-uâ găk 19 gáu 20 sié-gī sèng-hâiu, ĭng-ông hiê-tūng bô huák-sĕng sĭng gì biéng-huá. Sṳ̀-ngṳ̄ diē-sié gì siăng-mō̤ huák-sĕng dĕ̤k-ĭng-huá hĕ̤k-ciā lôi-ĭng-huá. Găk Háng-ngṳ̄ diē-sié, sṳ̀-ngṳ̄ diē-sié gì siăng-mō̤ â̤ huák-sĕng cūng-kuāng biéng-huá gì ngṳ̄-ngiòng ng sê cĭng sâ̤. | |
| Hók-ciŭ-uâ gì dông-sṳ̀ dŏ̤-só dŭ sê dăng-kiă ĭng-ciék, găk kēu-ngṳ̄ diē-sié, dăng-kiă ĭng-ciék gì dông-sṳ̀ â̤ huák-sĕng tiĕng-gă „l“ siăng-mō̤ gì hiêng-chiông, niông dông-sṳ̀ biéng có̤ sĕ̤ng-ĭng-ciék hĕ̤k dŏ̤-ĭng-ciék. Chiông „chiă“, tiĕng-gă „l“, biéng có̤ „chiă-liă“, „dăng“ tiĕng-gă „l“, biéng có̤ „dă-lăng“. | |
| Găk ùng-huák gà̤-dēng iâ ô tiĕng-gĕ ĭng-só gì hiêng-chiông. Dŏng nè̤ng buóh biēu-dăk „éng-hó“ cī bĭh kái-niêng sèng-hâiu, â̤ ciŏng dăng-kiă ĭng-ciék gì dông-sṳ̀ tiáh kŭi, tiĕng-gă siŏh bĭh ông-mō̤ „i“. Chiông „siā“, tiĕng-gă „i“, biéng có̤ „sì-siā“. | |
| Hók-ciŭ-uâ ciō-iéu sê téng Gū Háng-ngṳ̄ huák-diēng chók gì. Ĭng-ôi Hók-ciŭ sêu gáu báe̤k-huŏng īng-hiōng gá-ciēu, bó̤-làu cĭng sâ̤ gū Háng-ngṳ̄ gì sìng-hông. | |
| Gū Háng-ngṳ̄ ô 8 bĭh siăng-diêu, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ-uâ diē-sié, dṳ̀ siông-ké̤ṳ-diêu (上去調) gâe̤ng siông-siōng-diêu (上上調) hăk-biáng có̤ siōng-siăng (上聲) ī-nguôi, gì-tă siăng-diêu dŭ uòng-chīng bō̤-làu giâ lì. | |
| Siông-gū Háng-ngṳ̄ mò̤ kĭng-sùng-ĭng (輕唇音) /f/. Gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ diē-sié tĕ̤k /f/ gì cê găk gô-dā̤ dŭ te̤k /p/ hĕ̤k /pʰ/. Cī bĭh hiêng-chiông găk gĭng-dáng Hók-ciĭ-uâ băh-uâ diē-sié ĭng-nguòng â̤ tō̤ diŏh. | |
| Siông-gū Háng-ngṳ̄ mò̤ siĕk-siông-ĭng (舌上音) /ʂ/. Gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ diē-sié tĕ̤k kiéu-siék-ĭng „zh“, „ch“ gì cê găk gū Háng-ngṳ̄ ék-buăng dŭ tĕ̤k /t/ hĕ̤k /tʰ/. Hók-ciŭ-uâ gó bō̤-làu ô gū Háng-ngṳ̄ gì cī bĭh dĕk-diēng. | |
| Siông-gū Háng-ngṳ̄ diē-sié, „Ăh“ gâe̤ng „Gùng“ lâng bih siăng-mō̤ sê siŏng-tŭng gì. Gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ diē-sé tĕ̤k „h“ hĕ̤k „x“ gì cê găk gū Háng-ngṳ̄ diē-sié ô tĕ̤k /k/, iâ ô tĕ̤k lìng-siăng-mō̤ (零聲母, cêu sê mò̤ siăng-mō̤). Hók-ciŭ-uâ băh-uâ bō̤-làu ô gū Háng-ngṳ̄ gì cī bĭh dĕk-diēng. | |
| Siông-gū Háng-ngṳ̄ diē-sié, „Hùng“ gâe̤ng „Ăh“ lâng bĭh siăng-mō̤ sê siŏng-tŭng gì. Gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ diē-sié tĕ̤k lìng-siăng-mō̤ gì cê găk gū Háng-ngṳ̄ diē-sié ô tĕ̤k /h/. Hók-ciŭ-uâ băh-uâ bō̤ làu ô gū Háng-ngṳ̄ gì cī bĭh dĕk-diēng. | |
| Siông-gū Háng-ngṳ̄ diē-sié, „Ī (lìng-siăng-mō̤)“ gâe̤ng „Sià“ lâng bĭh siăng-mō̤ sê siŏng-tŭng gì. Gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ diē-sié tĕ̤k lìng-siang-mō̤ gì cê găk gū Háng-ngṳ̄ diē-sié ô tĕ̤k /s/. Hók-ciŭ-uâ băh-uâ bō̤-làu ô gū Háng-ngṳ̄ gì cī bĭh dĕk-diēng. | |
| Dṳ̆ng-gū Háng-ngṳ̄ gì /k/, /kʰ/, /h/ găk sá̤-ông sèng-sāu mò̤ niōng-huá có̤ /tɕ/, /tɕʰ/, /ɕ/. Gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ ô huák-sĕng cī cṳ̄ng niōng-huá. Hók-ciŭ-uâ uòng-ciòng bō̤-làu gū Háng-ngṳ̄ gì cī bĭh dĕk-diēng. | |
| Dṳ̆ng-gū Háng-ngṳ̄ gì Ngì-mō̤ „/ŋ/“, gáu gĭng-dáng Huà-ngṳ̄ ī-gĭng biéng mò̤ lāu. Hók-ciŭ-uâ gó bō̤-làu cī bĭh siăng-mō̤. | |
| Dṳ̆ng-gū Háng-ngṳ̄ ô ĭk-siăng (入聲), gĭng-dáng Huà-ngṳ̄, Siông-diô gì Mìng-báe̤k-uâ ī-gĭng mò̤ ĭk-siăng gó̤ lāu, bók-guó Hók-ciŭ-uâ gó lā̤ uòng-chīng bō̤-làu dṳ̆ng-gū Háng-ngṳ̄ diē-sié gì ĭk-siăng. | |
| Gà̤-dēng gōng gì sū-iū dĕk-diēng, Mìng-nàng-ngṳ̄ dŭ gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ siŏh-iông. Â-dā̤ gōng lâ Mìng-nàng-ngṳ̄ gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ mâ̤ siŏh-iông gì dê-huŏng. | |
| Mìng-nàng-ngṳ̄ ô /m/, /n/, /ŋ/, /ⁿ/, /p/, /t/, /k/, /ʔ/ gì kṳ̆-biék, dáng-sê Hók-ciŭ-uâ nâ ô /ŋ/, /k/ gâe̤ng /ʔ/. | |
| Hók-ciŭ-uâ sṳ̀-ngṳ̄ diē-sié iâ ô cĭng sâ̤ gū Háng-ngṳ̄ gì sìng-hông. Cī piĕ sṳ̀-ngṳ̄ găk gĭng-diēng diē-sié dŭ â̤ tō̤ diŏh. Ŏ̤h „diē-nè̤ng“ gì „diē“ (底), cī bĭh cê cêu sê Lĕ̤k-dièu sèng-hâiu gì ê̤ṳng-ngṳ̄. Lĕ̤k-dièu sèng-hâiu gì Háng-ngṳ̄ sāi „diē“ lì có̤ cī-sê ngì-ông-sṳ̀. Gó ô chiông „nguāi gì nó̤h“, „ĭ gì nó̤h“ diē-sié gì „gì“, sê téng Cìng-dièu sì-dô̤i bō̤-làu giâ lì. Gĭng-dáng Hók-ciŭ-uâ diē-sié gì „nè̤ng-káh“, „hŭng-tăi“, „mìng-chòng“, „téng-cièng“ dŭ sê téng Dòng-dièu Sóng-dièu sì-dâi sāi gì gū Háng-ngṳ̄ diē-sié bō̤-làu giâ lì. | |
| Hók-ciŭ-uâ siĕng-tā̤ sê Ngù-ngṳ̄, Chū-ngṳ̄ gâe̤ng Mìng-uŏk-ngṳ̄ kău-kiăk buók-săng gì nguòng-sṳ̄ Mìng-ngṳ̄, gó-chṳ̄ Hók-ciŭ-uâ iâ téng nguòng-sṳ̄ Mìng-ngṳ̄ diē-sié sìng-diòng giâ Chū-ngṳ̄ gâe̤ng Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì sìng-hông, chŭi-muōng cī-piĕ sìng-hông mâ̤ sâ̤, dáng-sê găk bàng-siòng-găng dŭ â̤ sāi gáu ĭ. Chiông bâng-nè̤ng gì bâng diōng hō̤ sì-hâiu sāi gì „bâng ô chă gó̤ lāu“ gì „chă“ (瘥) cêu sê téng gū Chū-ngṳ̄ lì gì. Gó-ô gì-tă mâ̤ ciēu gì sṳ̀ sê gū-cā Mìng-uŏk-ngṳ̄ lì gì, chiông „kă“ (Háng-cê ô nè̤ng siā có̤ „骹“). | |
| Hók-ciŭ-uâ sāi Háng-cê gâe̤ng Lò̤-mā-cê lâng cṳ̄ng ùng-cê gé-liŏh ngṳ̄-ngiòng. | |
| Háng-cê sê gṳ̆ng Háng-nè̤ng dái gáu Sĕk-ék gì. Hók-ciŭ-uâ săng buōng ông-cṳ̆ gâe̤ng tāu-miàng gì siēu-siók dŭ sê kĕk Háng-cê siā gì. Dŏng-dê chióng-hié, gōng bìng-uâ (評話) gì nè̤ng iâ sê kĕk Háng-cê siā gŏ̤-sṳ̀ hĕ̤k kiŏh-buōng. Buók-guó, Háng-cê gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ mâ̤ báh-hông-báh dó̤i-kiăk, ô gì cê mò̤ nièng-ngài kĕk Háng-cê siā, ô gì nè̤ng cêu siā „cióh-ĭng“, „hông-tĕ̤k“ gâe̤ng „cê̤ṳ-cháung Háng-cê“ săng cṳ̄ng huŏng-sék lì gāi-giók ciā ông-dà̤. | |
| Chĭng-dièu muăk-gĭ sèng-hâiu, téng Ĭng-guók lì gì Gĭ-dók-gáu Séng-gŭng-huôi diòng-gáu-sê̤ṳ Sṳ̄ Lŏk-báik ("Robert W. Stewart") ôi Hók-ciŭ-uâ huák-mìng siŏh tó̤ sāi Lò̤-mā-cê pĭng-siā gì pĭng-ĭng huŏng-áng, hāu lō̤ „Bàng-uâ-cê“ (平話字). Gĭ-dók gáu-huôi iù-sê kĕk cī cṳ̄ng ùng-cê chók-bēng lāu Hók-ciŭ-uâ Séng-gĭng gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ sṳ̀-diēng ("Dictionary of Foochow Dialect"). | |
| Găk Mìng-ngṳ̄ diē-sié, dék-cā pieng-siā ông-cṳ gì ngṳ̄-ngiòng sê Hók-ciu-uâ. Gáu ging-dáng, Hók-ciu-uâ ô 3 buōng ông-cṳ dék tāu-miàng, hung-biék sê «Chék Chăng-cióng Báik-ĭng Cê-ngiê Biêng-lāng» (戚參將八音字義便覽), «Tái-sṳ̄ Lìng Pék-săng Sĭng-săng Ciŏ-ngṳ̆k Dùng-siăng» (太史林碧山先生珠玉同聲) gâe̤ng «Gă dêng Mī-ciòng Báik-ĭng» (加訂美全八音). Sèng lâng buōng găk Chĭng-dièu sèng-hâiu gâe̤ng nè̤ng hăk-biáng siŏh-dŏi, miàng-cê hāu lā̤ «Chék Lìng Báik-ĭng» (戚林八音). | |
| Téng Chĭng-dièu kī cêu ô nè̤ng kĕk Hók-ciŭ-uâ siā siēu-siók, miàng dék tāu gì siēu-siók sê «Mìng-dŭ Biék Gé» (閩都別記). Ĭ sê Chĭng-dièu sèng-hâiu siā gì, chók-ciā sê Lī-ìng-hò̤-giù (里人何求), cuòi sê ĭ gì bék-miàng, cáuk-ciā gì cĭng-miàng ī-gĭng mò̤ nièng-ngài tō̤ lāu. «Mìng-dŭ Biék Gé» sê ciŏng-huòi-tā̤ gì tŭng-sṳ̆k siēu-siók, táu cṳ̆ ô 380 huòi, diē-sié siā ô cĭng sâ̤ Hók-ciŭ dŏng-dê gì diòng-siók. Cī buô siēu-siók dó̤i Hók-ciŭ-uâ gì ngiêng-ngṳ̄ ô hēng duâi īng-hiōng, chiông „dáh-chió-cék“ cêu sê téng diē-sié lì gì. | |
| Bàng-uâ-cê ùng-hók mâ̤ sâ̤ bêng-chiā dŏ̤-só sê gâe̤ng cŭng-gáu ô găng-guó gì. Bàng-uâ-cê ùng-hók dé̤ṳ-cáuk sê 1908 nièng chók-bēng gì «SÉNG-GĬNG SĬNG-GÔ-IÓK CIÒNG-CṲ̆» (1, 2). Cī buô ciòng-cṳ̄ ciong gōng buô Séng-gĭng sāi Hók-ciŭ buōng-gē̤ng uâ hĕ̤k buōng-gē̤ng gì biēu-dăk huŏng-sék huăng-ĭk chók lì, chŭi-iòng ô gì ê̤ṳng-sṳ̀ piĕng ùng-ngiòng-ùng, dáng sê ĭ gì gá-dĭk uòng-ciòng chiĕu-guó cī-pie chó̤-nguô. | |
| Bă-biĕk-ták | |
| Bă-biĕk-ták sê Séng-gĭng gà̤-dēng-sié gé-cái gì 1 bĭh dê-miàng. Bă-biĕk sāi Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ siā có̤ „בָּבֶל“, é-sé̤ṳ sê „biéng láung“. | |
| Gŏng-gé̤ṳ Gô-iók Séng-gĭng «Cháung-sié Gé» dâ̤ 11 ciŏng gé-cái, Bă-biĕk-ták sê ìng-lôi ôi lāu sāi cê-gă gì miàng gèng gáu tiĕng, sū kī gì ták. Hiā sèng-hâiu, tiĕng-â nè̤ng lūng-cūng gōng 1 cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. Ĭng-ôi Siông-dá̤ Ià-huò-huà nêng-ùi ìng-lôi gì siōng-huăk sê ngài gì, i-cà̤ mâ̤ gé-sì i-cà̤ sê Siông-ciō cáung có̤ gì, gó siông gâe̤ng Siông-ciō piâng nèng-lik, huâng lāu giĕu-ngô̤ gì cô̤i. Gó-chṳ̄ cêu biéng láung ĭ-gáuk-nè̤ng gì kēu-ĭng, giéu ĭ-cà̤ mò̤ nièng-ài gié-sṳ̆k kī ták. Gó-sê̤ṳ nè̤ng sèu-sèu dò̤ Bă-biĕk-ták lì gāi-sék ìng-lôi ká̤-sié ô hī-māng sâ̤ gì ngṳ̄-ngiòng. | |
| «Cháung-sié Gé» 11:1-9 gé diŏh â-dā̤: | |
| " Dŏng-sì tiĕng-â nè̤ng kēu-ĭng siŏh-iông, uâ-ngṳ̄ siŏng-dùng. Iù dĕ̤ng biĕng buăng kó̤ sì-hâiu, gáu Sê-nā dê-huŏng, ngê̤ṳ diŏh bàng dê, cêu lŏ̤h hŭ-uái dêu. Gáuk-nè̤ng siŏng ngiê-lâung gōng: "Diŏh cà̤ lì có̤ ciŏng, sāi huōi siĕu hō̤." Ŏ̤h ciŏng-uâng, ô ciŏng, dáung có̤ siŏh, bô ô siŏh-iù, dáung có̤ huŏi. Bô gōng ā: "Diŏh cà̤ lì kī siàng gâe̤ng ták, ták dīng diŏh gèng gáu tiĕng, sāi nguāi miàng diòng chók, miēng-dék nguāi-nè̤ng sáng kó̤ dê lā̤ gáuk-ché̤ṳ." Ià-huò-huà gáung-lìng, ó̤i káng sié-găng nè̤ng sū kī gì siàng, gâe̤ng ták. Ià-huò-huà cêu gōng: "Cé̤ṳng-nè̤ng có̤ siŏh-iông gì, báh-sáng uâ-ngṳ̄ iâ siŏng-dùng, dăng kī-chiū ciŏng-uâng có̤ lāu. Gáu ī-hâiu, ĭ sū ó̤i có̤ gì, mò̤ siŏh iông â̤ géng-cī dék ĭ. Ngō̤-că̤ diŏh gáung-lìng, biéng luâng ĭ-gáuk-nè̤ng gì kēu-ĭng, sāi ĭ uâ-ngṳ̄ mâ̤ siŏng tŭng." Ŏ̤h ciŏng-uâng, Ià-huò-huà cêu sāi ĭ iù hŭ-uái sáng kó̤ dê lā̤ gáuk-ché̤ṳ, kī siàng gì dâi cêu sák kó̤. Ĭng Ià-huò-huà biéng luâng cé̤ṳng báh-sáng gì kēu-ĭng, sāi ĭ iù hŭ-uái sáng kó̤ dê lā̤ gáuk-ché̤ṳ, gó-chṳ̄ ciā siàng miàng giéu Bă-biĕk." | |
| Lìng Cáik-sṳ̀ | |
| Lìng Cáik-sṳ̀ (林則徐, ) sê Chĭng-dièu gì hŏk-ciā. Ĭ báik-cèng diŏh Guōng-ciŭ dái-liāng Dṳ̆ng-guók ìng-mìng dī-káung Ĭng-guók kŭi-diēng "Hū-muòng siĕu iĕng" (虎門銷煙). Chŭi-iòng cuòi ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê ĭ ūi-dâi gì sê̤ṳ-cék, dáng-sê ciā dâi iâ sê 1839 nièng huák-sĕng Dâ̤-ék-huòi Ă-piéng Ciéng-cĕng gì ciō-iéu nguòng-ĭng. | |
| Lìng Cáik-sṳ̀ diŏh Hók-ciŭ chók-sié, có̤-sá̤ sèng-hâiu tĕ̤k-cṳ̆ iā nêng-cĭng. 1871 nièng, ĭ guăng có̤ "Ù-guōng Cūng-dók" (湖廣總督). Dùng nièng bô sĕng có̤ "Kĭng-chā̤ Dâi-sìng" (欽差大臣), ké̤ṳk Huòng-dá̤ pái kó̤ Guōng-dĕ̤ng géng Ă-piéng. Găk géng iĕng sèng-hâiu, ĭ mŭk-siŭ chiĕu-guó 2 uâng siŏng Ă-piéng, hŭng-sō̤ Ĕu-ciŭ lì gì sŏng-sùng. Dáng-sê, ĭ gì nū-lĭk mò̤ sìng-gŭng. | |
| Ă-piéng Ciéng-cĕng huák-sĕng ī-hâiu, Huòng-dá̤ ôi lāu ché̤ṳ-huăk Lìng Cáik-sṳ̀, cêu ciŏng ĭ huák-puói gáu Sĭng-giŏng chṳ̆ng-gŭng. Dáng-sê ĭ táu-dā̤ mò̤ gāi-biéng ĭ dó̤i guók-gă gì dṳ̆ng-sìng. Ĭ ô siā guó 1 dà̤ sĭ gōng: „Gēu lé guók-gă sĕng sṳ̄ ī, kī ĭng huô hók biê kṳ̆ cĭ?“ (茍利國家生死以, 豈因禍福避趨之?) 1850 nièng, ĭ sī diŏh diōng kó̤ Guōng-să̤ gì diô dŏng. | |
| Ĕu-ciŭ | |
| Ĕu-ciŭ (歐洲, "Europa") sê sié-gái chék duâi ciŭ cĭ ék. Ĭ dĕ̤ng-buô sê Ā-ciŭ, să̤-buô sê Dâi-să̤-iòng, báe̤k-buô sê Báe̤k-bĭng-iòng. Ŭ-lă-lō̤ Săng (Ĭng-ngṳ̄: "Ural Mountains") gâe̤ng Lī Hāi (Ĭng-ngṳ̄: "Caspian Sea") sê Ĕu-ciŭ gâe̤ng Ā-ciŭ gì buŏng-gái. Ĕu-ciŭ miêng-cék nâ bī Dâi-iòng-ciŭ duâi siŏh-nék-giāng. Dáng-sê áng ìng-kēu lì sáung, ĭ sê sié-gái dê 2 duâi gì ciŭ. | |
| "Ĕu-ciŭ" ciā miàng sê téng Hĭ-lé-nà̤ sìng-uâ diē-sié 1 ciáh cṳ̆-niòng-nè̤ng gì miàng "Ĕu-lò̤-bă" (歐羅巴, Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Ευρώπη") lì gì. | |
| Gū Hĭ-lé-nà̤ sê Ĕu-ciŭ ùng-mìng gì ièu-lài. Gū Hĭ-lé-nà̤ gâe̤ng Gū Lò̤-mā sì-dô̤i sê gū-cā Ĕu-ciŭ ùng-huá có̤i huák-dăk gì sì-dô̤i. Gū Lò̤-mā Dá̤-guók miĕk-uòng cĭ hâiu, Ĕu-ciŭ giàng diē Ŭ-áng Sì-dô̤i. | |
| 15 sié-gī Ùng-ngiê Hók-hĭng cĭ hâiu. Să̤-buô gì huák-dăk guók-gă kăi-sṳ̄ hióng hāi-nguôi sìng-tō̤ sĭk-mìng-dê. Cī kuŏ lĭk-sṳ̄ iâ hô̤ lō̤ "Dê-lī Dâi-huák-hiêng". Ĕu-ciŭ ùng-mìng ké̤ṳk sĭk-mìng-ciā dái gáu Mī-ciŭ dēng gì-tă dê-kṳ̆. | |
| Dê-lī Dâi-huák-hiêng cĭ hâiu, Ĕu-ciŭ kăi-sṳ̄ giàng diē mìng-ciō. Hiā sèng-hâiu huák-sĕng guó bī-gáu chók-miàng gì ông-dông chiông Huák-guók Dâi-gáik-mêng dēng-dēng. | |
| 18 sié-gī, Gĕ̤ng-ngiĕk Gáik-mêng găk Ĭng-guók kăi-sṳ̄, iù-sê ìng-lôi siâ-huôi gì sĕng-săng huŏng-sék huák-sĕng cêng duâi gì biéng-huá. | |
| 20 sié-gī, ìng-lôi lĭk-sṳ̄ siông có̤i duâi gì sié-gái dâi-ciéng dŭ sê iù Ĕu-ciŭ kăi-sṳ̄. Nê Ciéng giék-sók hâiu, Siâ-huôi-ciō-ngiê gì Sŭ-lièng gâe̤ng gì-tă Cṳ̆-buōng-ciō-ngiê gì Să̤-huŏng guók-gă bô kăi-sṳ̄ Lēng Ciéng. 1991 nièng Sŭ-lièng gāi-tā̤, Lēng Ciéng giék-sók. | |
| Buóh liēu-gāi Ĕu-ciŭ ùng-huá, cêu găi-dŏng liēu-gāi ĭ gì 2 ciáh nguòng-tàu: Gū Hĭ-lé-nà̤ gâe̤ng Gĭ-dók-gáu. | |
| Săng-săng | |
| Săng-săng (三山) sê Hók-ciŭ gì biék-chĭng, ĭng-ôi gô-dā̤ Hók-ciŭ siàng diē-sié ô săng láung săng. Cī săng láung săng dó̤-dā̤ sê diē săng láung, gó mâ̤ chĭng-chū. Hiêng-sì-câi cī săng láung sê Bìng-săng (屏山), Ŭ-săng (烏山), Ṳ̆-săng (于山). | |
| Ô-guăng Săng-săng gì sū-cī găh Hók-ciŭ, ô cī uâng gōng-huák: Săng săng còng, săng săng hiêng, săng săng bók-kō̤-giéng. (三山藏，三山現，三山不可見。) | |
| Gŏng-gé̤ṳ diòng-siók, Mìng-uòng găh kuók-gióng Hók-ciŭ siàng sì-hâiu, ciŏng Bìng-săng, Ŭ-săng, Ṳ̀-săng kuòng gáu siàng-chiòng diē-sié, gó-chṳ̄ Hók-ciŭ siàng-chê ô săng láung săng. | |
| Iòng-hâiu, hŭng-cūi sĭng-săng gâe̤ng Mìng-uòng gōng, Hók-ciŭ sê siŏh dèu lṳ̀ng, dáng-sê ciā lṳ̀ng mò̤ gáe̤k, mò̤ nièng-ài buŏi. Iù-sê Mìng-uòng cêu găh Săng-săng dṳ̆ng gì Ŭ-săng gâe̤ng Ṳ̀-săng kī lāu lâng lŏ̤h ták, niông „lṳ̀ng“ buók gáe̤k. Ŭ-săng gà̤-dēng siék gì hī lŏ̤h hāu lā̤ „Ŭ-ták“ (烏塔). Ṳ̀-săng gà̤-dēng siék gi hāu lā̤ „Băh-ták“ (白塔). | |
| Dài-gĕ̤ng | |
| Dài-gĕ̤ng (臺江) sê Hók-ciŭ gì sioh bih ôi-dó̤i, gah Hók-ciu siàng nàng buô, Mìng-gĕ̤ng báe̤k ngiâng. Báe̤k-sóng kui sṳ̄ Mìng-ge̤ng cūi puóng, luk dê hìng siàng, cing sâ̤ gì nè̤ng lì cuāi-nē̤ dêu. Téng Mìng-dièu kui-sṳ̄ Dài Ge̤ng cêu siàng ôi Hók-ciu dék dê̤ṳng iéu gì siong ngiek dṳng sing. | |
| Dài Ge̤ng lik sṳ̄ siông géu lă̤ Nàng Dài. Gah gung-nguòng-sèng 770 nièng, ging dáng Dài Ge̤ng dṳng buô (Gék-siòng Sang hó gê̤ṳng) cêu ô Mìng-hṳk cuk gì sieng mìng seng uak gah cī lāu. Gung-nguòng-sèng 202 nièng, Mìng Uòng gah Nàng-dòi Sang (Ging dáng gì Duâi-miêu Sang) sêu dong sì dṳng iong gì hung siōng, lik có̤ „Mìng Uok Uòng“, iòng hâiu gah ciā sang gà̤-dēng kī sioh gang miêu, hāu lă̤ „Mìng-uok-uòng Miêu“. Hâiu sié nè̤ng hāu miêu „Duâi Miêu“, cī sang iâ hāu lă̤ „Duâi-miêu Sang“. Gung-nguòng-sèng 134 nièng, De̤ng-uok Uòng Ṳ̀ Siêng gah Nàng-dòi Sang ge̤ng bing diéu ngṳ̀, bêng ciā ôi géu gék-lé, gah cī kī sioh bih dài, hāu lă̤ „Diéu-ngṳ̀ Dài“. Gōng „De̤ng Nàng siàng kiéu uông, ô dài lìng ge̤ng“, „Dài Ge̤ng“ ing chṳ̄ dáik miàng. Dòng-dô̤i sì-hâiu, ging dáng gì Dài Ge̤ng suk Mìng Gâing gâe̤ng Âu-guăng Gâing guāng-hak. Hiā-sèng-hâiu lâng bih gâing áng ging dáng Bah-mā Giò, Bing-dáik Giò gâe̤ng Iòng-dṳng sioh dâi ôi gái siáng, ī de̤ng gì Dài Ge̤ng suk Mìng Gâing, ī sa̤ gì Dài Ge̤ng suk Âiu-guang Gâing. Ciong uâng gì guang hak huong sék tié lāu mì tì gáu gung-nguòng 1913 nièng lâng gâing hak-biáng có̤ Mìng-âiu Gâing ciáh giék sók. 1945 nièng, céng hu gah Dài Ge̤ng siék lik Siēu-giò Kṳ gâe̤ng Dài-ge̤ng Kṳ. 1956 nièng lâng kṳ hak-biáng có̤ ging dáng gì Dài-ge̤ng Kṳ | |
| Dài Ge̤ng Kṳ sê Hók-ciu chê 5 kṳ dài dong gì sioh bih. Ké-hâiu ung-huò | |
| Dài Ge̤ng gah Hók-gióng sēng de̤ng nàng buô, Hók-ciu chê-kṳ dṳng buô. Báe̤k-ūi 26 dô 05 miēu (26°05'), de̤ng-giang 119 dô 18 miēu (119°18). Mìng-ge̤ng báe̤k ngiâng, áng Mìng-ge̤ng Hòng-dô̤ gâe̤ng Chong-sang Kṳ gáh ge̤ng dó̤i siōng, de̤ng buông gâe̤ng Gu-sang Déng siong lièng, sa̤ buô gâe̤ng Hùng-sang Déng siong lièng, báe̤k buô sê Gū-làu Kṳ. Luk dê miêng-ciék 18 bìng-huong gong-lī. | |
| Dài Ge̤ng gì ké-hâiu suk Hāi-iòng séng gì ké-hâiu. Dài Ge̤ng gì hâ-gié gá dòng, de̤ng-gié cing dó̤i, dáng sê nâng ô gàng-dièu téng báe̤k huong giâ lì uâ, ung-dô iâ â̤ gáung gáu 0℃ ī giâ. Dài Ge̤ng nièng bìng-ging ung dô 19.6℃, gáung-ū liâng sê 1342.5 hò̤-mī. Siong nièng dài dong, 4-6 sê huô-gié (ṳ̄-gié), Mìng-ge̤ng sèu sèu dōng kā̤-cūi, 7-8 nguok iā ciēu dâung ṳ̄, dék gèng ung-dô du gah 35℃ ī siông, ô sì â̤ chieu guó 40℃, ciā sì hâiu iâ â̤ có̤ hung-tai. 9 nguok ī hâiu ké-ung mâing mâing gáung giâ lì, dáng sê dék gèng ung-dô gó sê gah 25~30℃ cō̤-êu, ciā sì hâiu gi buong du sê sàng-tieng, cing ciēu dâung ṳ̄. Iòng dong diè gáu 10 nguok dā̤ tieng cêu kai sṳ̄ liang lāu. 11 nguok tieng kiu chéng. 12 nguok gáu 2 nguok sê sioh nièng dài dong dék chéng gì sèng hâiu, tek biek gah nièng dau hiā sèng-hâiu, ung-dô sèu sèu nâ ô 0-6℃. | |
| Dài Ge̤ng ìng kēu ô 37 uâng. Gṳ mìng ciō iéu séng Huk-gáu, dáng sê Dài Ge̤ng sê Tieng-ciō gáu gâe̤ng Gi-dók gáu dê̤ṳng iéu gì uak dông dê huong. | |
| Dài Ge̤ng ô 37 uâng nè̤ng, ciō iéu sê Háng-ìng. Nguòng-dô̤i sì-hâiu ô Mōng-gū nè̤ng dêu gah cuāi-nē̤. Ching-dièu sèng hâiu chui iòng ô Māng-cuk nè̤ng lì Hók-ciu dêu, dáng ìng-kēu ng sê cing sâ̤. Hiêng-káik-sì Dài-ge̤ng dṳ̀ lāu Háng-ìng ī nguôi, gó ô Māng-cuk gâe̤ng Huòi-cuk dēng, dáng sê nè̤ng iā ciēu iā ciēu, ìng-kēu bī lṳk gó lă̤ mò̤ guó 0.5%. Ing dioh lik sṳ̄ gì iòng-iù, Dài Ge̤ng ìng kēu duâi buó hông gah nàng-buô gâe̤ng sa̤-nàng-buô. Âiu-ciu (gah Dài-ge̤ng Kṳ nàng-buô, Dài-ge̤ng guōng diòng huāi nē̤), Se̤ng-huòng (gah Dài Ge̤ng nàng-buô, Duâi-miêu-sèng huāi-nē̤), Chong-hà (gah Dài Ge̤ng sa̤-nàng-buô) gâe̤ng Bong-ciu (gah Dài Ge̤ng sa̤-nàng-buô) sé bih ga̤-dô̤ gì ìng-kēu mik-dô dék gèng, du gah sioh gong-lī 4.5 uâng ī gèng. | |
| Dài Ge̤ng nè̤ng ciō iéu séng Huk Gáu. Tieng-ciō Gáu, Ià-su Gáu gâe̤ng Huòi Gáu gah Dài Ge̤ng du ô séng dù. Gah 1940 nièng-dó̤i ī sèng, Tieng-ciō Gáu gâe̤ng Ià-su Gáu gì Ciō-gáu cô̤-dòng du siék gah Dài Ge̤ng gì Gáu-dòng diē sié. Ing chṳ̄ Dài Ge̤ng sê Tieng-ciō Gáu gâe̤ng Ià-su Gáu diòng dô̤ gì dê̤ṳng iéu diòng sū. Ging dáng Tieng-ciō Gáu gáu iū do̤ só gah Ngiê-ciu, Buong-ciu, gâe̤ng Âiu-ciu. Dài Ge̤ng gì Tieng-ciō Gáu gáu iū dài dong, Diòng Lo̤h nè̤ng gâe̤ng Hók Chiang nè̤ng dék sâ̤, i cà̤ du sê 80 niêng ī hâiu lì cī có̤ seng-é he̤k seng uak. Hók-ciu buōng dê gì gáu iū duâi do̤ séng sê tō̤-ngṳ̀-gĭ. | |
| Mìng-âu | |
| Mìng-âu (閩侯) sê Hók-ciŭ-chê guāng-hăk gì 8 bĭh gâing dài-dŏng gì siŏh bĭh. Mìng-âu-gâing gì tū-dê miêng-cék găh 8 gâing dài-dŏng bà̤ dâ̤ nê ôi. | |
| Mìng-âu-gâing sê Mìng Gâing gâe̤ng Âiu-guăng Gâing hăk-biáng hâiu hìng-siàng gì. Hók-ciŭ Chê céng-hū siék-lĭk ī-hâiu bô téng Mìng-âu-gâing diē-sié ciŏng nguòng lā̤ Mìng Gâing gì dê-buàng uăk chók, có̤-ôi Hók-ciŭ Chê gì chê-kṳ̆. | |
| Mìng-âu diŏh Hók-gióng de̤ng buô. | |
| Mìng-âu-gâing diŏh dê-lī siông gì gĭng-ūi sê báe̤k-ūi 25° 47′ gáu 26° 37′, dĕ̤ng-gĭng 118° 51′ gáu 119° 25′ cĭ-găng, cêu sê găh Hók-gióng Sēng dĕ̤ng-buô. Mìng-gĕ̤ng dṳng-â iù. Góng gâing tù-dê miêng-cék sê 2,133 km², gṳng Ku-chèng gâe̤ng Īng-tái â-sāu, sê Sek-ék diē-sié miêng-cêk dâ̤ 3 duâi gì gâing, gah Ngū-kṳ-báik-gâing diē-sié bà̤ dâ̤ nê ôi. Mìng-âu de̤ng buô gâe̤ng Lò̤-nguòng Gâing, Céng-ang Kṳ, Gū-làu Kṳ, Cong-sang Kṳ, Diòng-lo̤h Chê siong lìng. Nàng buô gâe̤ng Hók-chiang Chê, Īng-tái Gâing siong lièng. Sā̤ buô gâe̤ng báe̤k buô sê Mìng-chiang Gâing gâe̤ng Ku-chèng Gâing. Mìng-âu-gâing du-liāng gâe̤ng 9 bih gâing, chê, kṳ siong lièng, sê Sek-ék diē-sié lìng-gâing dék sâ̤ gì. | |
| Mìng-âu báe̤k-buô gâe̤ng sā̤-nàng buô du sê sang-kṳ, dṳng buô sê Mìng-ge̤ng làu-diô hìng siàng gì ò̤-káuk, nàng-buô Siông-ga̤ gáu Chiang-kāu hī-sioh-dâi sê Hók-ciu bàng-nguòng. Gâing báe̤k Iòng-bàng gâe̤ng Duâi-hù gau-ciék gì Ngù-mō̤ Sang ô 1403 mī hī-măng gèng, sê gōng gâing dék gèng gì ôi-dó̤i | |
| Mìng-âu dék duâi gì ò̤ sê Mìng-ge̤ng, Mìng-ge̤ng téng gâing sa̤ gì Siēu-lioh làu diē Mìng-âu, huàng-chiong góng gâing dṳng-buô ôi-dó̤i. Mìng-ge̤ng gah Mìng-âu diē-sié ô 100.4 mī dòng, làu ging Siēu-lioh, Hùng-muōi, Bah-sai, Dé̤ṳk-giè, Gang-ciá, Ging-ka̤, Siong-ga̤, Nàng-sê̤ṳ, Nàng-tung, Siòng-kieng, Siông-gáng, Mìng-ge̤ng 12 bih hiong-déng. Mìng-ge̤ng gah Mìng-âu gì cuōi-mih miêng-cék ô 81 bìng-huong gung-lī. Gâing diē-sié 17 dèu Mìng-ge̤ng cie-làu nâ kau diē gŏ̤ uâ, Mìng-ge̤ng gah Mìng-âu gì làu-mik miêng-cék ô 1556 bìng-huong gung-lī, ciéng gōng gâing tù-dê miêng-cék gì 73%. Mìng-ge̤ng gah Ging-ka̤ Âiu-sê̤ṳ gì Guō-sang-ciu hó-gé̤ṳng gâe̤ng Nàng-dòi dō̤ buong có̤ Nàng, Báe̤k lâng dèu gē̤ng. Báe̤k-gē̤ng guó Uòng-sang-liē ī-hâiu làu diē Hók-ciu Chê, iòng-dong-diè ciong Báe̤k-gē̤ng káng có̤ Mìng-ge̤ng gì ciáng-làu. Nàng-ge̤ng iâ hāu lă̤ U-lṳ̀ng-ge̤ng. Gah Nàng-tung Déng Sing-giè hó-gê̤ṳng Mìng-ge̤ng â-iù dék duâi gì cie-liù Duâi-ciong ka̤ huôi diē cà̤ làu. Dṳ̀ Mìng-ge̤ng ī nguòi, gá duâi gì ò̤ gó ô Duâi-me̤k Ka̤, Nguòng-liē Ka̤, Dâ̤-ék Ka̤, Ging Kā̤ dēng. | |
| Mìng-âu sṳk Ā-iek-dâi gié-hung ké-hâiu kṳ, Mìng-ge̤ng ge̤ng-gièng â̤ bih báe̤k buô sang-kṳ iek nék-giāng. Mìng-âu 4 gié tieng-ké hung-biék mìng-hiēng, iòng-dong-diè Chung-gié â̤ gá dòng nék-giāng, Chiu-gié gá dō̤i. Sioh nièng dék-iek gì nik-cī gah 7 nguok hâ-sùng gáu 8 nguok siông-uāng. Gieng-dṳk nièng gô-lik nièng-dau gâe̤ng Ching-mìng sê dék-chéng gì 2 bih sì-gang. Gáu 6 nguok sì-hâiu, cêu kai-sṳ̄ dâung-huô, gōng-nièng dài-dong cī nguok dék â̤ dâung. | |
| Mìng-âu gōng nèng â̤ buong có̤ 4 gié. 3~6 nguok sê Chung-gié, téng 2 nguok kī tieng-ké cêu kai-sṳ̄ huòi-lōng lāu, gáu 4 nguok ung-dô cêu â̤ dak gáu 20°C, tieng ké iâ kiū iek lāu, 6 nguok sèng-hâiu tieng-ké cêu hēng iek lāu. Téng 7 nguok kai-sṳ̄ tieng cêu iā iek lāu, gáu 8 nguok dṳng-uāng gì cī dâung sì-gang sê gōng-nièng dék-iek gì sèng-hâiu, ge̤ng-ge̤ng dék-gèng ung-dô du dioh 35°C~38°C, ô gì dê-huong â̤ chieu guó 39°C, dak gáu 40°C, 8 nguok dṳng-uāng guó hâiu, ung-dô cêu mâing mâing gáung giâ lì, ng guó dṳk-ge̤ng dék-gèng ung-dô gó sê dioh 30°C gà̤-dēng. Hâ-gié gáu 9 nguok-dā̤ cêu cha-bók-do̤ giék-sók gŏ̤ lāu, ung-dô gié-sṳk gáung giâ lì. Céng-diē 10 nguok hâiu, Chiu-gié cêu kai-sṳ̄ lāu, ciā sèng-hâiu tieng-ké cing sèu sàng, gī-hu mò̤ dâung huô, téng 11 nguok kai-sṳ̄ ung-dô kiū duâi gáung, bìng ging â̤ gáung 4.5°C. 12 nguok kai-sṳ̄ gōng gâing kai-sṳ̄ De̤ng-gié, gáu â-nièng 1 nguok dā̤ gô-lik nièng-dau sèng-hâiu ung-dô gáung gáu gōng nièng dék-dā̤ gì ôi-dé, ô sèng-hâiu â̤ gáung gáu -4°C. Mìng-âu gōng gâing nièng-bìng-ging ung-dô dioh 15°C~19.5°C ci-gang. Dék-chéng sèng-hâiu bìng ging ung-dô gah 6°C~10.5°C ci-gang, dék-iek sèng-hâiu bìng-ging ung-dô dioh 23.6°C~29.3°C. Mìng-hâiu ung-dô â̤ gṳng-lă̤ dê-sié sing-gáung. Dék ing-dáe̤ng gì sê de̤ng-nàng buô gâe̤ng Siông-ga̤, Găng-ciá, nièng bìng ging ung-dô gah 19.5°C~20°C. Ciék lă̤ sê dṳng-buô Mìng-ge̤ng gièng, nièng bìng ging ung-dô gah 17°C~20°C ci-gang. Dék-chéng gì báe̤k buô sang-kṳ, nièng bìng ging ung-dô dioh 16°C~17°C cō̤-êu. | |
| Gâe̤ng Siông-diô bī, Mìng-âu sê Hók-gióng dék mâ̤ dâung huô gì dê-huong ci-ék, sioh nièng dâung gì ṳ̄-cuōi ô 1200~2100 hò̤-mī. Iòng-dong-diè sang-kṳ bī Mìng-ge̤ng ge̤ng-gièng â̤ dâung. Sioh nièng dài-dong, 5~6 nguok dék â̤ dâung huô, ciā sèng-hâiu dâung gì huô-cuōi iéng ciòng nièng gáung-ṳ̄-liông 30%, gó-chū sèu sèu dōng ka̤-cūi. 7 nguok gáu 8 nguok sêu gáu hāi-hung gì īng-hiōng, sèu sèu có̤ hung-tai, dâung gì huô cêng gŏ̤ duâi, ng guó nâ ô sang-sê ge̤ng cêu giék sók gŏ̤ lāu, dék-dòng mâ̤ chieu guó 1 lā̤-buái. Gó-chṳ̄ cêu nâ gōng ciā sèng hâiu gáng gì ṳ̄-liông iéng gōng nièng 36%, ng guó du mò̤ dōng ka̤-cūi. Téng 10 nguok kī cêu cing ciēu dâung huô lāu. | |
| Mìng-âu-gâing ô 9 bih déng, 7 bih hiong, Gâing-siàng siék gah Găng-chiá déng. | |
| Déng: | |
| Hiong | |
| Mìng-âu ô 61 uâng nè̤ng, gī-hù du sê Háng-nè̤ng. Gâe̤ng Hók-ciu sioh iông, Mìng-âu gōng gì ngṳ̄-ngiòng iâ sê Hók-ciu kiong gì Hók-ciu uâ. | |
| Mìng-âu ô 61 uâng nè̤ng, Háng-nè̤ng iéng cūng-nè̤ng-só gì 99.68%. Ciēu-só mìng-cuk nâ ô chieng-bā nè̤ng, ī Siā-cuk ôi ciō. Mìng-âu ìng-kēu hung-buó mâ̤ bìng-hèng, iòng-dong-diè Mìng-ge̤ng ge̤ng gièng dêu gì nè̤ng bī sang kṳ ô sâ̤, de̤ng-nàng buô dêu gì nè̤ng bī sa̤ buô ô sâ̤. De̤ng nàng buô Mìng-ge̤ng Hiong sê gōng gâing ìng-kēu mik dô dék gèng gì dê huong, dak gáu 5720 nè̤ng/km. Ging-ka̤ Déng pâung Hók-ciu huong hióng gì ôi-dó̤i dèu gì nè̤ng gá sâ̤, ìng-kēu mik-dô ciék gê̤ṳng Hók-ciu Chê chê-kṳ gì cuōi bìng, ng guó Ging-ka̤ gì-ṳ̀ ôi-dói gì nè̤ng só mâ̤ sâ̤, sū ī chék-dṳ̀-báik-káu ī-hâiu, gōng déng gì ìng-kēu mik dô cêu ng sê cing gèng lāu. | |
| Mìng-âu nè̤ng gōng gì sê Hók-ciu kiong gì Hók-ciu uâ. Ng chiông gì-ta Sek-ék gâing gì nè̤ng, Mìng-âu nè̤ng nâ kui-chói gōng uâ gì uâ, Hók-ciu nè̤ng iòng-dong-diè mò̤ nèng-ài téng i gōng uâ gì kiong buong chók i sê Hók-ciu siàng-diē gĭ gó sê Mìng-âu gĭ, gó-chṳ̄ cing-ciáng é-ngiê gà̤-dēng gì Hók-ciu uâ ng-dang-dang nâ gah Hók-ciu sāi, iâ ô gah Mìng-âu gōng gâing sāi. Ng guó, Mìng-âu nè̤ng gōng gì Hók-ciu uâ gâe̤ng Hók-ciu nè̤ng gōng gì Hók-ciu gó sê ô nék-dék cha biék. Gah sing-diêu siông, Mìng-âu nè̤ng gōng gì Hók-ciu uâ diē-sié, siông-ik gah siông-sing â-sāu gì biéng huá gâe̤ng Hók-ciu nè̤ng gōng gì Hók-ciu uâ mâ̤ sioh iông. | |
| Gah ông-mō̤ siông, Hók-ciu gì Hók-ciu uâ diē-sié /œ/, /ɛu/ ī ging mò̤ gâe̤ng ké̤ṳ-sing siong ping lāu, dáng Mìng-âu gì Hók-ciu uâ diē-sié gó bō̤-làu cī lâng bih ông. | |
| Wikipedia | |
| Wikipedia, iâ hô̤ lō̤ Wiki Báik-kuŏ (Wiki百科) sê 1 buô uōng-lŏk báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆, găk 2001 nièng 1 nguŏk 15 hô̤ sìng-lĭk. Ĭ gì mŭk-dék sê gióng-lĭk 1 buô uòng-cuòng cê̤ṳ-iù, miēng-hié, dŏ̤-ngṳ̄ gì báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆. Wikipedia ôi cêng sâ̤ nè̤ng tì-gṳ̆ng dĭ-sék gâe̤ng chăng-kō̤ cṳ̆-lâu. Ĭ gâe̤ng ék-buăng gì báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆ có̤i duâi gì chă-biék cêu sê cuòng sié-gái giĕng-dṳ̆k nè̤ng dŭ â̤-sāi lì Wikipedia piĕng-siā, siŭ-gāi, tō̤-lâung ùng-ciŏng, gó-chṳ̄ ĭ gì cṳ̆-nguòng sê dék hŭng-hô gì. | |
| Wikipedia ciō hŭk-ô-ké diŏh Mī-guók, bê-ê̤ṳng gì hŭk-ô-ké diŏh Hò̤-làng gâe̤ng Hàng-guók. | |
| Bàng-uâ Wikipedia sê sāi Hók-ciŭ-uâ Bàng-uâ-cê gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ Háng-cê siā gì Wikipedia bēng-buōng. Ĭ diŏh 2006 nièng 9 nguŏk 30 hô̤ sìng-lĭk, gáu gĭng-dáng dêu tūng-biáng ô piĕng dèu-mĕ̤k. | |
| Nĭk-tàu | |
| Nĭk-tàu (日頭, hĕ̤k Tái-iòng, 太陽) sê tái-iòng-hiê gì 1 lăk diâng-sĭng, dâe̤ng-liông sê gó̤-lòng tái-iòng-hiê gì 99%. Dê-giù gâe̤ng gì-tă gì giàng-sĭng dŭ diŏh nĭk-tàu bòng-biĕng pă-lă-kuàng. Ô nĭk-tàu ciáh ô dê-giù gì nĭk-dŏng gâe̤ng màng-buŏ. Dê-giù ông-dông sū-sṳ̆ gì nèng-liông, dê-giù gà̤-dēng ciòng-buô sĕng-miâng sū-sṳ̆ gì nè̤ng-liông dŭ sê Nĭk-tàu tì-gâe̤ng gì. | |
| Dṳ̆ng-guók sìng-uâ ô "Hâiu-ngiê siâ nĭk" (后羿射日) gì diòng-siók. Gū-cā-cā sèng-hâiu, tiĕng lā̤ ô 10 lăk nĭk-tàu, duâi-dê dŭ ké̤ṳk hiék dă gó̤. Hâiu-ngiê cêu sāi ciéng siŏk dâung 9 lăk, diông 1 lăk. Iù-sê ìng-lôi gì sĕng-còng kuàng-gīng ciáh biéng ciáng-siòng. | |
| Hĭ-lé-nà̤ sìng-uâ diē-sié, tái-iòng-sìng sê Ă-pŏ̤-lò̤ (阿波羅). | |
| Milan Kundera | |
| Milan Kundera 1929 nièng 4 nguŏk 1 hô̤ diŏh Ciĕk-káik ("Czech") chók-sié, hiêng-câi dêu Huák-guók, guók-cié-ciō-ngiê-ciā, Sĕng-miâng Dṳ̆ng Dŏng-mâ̤-dái cĭ Kĭng (Ciĕk-káik-ngṳ̄: "Nesnesitelná lehkost bytí"; Huák-ngṳ̄: "L'insoutenable légèrté de l'être"; Ĭng-ngṳ̄: "The Unbearable Lightness of Being"; Dáik-ngṳ̄: "Die Unerträgliche Leichtighkeit des Seins"; Guók-ngṳ̄: "生命中不能承受之輕") gì cáuk-ciā. | |
| 1968 nièng, Kundera chăng-gă lāu "Prague cĭ chŭng" ("Prague Spring") gāi-gáik ông-dông, dáng-sê ciā ông-dông sák-sák-muōi ké̤ṳk Sŭ-lièng gŭng-dôi déng-ák. Iù-sê Kundera kăi-sṳ̄ sāi cṳ̆ piĕ-bìng Siâ-huôi-ciō-ngiê, gó-chṳ̄ ĭ gì cáik-pīng dŭ ké̤ṳk céng-hū céng-cī. 1975 nièng, Kundera buăng kó̤ Huák-guók kó̤ dêu. | |
| Iè-mìng Huák-guók ī-hâiu, Kundera gié-sṳ̆k huák-biēu cáuk-pīng, gé-liŏh Ciĕk-káik-nè̤ng huāng-káung Sŭ-lièng lī-dê gì dâi-gié. 1984 nièng, ĭ siŏh-sié-nè̤ng īng-hiōng-lĭk dék duâi gì cṳ̆ «Sĕng-miâng Dṳ̆ng Dŏng-mâ̤-dái cĭ Kĭng» chók-bēng. Kundera hâiu-gĭ gì cáuk-pīng céng-dê ê-dô̤ muōng lài muōng ciāng, kăi-sṳ̄ gă-tiĕng diék-hŏk gì sṳ̆-kō̤. | |
| «Sĕng-miâng Dṳ̆ng Dŏng-mâ̤-dái cĭ Kĭng» sê Milan Kundera dék chók-miàng gì siēu-siók, ĭng-ôi cī buô cṳ̆ Kundera ciáh sìng-ùi sié-gái có̤i ūi-dâi gì cáuk-gă cĭ ék. | |
| Cī buô cṳ̆ tŭng-guó dó̤i céng-dê gâe̤ng diék-hŏk gì sṳ̆-kō̤, gōng-sŭk lāu còng-câi īng-hèng gì ciō-dà̤: còng-câi dó̤-dā̤ sê dâe̤ng gó sê kĭng? Céng-dê ô mò̤ niông ìng-séng biéng ngài? Cī gūi ciáh ông-dà̤ dĭk-dáik ìng-lôi īng-uōng sṳ̆-liòng cék-céng. | |
| Orhan Pamuk | |
| Orhan Pamuk, 1952 nièng 6 nguŏk 7 hô̤ diŏh Tū-ī-gì ("Turkey") Istanbul chók-sié, cáuk-gă, 2006 nièng Nobel Ùng-hŏk-ciōng gì dáik-ciō. | |
| Orhan Pamuk sèu-sèu ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê Hâiu-hiêng-dâi cáuk-gă. Ĭ gì cáuk-pīng ké̤ṳk huăng-ĭk siàng siék-gūi cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng bēng-buōng găk ciòng sié-gái huák-biēu. | |
| Orhan Pamuk 6 huói kăi-sṳ̄ ŏ̤h uâ, gáu 22 huói giók-é có̤ siēu-siók-gă. Ĭ gì cáuk-pīng tā̤-hiêng lāu ùng-mìng ṳ̀ng-hăk gâe̤ng siŏng-chṳ̆ng gì é-ngiê, giéu nè̤ng chĭng-sṳ̆. | |
| 2005 nièng 6 nguŏk, Tū-ī-gì céng-hū tŭng-guó 1 kuāng huák-áng, sĭng-mìng êng-hò̤ Tū-ī-gì-nè̤ng dŭ mâ̤-tĕ̤ng hī-bóng cê-gă gì guók-gă, nâ-mò̤ céng-hū ô guòng-lĭk sīng-puáng ĭ gì cô̤i. Găk ciā huák-áng tŭng-guó gì 4 gá nguŏk-nĭk cĭ-sèng, Ó̤-ī-hâng Pá-mŭk ô diŏh Sôi-sê̤ṳ (瑞士) gá-ciā chāi-huōng sèng-hâiu gōng guó Tū-ī-gì-nè̤ng găk lĭk-sṳ̄ siông báik-cèng có̤ guó cṳ̄ng-cŭk miĕk-ciŏk gì dâi. Gó-chṳ̄, céng-hū buóh siōng sīng-puáng ĭ, buóh niông ĭ diē găng-lò̤. Kī-só kăi-sṳ̄ cĭ-hâiu, Pamuk diŏh Dáik-guók gì bĕng-ciōng diēng-lā̤ siông duâi-siăng gōng: "Nguāi gái gōng siŏh huòi, tiăng chĭng-chū, gê̤ṳng-cūng ô siŏh-báh-uâng Ā-mī-nì-ā-nè̤ng gâe̤ng săng-uâng Kó-ī-dáik-nè̤ng diŏh Tū-ī-gì ké̤ṳk tài sī!" ("I repeat, I said loud and clear that one million Armenians and 30,000 Kurds were killed in Turkey!") | |
| Ciā sê̤ṳ-giông īng kī guók-cié cêng duâi huāng-éng. Sié-gái siông ô cêng sâ̤ nè̤ng ciĕ-tì Pamuk gì có̤-huák, nêng-ùi dó̤i ĭ gì kī-só sê giòng-găng ìng-guòng. 2006 nièng 1 nguŏk 22 hô̤, céng-hū dó̤i Pamuk gì kī-só ciáh giék-sók. | |
| Ĭng-ngṳ̄ | |
| Ĭng-ngṳ̄ (英語, "English") kī-nguòng găh Ĭng-guók, hiêng-káik-sì ô 1 piĕ guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆ sāi Ĭng-ngṳ̄ có̤ guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng, gó ô iā sâ̤ guók-gă ciong Ĭng-ngṳ̄ diâng có̤ dâ̤-nê ngṳ̄-ngiòng. | |
| Ĭng-ngṳ̄ sê góng sié-gái sāi-ê̤ṳng huōng-ùi dék kuák gì ngṳ̄-ngiòng. Góng sié-gái dâi-mō̤ ô 3 é 5,400 uâng nè̤ng kĕk Ĭng-ngṳ̄ có̤ dâ̤-ék ngṳ̄-ngiòng. Kĕk Ĭng-ngṳ̄ có̤ dâ̤-nê ngṳ̄-ngiòng gì ìng-kēu ô 1 é 5,000 uâng gáu 15 é. Ĭng-ngṳ̄ iâ sê Lièng-hăk-guók guŏng-huŏng ngṳ̄-ngiòng cĭ ék. | |
| Ĭng-ngṳ̄ sê téng gū-cā Ăng-gáh-lò̤ Sák-sŏng ("Anglo-Saxons") mìng-cŭk gōng gì gū Ĭng-ngṳ̄ iēng-biéng siàng gì, sê Să̤ Gé-ī-màng-ngṳ̄ ("Western Germanic language") gì 1 cṳ̄ng. Gó-chṳ̄ gĭng-dáng gì Ĭng-ngṳ̄ ngṳ̄-huák duâi-buô-hông dŭ gâe̤ng gì-tă Gé-ì-màng ngṳ̄-ngiòng cĭng chiông (pī-ṳ̀-gōng Hò̤-làng-ngṳ̄ gâe̤ng Dáik-ngṳ̄). | |
| 11 sié-gī, Huák-guók Nò̤-màng-dī-nè̤ng ("Normans") chĭng-huâng Ĭng-guók, ciŏng Huák-ngṳ̄ gâe̤ng Lá-dĭng-ngṳ̄ dái gáu Ĭng-guók, sū-ī hiêng-dâi Ĭng-ngṳ̄ iâ ô cĭng sâ̤ Lá-dĭng ngṳ̄-cŭk dăng-sṳ̀. | |
| Gê̤ṳng-dâi gĕ̤ng-ngiĕk gáik-mêng ī-hâiu, Ĭng-ngṳ̄ tié Ĭng-guók gì gŭng-dôi diòng gáu hāi-nguôi gì sĭk-mìng-dê, mâing-mâing biéng siàng sié-gái dék sì-hèng gì ngṳ̄-ngiòng. | |
| Guók-gă | |
| Guók-gă (國家) găk dê-lī-hŏk gâe̤ng céng-dê-hŏk gà̤-dēng gì dêng-ngiê sê „1 piéng dê-lī liāng-tū“. Sṳ̀-diēng gà̤-dēng iòng-dŏng-diè â̤ dêng-ngiê có̤: ""siŏh ciáh nè̤ng chók-sié, buók-duâi, sĕng-uăk gì tū-dê; siŏh ciáh céng-dê-tā̤ hĕ̤k-ciā mìng-cŭk gì liāng-tū"". | |
| Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng diē-sié biēu-dăk Háng-ngṳ̄ guók-gă kái-niêng gì sṳ̀ ng-nié 1 bih. O̤h Ĭng-ngṳ̄ liông, ô ""country"", ""state"" gâe̤ng ""nation"". Gāng-dăng gōng, ""country"" sê dê-lī-séng gì, ""state"" sê céng-dê-séng gì, ""nation"" sê ùng-huá gâe̤ng mìng-cŭk-séng gì. | |
| Duâi-buô-hông céng-hū ôi lāu bō̤-céng ĭ ìng-mìng guók-gă nêng-dùng gì tūng-ék, dé̤ṳng-é ""nation-state"" gì kái-niêng. Bī-ê̤ṳ chiông Dṳ̆ng-guók céng-hū cêu siŏng-diòng sū-iū Dṳ̆ng-guók-nè̤ng dŭ sṳ̆k Dṳ̆ng-huà mìng-cŭk. Dáng-sê ĭng-ôi lĭk-sṳ̄ gâe̤ng hiêng-dâi iè-mìng gì nguòng-ĭng, iù cṳ̄ng-cŭk hiĕk-tūng uòng-ciòng siŏh-iông gì nè̤ng cū-siàng gì guók-gă sĭk-cié mò̤ còng-câi. | |
| Bìng-tàng | |
| Bìng-tàng-gâing (平潭縣) sê Hók-ciŭ-chê guāng-hăk gì 8 bĭh gâing dài-dŏng gì siŏh bĭh. | |
| Bìng-tàng-gâing gô-dā̤ sê Hók-chiăng gì siŏh buô-hông, ék-dĭk sṳ̆k Hók-chiăng guāng-hăk. | |
| 1730 nièng, Chĭng-dièu céng-hū ciŏng Hāi-tàng Dō̤ (海壇島) gâe̤ng ĭ bòng-biĕng gì duâi nâung gáuk dō̤ uăk ôi Bìng-tàng-gâing-sìng Guāng-hăk-kṳ̆. 1798 nièng Guāng-hăk-kṳ̆ gūi ùi „Bìng-tàng Hāi-huòng Tiăng“ (平潭海防廳), dĭk-ciék iù Hók-ciŭ Hū guāng-lī. | |
| 1912 nièng, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók céng-hū hié dṳ̀ „Bìng-tàng Hāi-huòng Tiăng“, kiū siék „Bìng-tàng-gâing“, téng hiā sèng-âiu kī Bìng-tàng ciáh ciáng-sék gióng-lì gâing céng-hū. | |
| 1956 nièng Bìng-tàng-gâing uăk ké̤ṳk Céng-gŏng Ciŏng-kṳ̆ (晉江專區) guāng lī, gáu 1983 nièng Hèng-céng kṳ̆ bĭk dièu-cīng sèng-hâiu ciáh uăk diōng Hók-ciŭ-chê guāng lī gáu gĭng-dáng. | |
| Bìng-tàng ciòng gâing ô 38 uâng nè̤ng, tū-dê miêng-cék 371.1 bìng-huŏng gŭng-lī. | |
| Bìng-tàng găh báe̤k-ūi 25 dô 16 hŭng gáu 25 dô 44 hŭng, dĕ̤ng-gĭng 119 dô 32 hŭng gáu 120 dô 10 hŭng cĭ găng gì Dṳ̆ng-guók Hók-gióng Sēng dĕ̤ng buô, Dài-hāi hāi-méng gà̤-dēng. Bìng-tàng-gâing tū-dê miêng-cék sê 371.1 bìng-huŏng chiĕng-mī. Ciō-tā̤ gì Hāi-tàng dō̤ (海壇島) sê Hók-gióng dék duâi gì dō̤-sê̤ṳ, iâ sê Dṳ̆ng-guók dâ̤ 5 duâi dō̤-sê̤ṳ. Bìng-tàng gâe̤ng dâi-lṳ̆k gì gău-tŭng uòng-ciòng diŏh āi hāi-ông. Bìng-tàng sê Hók-ciŭ-chê 8 gâing diē-sié mì-ék gì dō̤-sê̤ṳ gâing, ciòng-buô liāng-tū dŭ mò̤ diŏh Ĕu-ā Dâi-lṳ̆k gà̤-dēng. | |
| Bìng-tàng ciòng gâing nè̤ng-só ô 38 uâng cō̤-êu, buōng-dê ngṳ̄-ngiòng sê Hók-chiăng kiŏng Hók-ciŭ-uâ. Gó ô nék-dék Huòi-cŭk gâe̤ng Siă-cŭk nè̤ng, ciéng cūng nè̤ng-só gì 1.5%. Bìng-tàng gì ìng-kēu mĭk-dô siŏng-dŏng gèng, dăk gáu siŏh bìng-huŏng chiĕng-mī 1200 nè̤ng cō̤-êu, ciŏng-gê̤ṳng gó̤-lòng Hók-gióng Sēng bìng-gĭng ìng-kēu mĭk-dô gì 4.5 buôi. Bìng-tàng-gâing ciòng gâing 87.29% gì nè̤ng dŭ diŏh Hāi-tàng Dō̤ gà̤-dēng, gì-dṳ̆ng 62% gì nè̤ng dêu găk Hāi-tàng Dō̤ gà̤-dēng gì Làu-cuōi (流水), Ó̤-sèng (澳前), Tàng-siàng (潭城), Báe̤k-chió (北厝), Sŭ-ó̤ (蘇澳), Ngò̤-dĕ̤ng (敖東) cī 6 bĭh déng lā̤. Gāi-gáik Kăi-huóng ī-hâiu, ô cĭng sâ̤ gì Bìng-tàng nè̤ng liê-kŭi Bìng-tàng gáu Hók-ciŭ dēng duâi siàng-chê sĕng-uăk, iâ ô cĭng sâ̤ gì Bìng-tàng nè̤ng sāi gáuk iông huŏng-huák chók-iòng gĕ̤ng-cáuk sĕng-uăk. | |
| Bìng-tàng ô 5 bĭh déng, 10 bĭh hiŏng. | |
| 5 bĭh déng sê: | |
| 10 bĭh hiŏng sê: | |
| Bìng-nàng | |
| Bìng-nàng-gâing (屏南縣) sê Mìng-dṳ̆ng Sĕk-ék diē-sié dê-lī dék báe̤k gì gâing. Gô-dā̤ sê Kŭ-chèng-gâing gì siŏh buô-hông, 18 sié-gī ciáh téng Kŭ-chèng Gâing diē-sié buŏng chók lì. Bìng-nàng-gâing gâe̤ng Kŭ-chèng-gâing siŏh-iông, dŭ ng sṳ̆k Hók-ciŭ-chê guāng-hăk, sṳ̆k Nìng-dáik-chê guāng-hăk. | |
| Bìng-nàng-gâing dù-dê miêng-cék ô 1485.3 bìng-huŏng gŭng-lī, nè̤ng-só ô 18 uâng. Dŏ̤-só sê gōng Kŭ-chèng kiŏng Hók-ciŭ-uâ gì Háng-nè̤ng. | |
| Dâi-hàng Mìng-guók | |
| Hàng-guók ("Hanguk" ,한국) ciòng miàng hāu lā̤ „Dâi-hàng Mìng-guók“ ("Daehan Minguk" ,대한민국), sê Ā-ciŭ dĕ̤ng-buô Hàng Buáng-dō̤ (iâ hāu lă̤ Dièu-siēng Buáng-dō̤) gà̤-dēng gì siŏh bĭk guók-gă. Hàng-guók ciòng guók nè̤ng-só ô 4,500 uâng, gī-hù dŭ sê Hàng nè̤ng (Dièu-siēng nè̤ng). Hàng-guók găh ’60 nièng-dâi sìng-gŭng sĭk-hèng gì „nguôi-hióng ciō-dô̤ hìng“ gĭng-cá̤ huŏng-cĭng hâiu, téng lŏ̤h-hâiu gì nùng-ngiĕk guók-gă biéng có̤ Ā-ciŭ gĭng-cá̤ huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk guók-gă. Hàng-guók sê Ā-ciŭ Hĭ-lĭ-pĭng ī-hâiu dâ̤ nê duâi Gĭ-dók-gáu guók-gă. Hàng-guók hiêng-dâi ùng-huá găh Ā-ciŭ dĕk-biék găh Dṳ̆ng-guók ô siŏng-dŏng duâi gì īng-hiōng. | |
| Iòng-dŏng-diè Hók-ciŭ-uâ dŭ sê hāu Hàng-guók có̤ „Nàng Dièu-siēng“, téng Dṳ̆ng-guók gâe̤ng Hàng-guók siŭ-gău ī-hâiu, Hàng-guók cī bĭk miàng-chĭng ciáh kăi-sṳ̄ sāi. | |
| Hàng-guók gì lik-sṳ̄ chiāng káng Hàng-guók lĭk-sṳ̄ cī piĕng ùng-ciŏng. | |
| Hàng-guók găh Ā-ciŭ dĕ̤ng-buô Hàng Buáng-dō̤ nàng-buô, ké-hâiu sê gié-hŭng ké-hâiu. | |
| Hàng-guók găh Hàng Buáng-dō̤ nàng-buô, miêng-cék 9 uâng 9 ciĕng bìng-huŏng gŭng-lī, iéng 45% gì Hàng Buâng-dō̤. | |
| Hàng-guók báe̤k biĕng gâe̤ng sê Báik-hàng, sĕ̤ng-huŏng gák lā̤ 38-dô siáng. Dĕ̤ng-biĕng sê Nĭk-buōng Hāi (Hàng-guók hāu lă̤ Dĕ̤ng-hāi), Nàng-biĕng gák lā̤ Dâi-hàng Hāi-gău gâe̤ng Nĭk-buōng dó̤i sióng, Să̤ bieng sê Uòng-hāi (Hàng-guók hāu lā̤ Să̤-hāi). Cā̤-ciŭ dō̤ sê ciòng guók dék duâi gì dō̤. Téng siū-dŭ làu guó gì Háng-gĕ̤ng sê dék duâi gì gĕ̤ng. | |
| Hàng-guók ké-hâiu bī-gáu sék-hăk ìng-lôi, sé-gié ké-hâiu buŏng cĭng chĭng-chū. Iòng-dŏng-diè Hâ-tiĕng gá iĕk bêng-chiā sèu dâung huô, Dĕ̤ng-tiĕng chéng, kŭng-ké cĭng găng-só̤, chŭng chiŭ lâng gié ké-hâiu ĭng-dáe̤ng. | |
| Hàng-guók gì ŭng-dô chă-biék gá duâi. Tiĕng-chéng sèng-hâiu dék giâ ŭng-dô â̤ dăk gáu -15 dô, tiĕng iĕk sèng-hâiu dék gèng ŭng-dô â̤ dăk-gáu 35 dô. Dṳ̀ kŭi săng-kṳ̆, Hàng-guók gì bìng-gĭng ŭng-dô găh 10 gáu 16 dô cĭ-găng. Hâ-gié dék iĕk gì 8 nguŏk bìng-gĭng ŭng-dô sê 23~27 dô, Dĕ̤ng-gié dék chéng gì 1 nguŏk bìng-gĭng ŭng-dô sê -6~7dô, chiŭ-gié 10 nguŏk gì bìng-gĭng ŭng-dô sê 11~19 dô, chŭng-gié 5 nguŏk gì bìng-gĭng ŭng-dô sê 16~19 dô. | |
| Gōng nièng 50%~60% gì gáung-cūi-liông dŭ cĭk-dṳ̆ng găh tiĕng iĕk sèng-hâiu. Dĕ̤ng-gié téng 11 nguŏk â-uāng gáu 3 nguŏk siông-uāng cī siŏh dâung sì-găng dŭ mò̤ dâung-ṳ̄, tiĕng dŭ sê sàng gi. | |
| Hàng-guók buŏng có̤ 1 bĭk dĕk-biék-chê, 6 bĭk guōng-mĭk-chê, 1 bĭk dĕk-biék-cê̤ṳ-dé-dô̤, 8 bĭk dô̤ (To). Dĕk-biék-cê̤ṳ-dé-dô̤ sê 2006 nièng găh Dô̤ gì gĭ-chū gà̤-dēng siék-lĭk gì. | |
| Dĕk-biék-chê (Teukbyeolshi) | |
| Guōng-mĭk-chê (Gwangyeoksi) | |
| Dô̤ (To) | |
| Dĕk-biék-cê̤ṳ-dé-dô̤ (T’ŭkpyŏl chach’ido) | |
| Jimmy Wales | |
| Jimmy Wales (), Mī-guók-nè̤ng. Ĭ sê Wikipedia châung-bâing-ciā cĭ ék, Wikimedia Gĭ-gĭng-huôi lī-sê̤ṳ-huôi gì ìng-ê̤ṳ-ciō-sĭk, iâ sê Wikia gŭng-sĭ gì lō̤-bēng. | |
| 2006 nièng 5 nguŏk, Wales ké̤ṳk Sì-dâi Ciŭ-kăng sōng có̤ 100 ciáh có̤i ô īng-hiōng-lĭk gì ìng-ŭk cĭ ék. | |
| Ngù | |
| Ngù (牛) sê 1 cṳ̄ng tàu-săng. Nè̤ng siăh ĭ gì nṳ̆k, ngù-nèng, sāi ĭ gì puòi gâe̤ng gṳ̆ng, iâ sāi ĭ bà-chèng tuă chiă, dēng-dēng. | |
| Ngù sê Dṳ̆ng-guók 12 săng-ngáu dài-dŏng gì tàu-săng, bà̤ dâ̤ 2 ôi. | |
| Găk Éng-dô, Éng-dô-gáu nêng-ùi ngù sê nè̤ng gì mū-chĭng, sê dék sìng-séng gì dông-ŭk. | |
| Ngù diŏh Să̤-huŏng ùng-huá diē-sié dâi-biēu cài-hó gâe̤ng lĭk-liông. | |
| Ó̤-muòng | |
| Ó̤-muòng (澳門) sê Dṳ̆ng-guók nàng huong gì sioh bih dek-biék hèng-céng-kṳ, ciòng miàng hāu lā̤ „Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ“, sê Dṳ̆ng-guók lâng bih Dek-biék hèng-céng-kṳ ci-ék. | |
| Ó̤-muòng gah Mìng-dièu lik-sṳ̄-cṳ gà̤-dēng gé ô, hiā sì-hâiu Âu-muòng géu lă̤ „Hò̤-giáng“, sê Buò-dò̤-ngà gâe̤ng Dṳ̆ng-guók có̤-seng-é gì ciō iéu ka-nó̤h-gē̤ng. Buò-dò̤-ngà nè̤ng gah Ó̤-muòng siông-ngiâng âiu, cêu hióng dong-dê nè̤ng cia ciā ôi-dó̤I gì miàng cê, ing-dioh cia-muóng gì ôi-dé gah sioh gang Mā-cū miêu bòng-bieng, dong-dê-nèng gó-háng lă̤ Buò-nè̤ng cia gì sê ciā miêu gì miàng cê, cêu éng gōng „Mā gó̤h“, iù sê Ó̤-muòng gì nguôi-ùng miâng cê cêu hāu lă̤ „Macau“. | |
| 1623 nièng Buò-guók céng-hū gah Ó̤-muòng kiū siék cūng-dók. 1999 nièng Buò-guók ciong Ó̤-muòng gì guāng-lī guòng iè-dèng ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók, iòng-hâiu Dṳ̆ng-guók gah cī siék lik Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ | |
| Ó̤-muòng nguòng-lā̤ sê Guōng-de̤ng Sēng Hiong-sang Gâing (dāng hāu lā̤ „Dṳng-sang Chê“) guāng lī. 1557 nièng, Buò-nè̤ng buóh dih kók Ó̤-muòng dêu-làu gì guòng-lik (dêu-làu-guòng), hiā sì-hâiu gì Mìng-dièu céng-hū pie-cūng i-cà̤ gì chiāng-giù. Buò-nè̤ng cêu siàng có̤ tàu-tàu pie â̤ gah Dṳ̆ng-guók dêu-làu gì Eu-ciu guók ga gì nè̤ng. Ó̤-muòng dék che̤ sê Goa ching-uòng guāng-lī gì, 1623 nièng Buò-guók céng-hū ciáh gah Ó̤-muòng siék lik Ó̤-muòng cūng-dók, Mā-sê̤ṳ-ga-lô-iā siàng có̤ tàu-êng cūng-dók. | |
| 1844 nièng 9 nguok 20 hô̤, Buò-guók Nṳ̄-uòng Mā-lê-ā Nê-sié song buó Ó̤-muòng sê „Cê̤ṳ-iù gē̤ng“, 5 nièng ī hâiu, Buò-guók mò̤ hióng Dṳ̆ng-guók giēu cu-ging. 1851 nièng, Buò-guók chók bing iéng ô Tàng-giāng dō̤. 1864 nièng gái chók-bing iéng dioh Lô-kuàng dō̤. 1883 nièng Buò-guók bô chók-bing iéng Uông-hâ gâe̤ng Ching-ciu. | |
| 1887 nièng, Buò-guók céng-hū ang Ching-guók céng hū chieng hiek ngiê «Dṳ̆ng-Buò Huôi-ngiê cā-iók» gâe̤ng «Dṳ̆ng-Buò iū-hō̤ tung-siong dèu-iók». Dèu-iók gie diâng „ Buò-guók īng uōng guāng lī Ó̤-muòng gâe̤ng sū-ī sṳk Ó̤-muòng gì dê huong, cing chiông Buò-guók gì ṳ̀ ôi-dó̤i siong-iông“. 1896 nièng, Buò-guók buóh-āi gái iéng hó-gê̤ṳng gì Duâi Huòng-kìng do̤ gâe̤ng Nâṳng Huòng-kìng dō̤, ng-guó mò̤ iéng ô. | |
| 1908 nièng, Buò-guók buóh-āi kuók gái, ciā uak diâng Ó̤-muòng gì bieng-gái. 1961 nièng Buò-guók song buó Ó̤-muòng sê lṳ̄-iù-kṳ, ṳ̄ng-hṳ̄ Gung-kui-dṳ̄-cièng, gô song buó gong-kui dū-cièng huák-luk. 1974 nièng 4 nguok 25 hô̤, Buò-guók gáik-mêng sìng-gong, sing gì céng-hū song buó sie-hèng „Hi sik-mìng-huá céng cáik“, sìng-nêng Ó̤-muòng ng-sê sik-mìng-dê, sê Dṳ̆ng-guók gì guók-tū. | |
| 1986 nièng, Dṳ̆ng-guók gâe̤ng Buò-guók kui-huôi 4 lùng, dàng-puáng Ó̤-muòng ciō-guòng iè-dèng gì ông-dà̤. 1987 nièng 4 nguok 13 hô̤ cieng ô «Ô guang Ó̤-muòng ông-dà̤ gì lièng hak sing-mìng» gâe̤ng lâng bih hó-ga ùng-giông. | |
| «Lièng-hak sing-mìng» diē-sié gōng Ó̤-muòng dê-kṳ sê Dṳ̆ng-guók gì guók-tū, Buò-guók céng-hū gah 1999 nièng 12 nguok 20 hô̤ ciong Ó̤-muòng gì guāng-lī guòng iè-dèng ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók. 1993 nièng Dṳ̆ng-guók song buó «Ó̤-muòng Dek-biék Hèng-céng-kṳ Gi-buōng huák», ciā «Gi-buōng huák» â-nik cêu siàng có̤ Ó̤-muòng gì hiêng-huák. | |
| 1999 nièng 12 nguok 20 hô̤ buáng-màng 0 diēng, lâng guók céng-hū gah Ó̤-muòng iè-gau ciō-guòng, dâ̤ nê cā, Dṳ̆ng-guók Gāi-hóng-gung kui diē Ó̤-muòng, Dṳ̆ng-guók ciáng-sék guāng-lī Ó̤-muòng. | |
| Ó̤-muòng gah Dṳ̆ng-guók nàng buô hāi-gièng, sê Hâ-gié duo-ṳ̄ gì nōng-ung ké-hâiu. | |
| Ó̤-muòng gah báe̤k-ūi 22° 11′ 47″, de̤ng-giang 113° 32′ 58″. Ó̤-muòng buong có̤ sang bih buó huông. Sioh bih sê Ó̤-muòng buáng-dō̤, Ó̤-muòng buáng-dō̤ gâe̤ng Dṳ̆ng-guók lièng sioh-do̤i, gái lì sê Tàng-giāng dō̤ gâe̤ng Lô-kuàng dō̤. Miêng-cék du-liāng ô 27.5 bìng-huong gung-lī, dioh uōng-bong muòi dèng-hāi sèng hâiu, miêng-cék gó mò̤ gáu 3 bìng-huong gong-lī. Dê-lī gà̤-dēng gì dék-gèng-diēng sê Lô-kuàng dō̤ gà̤-dēng gì Sioh-tàng-sang sang-dīng, ô 172.4 mī. | |
| Ô-muòng dioh gié-hung kṳ diē-sié, tieng-iek sèng hâiu cing sèu dâung-ṳ̄. | |
| Ó̤-muòng Chung-gié ng mìng-hiēng, 5 nguók dā̤ tieng kiū iek ī-hâiu sê gáu sa̤-nàng hāi hung gì ī-hiōng̤ sèu sèu â̤ dâung hò̤-huô he̤k cia có̤ hung-tai. Téng 10 nguok tiāu gáu 12 nguok cī dâung sì-gang sê chiu-gié, cī dâung sì-gang gì tieng-ké dék ūng-dêng, gì hu ge̤ng-ge̤ng du ô nik tàu puoh, ng-guó nik tàu puoh lă̤ mâ̤ iek, sék-dô iâ mâ̤ gèng, sê sioh nèng dài-gong dék sōng-kuái gì sèng-hâiu. 11 nguok dā̤ tieng-ké kiū chéng, gáu 12 nguok téng báe̤k hung lì gì lēng ké-tuàng â̤ īng-hiōng Ó̤-muòng, sāi ciā ung-dô̤ dâung gáu 10 dô̤ â-dā̤. | |
| Ó̤-muòng ô 48 uâng nè̤ng, dong-dê gōng Uok-ngṳ̄ Guōng-ciu uâ. | |
| Áng Ó̤-muòng Tūng-gé Puō-cha Guoh gì tūng-gé, gáu 2005 nièng 9 nguok 30 hô̤, Ó̤-muòng nè̤ng só du-liāng ô 48 uâng 2 chieng nè̤ng. Háng-nè̤ng ciéng 97%, Buò-nèng gâe̤ng gì-ṳ̀ huang-nè̤ng ciéng 3%. Háng-nè̤ng dài-dong ciō iéu sê gōng Uok-ngṳ̄ gì Uok-nè̤ng, gó ô gô-dā̤ téng Hók-gióng lì gì iè-mìng. | |
| Áng Ó̤-muòng gì huák-luk, Dṳng-ùng gâe̤ng Buò-dò̤-ngà-ùng du sê guong-huong ngṳ̄-ngiòng. Dáng Ó̤-muòng nè̤ng bàng-siòng du sê gōng Uok-ngṳ̄ Guōng-ciu uâ. Gó ô nék giāng cū-cik dioh Hók-gióng gì Ó̤-muòng nè̤ng â̤ hiēu gōng Mìng-nàng uâ. | |
| Dioh Ó̤-muòng gó ô sioh cṳ̄ng hāu lă̤ „Ó̤-muòng Ngṳ̄ (Macanese)“ gì ngū-ngiòng. Cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng sê Buò-dò̤-ngà ngṳ̄, Mā-lài ngṳ̄, Uok ngṳ̄, Ing ngṳ̄, Gô Buò-dò̤-ngà ngṳ̄ kiak sioh do̤i hâiu buóh chók gì. Gah Buò-dò̤-ngà ngṳ̄ diē-sié, cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng hāu lă̤ „Patuá“, ciō iéu gah Ó̤-muòng buōng-iòng gì Buò-nè̤ng sāi. Ng guó, hiêng káik sì cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng ī ging ciók-gōng gŏ̤ lāu. | |
| ’50 gáu ’70 nièng-dâi, páu-diông, cê-lài-huōi gâe̤ng hiong-siáng sê Ó̤-muòng diòng-tūng gì chiu-gē̤ng hòng-ngiek. Céng gáu ’70 nièng dâi hâiu, có̤ i-siòng, hài-cié-pīng, diêng-cṳ̄, káh-dièu nó̤h gâe̤ng ìng-ge̤ng-hua dē̤ng siàng ôi cie puói Ó̤-muòng ging-cà̤ gì chiū-ge̤ng hòng-ngiek. Ó̤-muòng suói-siŭ ciō iéu āi Gung-kui-dū-cièng ngiek gâe̤ng lṳ̄-iù ngiek. 2002 nièng Gk-dū-cièng ngiek tì gê̤ṳng 4 siàng gì suói-siŭ, gáu 2004 nièng dak gáu 7 siàng buáng. Ó̤-muòng gì ciō iéu mâu-ik-buong sê Mī-guók, Eu-ciu lièng-hak, Dṳ̆ng-guók nô̤i-dê Hiong-gē̤ng gâe̤ng Nik-buōng. | |
| Ó̤-muòng nè̤ng cio iéu séng-iōng sê Hók-gáu gâe̤ng Mìng-gang séng-iōng (Guang-neng gâe̤ng Mā-cū gá sì-hèng gĭ). | |
| Tieng-ciō gáu Ó̤-muòng gáu-kṳ gah 1576 nièng 1 nguok 23 hô̤ kiū siék, tàu-tàu ôi ciō-gáu sê Ìng-cṳ̀-dòng gì cháung-sṳ̄ nè̤ng Gá-nà̤-lò̤. Tàu-tàu ôi Háng-nè̤ng ciō-gáu sê Lì Ga-cóng ciō-gáu. Hiêng káik sì gì ciō-gáu sê Là̤ Hùng-sing, i iâ sê tàu-tàu ciáh Ó̤-muòng buōng gē̤ng gì Háng-nè̤ng ciō-gáu. Ing dioh guāng-lī-guòng iè-dèng ci sèng cing sâ̤ Ô̤-muòg buōng-iòng Buò-nè̤ng diōng gáu Buò-dò̤-ngà, hiêng sì câi gáu-iū ī Háng-nè̤ng ùi-ciō. | |
| Ngù-ngṳ̄ | |
| Ngù-ngṳ̄ sê Háng-nè̤ng gōng gì sioh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. Gōng Ngù-ngṳ̄ gì nè̤ng ciō iéu dêu gah Gong-nàng dê-kṳ gì Gong-su gâe̤ng Ciék-gong lâng bih sēng diē-sié, ing chṳ̄ Ngù-ngṳ̄ iâ hô̤ lā̤ „Gong-nàng uâ“, „Gong-ciék uâ“. | |
| Ngù-ngṳ̄ sê sioh cṳ̄ng gá gū gì ngṳ̄-ngiòng. Gung-nguòng sèng 2500 nièng, sioh cṳ̄ng Háng-nè̤ng gōng gì ngṳ̄-ngiòng téng Chū-guók diòng gáu ging-dáng Gong-nàng dê-kṳ gì Ngù-guók gâe̤ng Uok-guók, cī lâng bih guók ga siông-liù siá-huôi gì nè̤ng cêu gōng cī cṳ̄ng Háng-nè̤ng gì ngṳ̄-ngiòng, cī ngṳ̄-ngiòng cêu sê Gu-cā Ngù-ngṳ̄. | |
| Gáu gung-nguòng 4 sié-gī De̤ng-céng dièu sì-hâiu, téng báe̤k huong lì gì nè̤ng gáu cī, ing dioh i-cà̤ gì céng-dê dê-ôi gèng guó dong-dê-nè̤ng, i-cà̤ gōng gì báe̤k-huong-uâ dó̤i Ngù-ngṳ̄ īng-hiōng iā duâi, Ngù-ngṳ̄ ing chṳ̄ páh-dâung cing sâ̤ Gū-cā Ngù-ngṳ̄ gì dek-sáik, cī dek-sáik dang-dō̤ bō̤-làu gah ging-dáng Hók-gióng buōng iòng gì gáuk-cṳ̄ng Mìng-ngṳ̄ diē-sié. | |
| Ging-dáng gì Ngù-ngṳ̄ sê Dṳng-guók dâ̤ nê duâi ngṳ̄-ngiòng. ng guó, i ng chióng Uok-ngṳ̄ he̤k Mìng-nàng ngṳ̄ hūng-kuāng ô seng-mêng, ciáng-gie sing-ùng ciék muk diē-sié cing ciēu kek Ngù-ngṳ̄ bó̤-ing. Ging-dáng Ngù-ngṳ̄ kṳ ô heng sâ̤ gì hâiu-sang-giang iā ging mâ̤ gōng Ngù-ngṳ̄ lāu, ô gì gó máik tiang gŏ̤ lāu. | |
| Gōng Ngù-ngṳ̄ gì nè̤ng ciō iéu dêu gah Gong-nàng dê-kṳ gì Gong-su gâe̤ng Ciék-gong lâng bih sēng diē-sié, ing chṳ̄ Ngù-ngṳ̄ iâ hāu lă̤ „Gong-nàng uâ“, „Gong-ciék uâ“. Gōng Ngù-ngṳ̄ gì nè̤ng duâi iók ô 8 chieng uâng. Ngù-ngṳ̄ áng gáuk-dê gì cha-biék â̤ buong có̤ 6 cū. | |
| Gah Hók-gióng, Puō-siàng Gâing dṳng buô gâe̤ng báe̤k buô 11 bih hiong dêng diē-sié, iók ô 20~30 uâng nè̤ng â̤ hiēu gōng Ngù-ngṳ̄, cī cṳ̄ng Ngù-ngṳ̄ géu lă̤ Puō-siàng uâ. | |
| Gah Gong-su Sēng, gōng Ngù-ngṳ̄ gì nè̤ng ciō iéu dêu gah Dòng-gē̤ng ī nàng dê-kṳ, ge̤ng báe̤k gì Nàng-tung iâ ô gōng Ngù-ngṳ̄ gì nè̤ng. | |
| Ciék-gong Sēng dṳ̀ dē̤ng-nàng buô gó̤-biék dê-huong ī nguòi, gōng sēng du gōng Ngù-ngṳ̄. Ng guó, Ciék-gong nàng buô gâe̤ng báe̤k buô gì Ngù-ngṳ̄ ô cing duâi gì cha biék. Gah Nàng-buô, dái biēu gì uâ sê Ung-ciu uâ. Báe̤k buô Sēng-du Hòng-ciu sū gōng gì Hòng-ciu uâ gah Nàng-sé̤ṳng dièu sèng-hâiu sêu gáu báe̤k huong uâ gì īng-hiōng cing duâi, gâe̤ng ciu-bieng gì Ngù-ngṳ̄ ô cha-biék. | |
| Ang-hui Sēng gōng Ngù-ngṳ̄ gì nè̤ng cī iéu gah Dung-nàng buô, Song-ciu, Ù-hò̤ dēng dê-kṳ. Gōng-sā̤ Sēng gōng Ngù-ngṳ̄ gì chê-gâing sê: Siông-nièu Chê, Siông-nièu Gâing, Ngṳk-sang Gâing, Guōng-hung Gâing. | |
| Ngù-ngṳ̄ buong có̤ 6 bih kṳ, Tái-hù, Dai-ciu, De̤ng-eu, Ô-ciu, Ché̤ṳ-gṳ̀ gâe̤ng Song-ciu. | |
| Tái-hù kṳ bau-kuók Gong-su Sēng nàng buô, Ang-hui Sēng dung-nàng buô, Siông-hāi Chê ciòng buô gâe̤ng Ciék-gong Sēng báe̤k buô. | |
| Ciék-gong Sēng Dai-ciu Chê sū guāng-lī gì 10 bih chê gâe̤ng gâing gōng gì uâ sṳk Dai-ciu kṳ Ngù-ngṳ̄. | |
| Ciék-gong Sēng Ung-ciu Chê gōng gì Ngù-ngṳ̄ sṳk De̤ng-eu kṳ Ngù-ngṳ̄. Ô nè̤ng giéng gáe̤k De̤ng-eu kṳ éng-gai-dong biáng gáu Mìng-ngṳ̄ diē-sié, iâ ô nè̤ng nêng-ùi De̤ng-eu kṳ gì Ngù-ngṳ̄ éng-gai-dong duk-lik có̤ Eu-ngṳ̄. | |
| Ché̤ṳ-gṳ̀ kṳ gì Ngù-ngṳ̄ hung-buó gah Ciék-gong sa̤-nàng buô̤ Gong-sa̤ de̤ng-báe̤k buô, Hók-gióng Puō-siàng gì Ngù-ngṳ̄ iâ sṳk cī bih kṳ. | |
| Ô-ciu kṳ Ngù-ngṳ̄ hung-buó gah Ciék-gong Sēng sa̤ buô gì Ging-huà Chê. Song-ciu kṳ gì Ngù-ngṳ̄ hung-buó gah Ang-hui Sēng Song-ciu Chê | |
| Ngù-ngṳ̄ dái-biēu gì sê bih uâ sê Su-ciu uâ, Siông-hāi uâ, Ung-ciu uâ, gâe̤ng Hòng-ciu uâ. Gì-dṳng dék ô miàng gĭ sê Su-ciu uâ gâe̤ng Siông-hāi uâ. | |
| Su-ciu gah Gong-su Sēng nàng buô, sê miàng dék tāu gì Ngù-ngṳ̄ siàng-chê, cu-uái gì Ngù-ngṳ̄ hāu lă̤ „Su-ciu uâ“. Su-ciu uâ gah hok-suk gái gà̤-dēng, ék-cái sê Ngù-ngṳ̄ gì dái biēu. 19 sié-gī buóh-sang gì Ngù-ngṳ̄ ùng-hok cêu sê kek Su-ciu uâ siā gĭ. Ging-dáng ô miàng gì Su-ciu pàng-dàng iâ sê kek Su-ciu uâ lì chióng. | |
| Siông-hāi góng chê du sê gōng Ngù-ngṳ̄, Siông-hāi gì Ngù-ngṳ̄ iòng-dong-diè hāu lă̤ „Siông-hāi uâ“. Siông-hāi uâ sê sùi lā̤ Siông-hāi huák-diēng kī-lì ciáh hing kī gì, gâe̤ng Â-muòng ô sioh-sék, du sê „hâiu-sié-hing“. Siông-hāi uâ sêu Su-ciu uâ īng-hiong cing duâi, tek biék sê ing-ông gà̤-dē̤ng. Ging-dáng Siông-hāi sê Dṳng-guók dék duâi gì siàng-chê, ô sâ̤ gì nguôi-dê nè̤ng he̤k ciā nguôi-guók nè̤ng du ô o̤h Siông-hāi uâ, mò̤ lâung gah Dṳng-guók gó sê Hiong-gē̤ng, Dài-uang, du ô mâ̤ Siông-hāi uâ gì gáu-kuo-cṳ, iâ ô Siông-hāi uâ gì buòi-hóng-bang. | |
| Ngù-ngṳ̄ gì ing-ông sê gá còng-gū gì, tek biék sê i gì siang-mō̤. | |
| Ngù-ngṳ̄ ging dáng gó uòng-cīng bō̤ làu gū-cā Háng-ngṳ̄ gì de̤k-siang-mū. Ging-dáng mò̤ lâung Huà-ngṳ̄ gó sê Hók-ciu uâ du mò̤ bō̤ còng cī cṳ̄ng siang-mū lāu. Chiông „藏“ gah Hók-ciu uâ te̤k /tsɔuŋ/, siang-mū /ts/ ng sê de̤k-siang-mū. Dáng gah Ngù-ngṳ̄ Su-ciu uâ diē-sié, „藏“ te̤k có̤ /dzã:/, siang-mṳ̄ /dz/ sê de̤k-siang-mū. | |
| O̤h Mìng-nàng-ngṳ̄ sioh iông, Ngù-ngṳ̄ ô pé-ông-mū, sèng-sāu gōng gì „câung“ gah Su-ciu uâ diē-sié te̤k /dzã:/, cī bi /ã/ cêu sê pé-ông-mū. Ngù-ngṳ̄ gì péng-ông-muōi nâ ô /ŋ/ gâe̤ng /n/ gì kṳ-biék, /m/ ī-ging gah âiu-sié gì huák diēng dài dōng gâe̤ng /n/ hak-biáng gŏ̤ lāu. Hiêng-câi, lièng /ŋ/ du ô gâe̤ng /n/ hak-biáng gì iông-sék. Ngù-ngṳ̄ gì sék-ông-muōi nâ ô hò̤-lè̤ng sék-muōi /ʔ/ sioh bih gŏ̤ lāu. | |
| Ngù-ngṳ̄ ô 6~7 bih siang-diêu, siang-diêu â̤ téng cṳ̄-ing gì dòng-dō̤i gâe̤ng siang-mū gì ching-de̤k lì hung-biêng. Cī-lâng-bong, Siông-hāi uâ gì siang-dièu duâi tó̤i-huá, nâ diông 5 bih gŏ̤ lāu. | |
| Ngù-ngṳ̄ gì ùng-hok sê Dṳng-guók dê-huong ngṳ̄-ngiòng ùng-hok dài-dong gá ô lik gì sioh cie, Ngù-ngṳ̄ gì sṳ̀ ciâ lā̤ ùng-hok gâe̤ng Ngù-ngṳ̄ kṳ gì ùng-ìng cêng-diē gáu Huà-ngṳ̄ dài-dong. | |
| Ngù-ngṳ̄ gì sṳ-go̤ (hāu lă̤ Ngù-go̤) bī siēu-sióh cā buóh-sang. Gó Giék-gong gah «Ngù-go̤ siēu sṳ̄» gà̤-dēng giéng gáe̤k Ngù-go̤ â̤ te̤ng gâe̤ng «Sṳ̆-gĭng» siong piâng. Dék ô miàng gì Ngù-go̤ sê â-dā̤ cī siū: | |
| Ngù-ngṳ̄ gì siēu-sióh buóh-sang gah Sé̤ṳng Nguòng dièu, Uōng-ching sì-hâiu dek biék hing. Gah Ngù-ngṳ̄ siēu-sióh dài-dong, dék ô miàng gì siēu-sióh sê Diong Nàng-huá siā gì «Hò̤ Diēng», cī buô siēu-sióh gâe̤ng «Mìng-du biék gé» sioh sék, du sê kek dê-huong ngṳ̄-ngiòng kiak lă̤ ùng-ngiòng-ùng siāng gì, diē-sié ô iā sâ̤ dê huong ngṳ̄-ngiòng gì sṳk-ngṳ̄-gōng, sìng-ngṳ̄ lo̤h sié-nó̤h. Uōng-ching sì hâiu, Hàng Bong-kéng siā ô «Hāi-siông-hua liek diông», ci buô siēu-sióh iâ cing ô miàng, ing ôi siēu-sióh diē-sié nè̤ng gâe̤ng nè̤ng ci-gang gì gōng-uâ gi-buōng kek Su-ciu kēu-ngṳ̄ siā. | |
| Ó̤-ciŭ | |
| Ó̤-ciŭ (澳洲, Ĭng-ngṳ̄: "Australia"), iâ hô̤ lā̤ Ó̤-dâi-lé-ā (澳大利亞) ciòng miàng sê „"Ó̤-ciŭ Lièng-băng"“ ("The Commomwealth of Australia"), sê Dâi-iòng-ciŭ dék duâi gì guók-gă. Ĭ gì guók-tū bău-guák Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k, Tā-sṳ̆-mā-nià dō̤ gâe̤ng hô-gê̤ṳng gì dō̤-sê̤ṳ. Ó̤-ciŭ sê sié-gái gá bó gì guók-gă, sĕng-uăk cūi-cūng cĭng gèng. Siū-dŭ Canberra, dék duâi gì siàng-chê sê Sék-nà̤ (Sydney). Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng sê Ĭng-ngṳ̄. | |
| Ĭng-ngṳ̄ "Australia" ciā miàng sê téng Lá-dĭng-ngṳ̄ "Australis" lì gì, é-sé̤ṳ sê "nàng-huŏng". | |
| Ó̤-ciŭ Lièng-băng găh dê-giù nàng-biĕng, Tái-bìng-iòng să̤-nàng gì hāi miêng siông. Guók-tū miêng-cék ô 768 uâng 2 chiĕng 300 bìng-huŏng gŭng-lī, găh sié-gái gà̤-dēng bà̤ dâ̤ 6 miàng, diŏh Dâi-iòng-ciŭ bà̤ tàu-miàng. Ó̤-ciŭ guók-tū dék ciō-iéu gì lâng déng sê Ó̤-ciŭ Dâi-lṳ̆k gâe̤ng Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤. | |
| Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k găh dê-giù gì nàng biĕng, sê sié-gái dék nâung gì dâi-lṳ̆k. Dâi-lṳ̆k dê-hìng bìng-gĭng hāi-băk găh 350 mī cō̤-êu. Chiĕu guó 1000 mī gì tù-dê gá̤-mò̤ iéng diŏh gōng dâi-lṳ̆k gì 1%, 87% gì tù-dê găh 500 mī â-dā̤, sê sié-gái bìng-gĭng hāi-băk dék ā̤ gì dâi-luk, iâ sê dê-miêng kī-náh dék huāng gì dâi-lṳ̆k. Ô-ciŭ dâi-lṳ̆k gì dê-hìng â̤ buŏng-có̤ dĕ̤ng-buô săng-kṳ̆, dṳ̆ng-buô bàng-nguòng, să̤-buô gà̤-iòng. Dék gà̤ gì ôi-dó̤i sê Ó̤-ciŭ Ā̤-lo̤-pò̤ (Australian Alps) gì Kō̤-siŭ-sṳ̆-kò̤ Săng (Mt. Kosciusko), ô 2,228 mī, iâ sê Ó̤-ciŭ gōng guók dék gà̤ gì ôi-dó̤i. | |
| Dâi-lṳ̆k gì să̤-miêng gâe̤ng nàng-miêng dŭ sê Éng-dô-iòng, dĕ̤ng-nàng miêng sê Tā-sṳ̆-màng Hāi (Tasman Sea), dĕ̤ng miêng sê Tái-bìng-iòng, dĕ̤ng-báe̤k miêng sê Tăng-hù Hāi (Coral Sea), báe̤k miêng sê Ā-lă-pŭ-là Hāi (Arafura Sea) gâe̤ng Tī-mò̤ Hāi (Timor Sea). | |
| Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ găh Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k gì dĕ̤ng-nàng miêng Tái-bìng-iòng hāi gà̤-dēng. Dō̤ gà̤-dēng bàng-nguòng cĭng ciēu, nâ ô hāi-gièng gâe̤ng kă̤-kiák ô bàng-nguòng, diông gì dê-huŏng dŭ sê săng. | |
| Cūng-lì gōng, Ó̤-ciŭ gì ké-hâiu â̤ buŏng có̤ dṳ̆ng-să̤ buông găng-só̤ kṳ̆ gâe̤ng dĕ̤ng buô gâe̤ng báe̤k buô hāi-gièng dŏ̤ huô kṳ. | |
| Gâe̤ng dê-giù báe̤k biĕng mâ̤ dè̤ng-iông, Ó̤-ciŭ gì tiĕng chéng găh 6~11 nguŏk, tiĕng iĕk găh 12 nguŏk gáu â-nièng 2 nguŏk. Tiĕng chéng sèng-hâiu, báe̤k buô gâe̤ng dṳ̆ng buô gáung huô cĭng ciēu. Tiĕng chéng gì bìng-gĭng ŭng-dô sê: báe̤k buô 24 dô, nàng buô 10 dô. Téng 12 nguŏk kī, tiĕng cêu kiū iĕk lāu, nàng buô ŭng-dô kiū sĭng, ké-hâiu găng-só̤ báe̤k buô hāi-gièng iâ kiū dâung-huô. Tiĕng iĕk gì bìng-gĭng ŭng-dô sê 1 nguŏk, ŭng-dô sê nàng buô 18 dô, báe̤k buô 29 dô, nô̤i-dê ŭng-dô â̤ dăk gáu 30 dô ī-gè̤ng. | |
| Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k sê sié-gái gáung huô dék ciēu gi, gōng nièng bìng-gĭng gáung huô nâ ô 470 hò̤-mī. Gáung huô kṳ̆-mĭk mâ̤ bìng-hèng, dâi-lṳ̆k dĕ̤ng-buô hāi-gièng, să̤-nàng hāi-gièng gáe̤k Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ dâung huô dék sâ̤, â̤ dăk gáu 2000 hò̤-mī, dĕk-biék sê Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ sā̤ buô săng-kṳ̆ dâung huô dék sâ̤ â̤ dăk gáu 3600 hò̤-mī. Ó̤-ciŭ dâi-lṳ̆k să̤ buô gâe̤ng dṳ̆ng buô nô̤i-dê cĭng ciēu dâung huô, dék âng gì Bá̤ek Ăi-ī Hù (North Eyre) gōng nièng gó mâ̤ dâung 125 hò̤-mī. | |
| Ó̤-ciŭ gōng guók buŏng có̤ 2 ciáh dê-huŏng, 6 ciáh ciŭ. Gê̤ṳng Mī-guók dè̤ng-iông, dŏ̤-só ciŭ gâe̤ng dê-huŏng gì gái-siáng áng dê-lī gà̤-dēng gì gĭng-ūi lì uăk, ng sāi áng dê-sié gì săng-mĕk hèng-hióng hĕ̤k ò̤-kă̤ làu-hióng lì uăk. | |
| Dê-huông | |
| Ciŭ | |
| Ó̤-ciŭ gōng guók nè̤ng-só mâ̤ guó lâng-chiĕng-uâng, dŏ̤-só sê téng Ĕu-ciŭ lì gì iè-mìng. Tiĕng-ciō-gáu gâe̤ng Ià-sŭ-gáu sê ciō-liù cŭng-gáu. | |
| Ó̤-ciŭ gōng guók nè̤ng-só nâ ô 1,805 uâng. Téng Ĕu-ciŭ Ĭng-guók dēng guók-gă lì gì iè-mìng iéng ciòng-buô nè̤ng-só gì 95%, buōng-iòng gì Ó̤-ciŭ nè̤ng nâ ô 26 uâng, iéng 1.5%. Téng Dṳ̆ng-guók lì gì iè-mìng ô 40 uâng, bók-guó cī-lâng-buŏng Dṳ̆ng-guók nè̤ng tié-láu iè-mìng, nè̤ng-só gū-gié gó â̤ dōng-gèng gó̤. | |
| Ó̤-ciŭ guók-tū kuák ìng-kēu ciēu, bìng-gĭng siŏh bìng-huŏng chiĕng-mī nâ ô 2 ciáh nè̤ng. Nè̤ng dêu gì hìng-sié cĭng mâ̤ bìng-hèng, 90% gì nè̤ng dêu găh hāi-gièng, dĕk-biék sê dĕ̤ng-nàng buô, nô̤i-dê cĭng ciēu nè̤ng dêu, ô gì gó mò̤ nè̤ng dêu. Bók-guó Ó̤-ciŭ sê sié-gái siàng-chê-huá tiàng-dô siŏng-dŏng gèng gì guók-gă cĭ-ék, 70% gì nè̤ng dêu găh siàng-chê, Sék-nà̤ (Sydney) gâe̤ng Mēu-buōng (Melbuorn) gì nè̤ng-só cêu iéng gōng guók nè̤ng-só gì 30%. | |
| Ó̤-ciŭ nè̤ng dŏ̤-só sê téng Ĕu-ciŭ guók-gă lì gì iè-mìng, gó-chṳ̄ Tiĕng-ciō-gáu gâe̤ng Ià-sŭ-gáu sê Ó̤-ciŭ gì ciō-liù cŭng-gáu. Ià-sŭ-gáu găh Ó̤-ciŭ sê dék duâi gì cŭng-gáu, gáu-iū dék sâ̤. Nguòng-lā̤ dék duâi gì gáu-huôi sê Séng-gŭng Cŭng (Anglican), bók-guó Tiĕng-ciō-gáu téng ’80 nièng-dâi kī gáu-iù só-liông chiĕu-guó Séng-gŭng Cŭng, biéng có̤ Ó̤-ciŭ dék duâi gì gáu-huôi. Dáng Ià-sŭ-gáu gáuk puái gáu-huôi gáu-iū kău kī gó̤, gó sê bī Tiĕng-ciō-gáu sâ̤. | |
| Dṳ̀ Ià-sŭ-gáu gâe̤ng Tiĕng-ciō-gáu nguôi, Ó̤-ciŭ gó ô Huòi-gáu gâe̤ng Iù-tái-gáu. Huòi-gáu gì gáu-iū dŏ̤-só sê téng Nàng-ā lì gì, Ă-lá-báik guók-gă gì iè-mìng dăng-dō̤ hông Tiĕng-ciō-gáu, ng hông Huòi-gáu. Iù-tái-gáu gì gáu-iū gĭ-buōng sê Iù-tái nè̤ng. | |
| Ó̤-ciŭ sê gĭng-cá̤ huák-dăk gì guók-gă, guók-mìng sĕng-uăk cūi-bìng siŏng-dŏng gèng. | |
| Ó̤-ciŭ găh kiū kŭi-huák sì-hâiu, gĭng-cá̤ cêng-go̤ lŏ̤h-hâiu, hiā-sì-hâiu gì Ó̤-ciŭ nè̤ng ciō-iéu găh lā̤ có̤-chèng. Iè-mìng kiū sâ̤ ī-hâiu, dṳ̀ lā̤ có̤-chèng, gó ô nè̤ng tō̤-hāi. 18 sié-gī muăk, téng Să̤-băng-ngà īng diē mièng-iòng âiu, Ó̤-ciŭ nè̤ng kiū iōng iòng. Gáu 19 sié-gī 70 nièng-dâi iòng-mò̤ siàng có̤ Ó̤-ciŭ miàng dék tāu gì sāng-pīng. Găh 19 sié-gī 40 nièng-dâi, găh nè̤ng găh Ó̤-ciŭ iâ huák-hiêng dè̤ng-kuóng gâe̤ng gĭng-kuóng, 70 nièng-dâi cé̤ṳng-măh hòng-ngiĕk ô cĭng duâi gì huák-diēng. Cūng-kuāng, Ó̤-ciŭ ciâ la̤ „iòng-mò̤“, „măh“, „uòng-gĭng“ miàng tāu gōng sié-gái. | |
| Hiêng-sì-câi tō̤-gĭng gâe̤ng iòng-mò̤ lâng cṳ̄ng hòng-ngiĕk găh Ó̤-ciŭ gĭng-cá̤ diē-sié gó ièng cĭng dê̤ṳng-iéu gì dê-ôi, bók-guó Ó̤-ciŭ gì cié-cô̤ ngiĕk iâ ī-gĭng huák-diēng kī lì, gáung-tiék, huá-bùi gĭ-gái, gióng-dé̤ṳk-cài-lâiu, ké-chiă, hĭ-gĭng gì cié-cô̤ dŭ cêng gó̤ huák-dăk. | |
| Ó̤-ciŭ gău-tŭng huák-dăk, gŭng-diô, tiék-diô, kŭng-ông, hāi-ông dŭ iā huák-dăk. | |
| Gōng guók gŭng-diô ô 100 uâng chiĕng-mī, siàng-chê gâe̤ng hiŏng-â dŭ ô cĭng hō̤ gì gŭng-diô lièng giék. Ó̤-ciŭ gì gŏ̤-sók gŭng-diô ô 30 uâng chiĕng-mī. Dĕ̤ng-nàng buô hāi-gièng siàng-chê cĭ-găng dŭ ô gŏ̤-sók gŭng-diô lièng-giék. Dâi-lṳ̆k dĕ̤ng-buô, dĕ̤ng-nàng buô, Tā-sṳ̆-mā-nià Dō̤ gâe̤ng să̤-nàng buô Pō̤-sṳ̀ (Perth) hô-gê̤ṳng ô cêng go̤ uòng-chīng gì gŏ̤-sók gung-diô uōng. | |
| Ó̤-ciŭ tiék-diô ô 4 uâng chiĕng-mī dòng, bók-guó tiék-diô dŏ̤-só diŏh dĕ̤ng buô gâe̤ng să̤-nàng buô gì hāi-gièng. Dĕ̤ng-nàng buô Duâi-buŏng Săng-mĕk (Great Dividing Ra.) nàng-dâung gáu Mēu-buōng gâe̤ng Ā-dă̤-lài-dà̤ (Adelaide) ô iā duâi gì tiék-diô uōng. Să̤-buô gì tiék-diô uōng ciō-iéu găh Pō̤-sṳ̀ hó-gê̤ṳng. | |
| Dièu-siēng Buáng-dō̤ lĭk-sṳ̄ | |
| Dièu-siēng Buáng-dō̤ gô-dā̤ hô̤ lā̤ „Gŏ̤-là̤“ ("Koryŏ"), „Dièu-siēng“ ("Chosŏn"), sê Dĕ̤ng Ā gì siŏh ciáh buáng-dō̤. Ciā buáng-dō̤ gà̤-dēng ô 2 ciáh guók-gă: Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók (ék-buăng hô̤ lā̤ Dièu-siēng hĕ̤k-ciā Báe̤k-hàng) gâe̤ng Dâi-hàng Mìng-guók (ék-buăng hô̤ lā̤ Hàng-guók hĕ̤k-ciā Nàng-hàng), ciō-iéu mìng-cŭk dŭ sê Dièu-siēng-cŭk, gōng Dièu-siēng-ngṳ̄(iâ hô̤ lā̤ Hàng-guók-ngṳ̄). Ciā guók-gă gì lĭk-sṳ̄ cĭng dòng. | |
| Gĭng-dáng kō̤-gū hŏk-gă gì ngiēng-géu huák-hiêng, gūi sé-uâng nièng ī-sèng cêu ô nè̤ng diŏh hŭ-uái dêu lāu. Áng Dièu-siēng sìng-uâ diē-sié gì gōng-huák, tiĕng-sìng Huâng-hṳ̀ng (桓雄) gâe̤ng hṳ̀ng gì cṳ̆-niòng-giāng giék-huŏng, săng giâ Tàng-gŭng (檀君), ciā Tàng-gŭng cêu sê gĭng-dáng Dièu-siēng mìng-cŭk gì sṳ̄-cū. Gáu muōi-lāu Tàng-gŭng gióng-lĭk Gū Dièu-siēng , cuòi sê Dièu-siēng gì kăi guók. Găk gĭng-dáng Báe̤k-hàng gì Bìng-iōng ô Tàng-gŭng gì muó, hô̤ lā̤ „Tàng-gŭng Lìng“. Bók-guó cuòi sê ng-sê Tàng-gŭng cĭng gì muó, hiêng-câi nè̤ng gó gōng mâ̤ chĭng-chū, ĭng-ôi Báe̤k-hàng céng-hū ng-niông kō̤-gū ìng-uòng giàng diē kó̤ diêu-că. | |
| Dṳ̆ng-guók gì «Sṳ̄-gé» diē-sié ô siŏh cṳ̄ng gâe̤ng Dièu-siēng sìng-uâ uòng-ciòng mâ̤ siŏh-iông gì gōng-huák. Ĭ diē-sié gōng Dṳ̆ng-guók Siŏng-dièu gì Gĭ-cṳ̄ (箕子) diŏh miĕk guók gì sêng-âu cāu kó̤ Dièu-siēng, gióng-lĭk Dièu-siēng-guók. Bók-guó diŏh gĭng-dáng gì Dièu-siēng buáng-dō̤ tàu-dā̤ dŭ mò̤ hī sêng-âu Dṳ̆ng-guók ùng-huá gì sié-nó̤h kō̤-gū huák-hiêng, mì-ék kō̤-nèng â̤ céng-mìng gì „Gĭ-cṳ̄ Lìng“, iâ găk 1959 nièng ké̤ṳk Báe̤k-hàng céng-hū tiáh lâi lāu, tiáh gì sêng-âu huák-hiêng diē-sié hŭ-nó̤h dŭ mò̤. | |
| Iù 1 sié-gī kăi-sṳ̄, Hàng Buáng-dō̤ gà̤-lēng ô Gŏ̤-guó-là̤ (高句麗), Báik-cá̤ (百濟), Sĭng-lò̤ (新羅) săng bĭh guók-gă. Cī ciáh sì-dâi ké̤ṳk Hàng-guók sṳ̄-hŏk-gái hô̤ lā̤ „Săng-guók Sì-dâi“. Săng-guók dâi-dŏng Gŏ̤-guó-là̤ có̤i giòng-duâi, Sùi Iòng-dá̤ gâe̤ng Dòng Tái-cŭng cê-gă dái gūi sĕk uâng gì buô-dôi kó̤ páh, dŭ ké̤ṳk ĭ páh suŏ kó̤. Bók-guó Gŏ̤-guó-là̤ iâ nguòng-ké-dâi-siŏng, diŏh 668 nièng ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk lâi. Gó ô siŏh ciáh guók-gă Báik-cá̤, ī-gĭng găk 660 nièng ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk lâi, Tūng-ék Sĭng-lò̤ uòng-dièu cêu ciŏng-uâng sāng-sĕng lāu. Ô gì Gŏ̤-guó-là̤ nè̤ng cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cà̤ gióng-lĭk Buŏk-hāi-guók. | |
| Tūng-ék Sĭng-lò̤ diŏh 10 sié-gī dṳ̆ng-gĭ dâi-lâung, siŏh ciáh hô̤ Uòng Gióng gì ciŏng-gŭng có̤i-cṳ̄ng dṳ̀ng-sĭng tūng-ék guók-gă, gióng-lĭk Gŏ̤-là̤ Uòng-dièu. Iù 1170 nièng kăi-sṳ̄, Gŏ̤-là̤ guók-uòng uòng-ciòng mò̤ guòng-lĭk, sê ū-sìng (武臣) gì kūi-lōi (傀儡). 1270 nièng, guók-uòng cióh Mūng-gū-bĭng gì chiū ciŏng cī siŏh dêng ū-sìng dŭ dò̤ dṳ̀ lâi, bók-guó chṳ̄-káik bô biéng siàng Mūng-gū huòng-dá̤ gì kūi-lōi. ciā ī-hâiu gĭ-hù muōi siŏh dâi gì Gŏ̤-là̤ guók-uòng dŭ sê Mūng-gū huòng-dá̤ gì niè-sái. | |
| Gáu-muōi-lāu Ciŏ Nguòng-ciŏng ciŏng Mūng-gū nè̤ng dṳ̆k kó̤ Mŏk-báe̤k, Gŏ̤-là̤ guók-uòng gó sê gâe̤ng Mūng-gū-nè̤ng kiê diŏh siŏh-dŏi, găk 1388 nièng puái ciŏng-gŭng Lī Sìng-gié kó̤ páh Mìng-dièu. Lī Sìng-gié gâe̤ng iā sâ̤ nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k ciā céng-cáik sê dâng gì, có̤i-cūng diŏh 1392 nièng chuàng-ôi, gióng-lĭk Dièu-siēng Uòng-dièu. Dièu-siēng Uòng-dièu sê Hàng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-lēng siŏng-dŏng dê̤ṳng-iéu gì siŏh ciáh uòng-dièu, kuŏ-hŏk gâe̤ng uòng-hŏk dŭ iā huák-dăk. Dièu-siēng Sié-cŭng Dâi-uòng câi-ôi gì sêng-âu, gó̤ hŏk-ciā huák-mìng „Hóng-mìng Céng-ĭng“ (訓民正音), giĕ-dêng Dièu-siēng-ngṳ̄ diŏh kék cuòi lì siā. Ciā „Hóng-mìng Céng-ĭng“ iâ hô̤ lā̤ „Duâi cê“ (大字), cêu sê gĭng-dáng gì ngiêng-ùng. | |
| 1897 nièng 10 nguŏk 12 hô̤, Dièu-siēng Gŏ̤-cŭng sŏng-buó ciŏng guók-miàng gāi siàng „Dâi-hàng Dá̤-guók“ (大韓帝國). Nĭk-buōng gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ huák-sĕng ciéng-cĕng gì sêng-âu, Hàng-guók mâ̤ siŏng sêu gáu īng-hiōng, diŏh 1904 nièng 1 nguŏk 21 hô̤ sŏng-buó „dṳ̆ng lĭk“. Dáng-sê Nĭk-buōng ké̤ṳk ĭ có̤ nô kó̤, găk 2 nguŏk chók-bĭng chĭng-liŏk Hàng-guók, bék Hàng-guók céng-hū gâe̤ng Nĭk-buōng céng-hū chiĕng „Hàng-Nĭk Ngiê-dêng Cṳ̆“, ciŏng Hàng-guók biéng có̤ cê-gă gì bō̤-hô-guók. | |
| 1907 nièng 7ng. 20h., Nĭk-buōng-nè̤ng bék Dâi-hàng Dá̤-guók gì Gŏ̤-cŭng huòng-dá̤ tó̤i-ôi. 1910 nièng 8ng. 22h., hī sèng-âu gì nô̤i-gó̤h dâi-sìng Lī Uòng-ê̤ṳng (李完用) gâe̤ng Nĭk-buōng tŭng-găng (統監, gâe̤ng cūng-dók chă-bók-dŏ̤) chiĕng-dêng hiĕk-ngiê „Hàng-Nĭk Hăk-biáng Dèu-iók“, ciŏng Dâi-hàng huòng-dá̤ gì guòng-lĭk „uòng-ciòng niông ké̤ṳk Dâi-nĭk-buōng Dá̤-guók huòng-dá̤“. Dŏng nguŏk 29 hô̤, hióng sié-gái sŏng-buó ciā dèu-iók. Hàng Buáng-dō̤ cêu ciŏng-uâng biéng-siàng Nĭk-buōng gì sĭk-mìng-dê lāu. | |
| Hàng-guók ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi ī-hâiu, ĭ gì guók-mìng dŭ cêng-kó̤ bók-muāng. 1919 nièng 3 nguŏk 1 hô̤, Dièu-siēng ciòng-guók gì nè̤ng huák-dông huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì „Săng-ék Ông-dông“, có̤i-cṳ̄ng ké̤ṳk Nĭk-buōng sĭk-mìng céng-hū déng-ák, tài-sī iâ sâ̤ nè̤ng. Lī Sìng-uōng (李承晚) cī siŏh dêng dŭk-lĭk ông-dông-gă cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók, diŏh Siông-hāi sìng-lĭk „Dâi-hàng Mìng-guók Lìng-sì Céng-hū“, gié-sṳ̆k huāng-káung Nĭk-buōng gì tūng-dê. Ciā „Dâi-hàng Mìng-guók Lìng-sì Céng-hū“ diŏh 1938 nièng gṳ̆ng Ciōng Gái-sĭk cāu Dṳ̀ng-kéng kó̤, găk Dṳ̆ng-guók Káung-nĭk Ciéng-cĕng gì sêng-âu, puái nè̤ng kó̤ dó̤i-chiū Dṳ̆ng-huà Mìng-guók guók-mìng céng-hū. Gó ô gì Dièu-siēng nè̤ng cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cū-siàng „Dĕ̤ng-báe̤k káung-nĭk lièng-gŭng“. | |
| 1945 nièng 8ng. 15h. Nĭk-buōng dàu-hòng, Sŭ-lièng gâe̤ng Mī-guók áng dŏng-chĕ̤ chiĕng-dêng gì dèu-iók, puái buô-dôi céng-liāng Hàng Buáng-dō̤. Lâng guók buô-dôi áng báe̤k-ūi 38 dô có̤ gái-siáng, báe̤k-biĕng sê Sŭ-lièng, nàng-biĕng sê Mī-guók. | |
| 1946 nièng 2 nguŏk, Sŭ-lièng buóh siŏng ciŏng Háng Buáng-dō̤ biéng-có̤ ĭ gì ôi-sĭng-guók, niông găk Sŭ-lièng gì Gĭng Nĭk-sìng diōng kó̤, diŏh Báe̤k-biĕng lêng lĭk „Báe̤k Dièu-siēng Lìng-sì Ìng-mìng Ūi-uòng-huôi“, ng-giék-sêu Mī-guók tì-chók gì „gó̤-lòng buáng-dō̤ tūng-ék sōng-gṳ̄“ gì iĕu-giù. 1948 nièng 8 nguŏk 15 hô̤, nàng-huŏng sìng-lĭk Dâi-hàng Mìng-guók. Áng sōng-gṳ̄ gì giék-guō, Lī Sìng-uāng dŏng-sŏng cūng-tūng. Chă-bók-dŏ̤ buáng-ā-nguŏk-nĭk ī-hâiu, Gĭng Nĭk-sìng găk báe̤k-huŏng sìng-lĭk Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók. Hàng Buáng-dō̤ cêu ciŏng-uâng hŭng-liĕk siàng lâng ciáh guók-gă lāu, gáu gĭng-dáng gó muòi tūng-ék. | |
| 1950 nièng 6ng. 25h., Báe̤k-hàng ū-miĕk Nàng-hàng puái bĭng chĭng-liŏk, săng-mŭk-siŏh-sì huák bĭng chĭng-liŏk Hàng-guók, Hàng-ciéng cêu ciŏng-uâng kăi-sṳ̄ lāu. | |
| Sŭ-lièng sāi ū-ké kó̤ dó̤i-chiū Báe̤k-hàng, bô gă Nàng-hàng gì buô-dôi nék-giāng cūng-bê dŭ mò̤, Báe̤k-hàng iā ká̤ cêu páh giâ Nàng-hàng gì siū-dŭ Háng-siàng (gĭng-dáng gì Siū-ék) lāu, mò̤ niŏh-òng páh giâ Nàng-hàng duâi bô-hông gì dê-huŏng, Nàng-hàng nâ diông Hū-săng hó-gê̤ṳng. 27 hô̤, Mī-guók puái bĭng ciĕ-uông Hàng-guók. Duâi buô-hông gì guók-gă dó̤i Báe̤k-hàng ciā có̤-huák iā bók-muāng, 7ng. 7h., Lièng-hăk-guók tŭng-guó giók-ngiê, 16 ciáh guók-gă cū-siàng Lièng-hăk-guók-gŭng, chók bĭng ciĕ-uông Nàng-hàng. Douglas MacArthur cī-hŭi Lièng-hăk-guók-gŭng diŏh Ìng-chiŏng dĕ̤ng-lṳ̆k, siŏh diô hióng báe̤k. Báe̤k-hàng liāng-dô̤-ìng Gĭng Nĭk-sìng cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók biĕng-gái hŭ-uái, tié-lāu giù Mò̤ Dĕk-dŭng chók-bĭng. 10ng. 25h., Dṳ̆ng-guók có̤i-cṳ̄ng puái „Cé-nguông-gŭng“ kó̤ dó̤i-chiū Báe̤k-hàng, Sŭ-lièng iâ puái hĭ-hèng-uòng hông diŏh Dṳ̆ng-guók buô-dôi diē-sié kó̤ dó̤i-chiū ĭ. Mī-guók gó-nâ-háng Dṳ̆ng-guók hĭ-gĭ siŏh buŏ cī găng săng-mŭk-siŏh-sì biéng cī māng bá, dŭ mâ̤ báik ká̤-diê â̤ ciŏng-uâng; gāu-muōi-lāu Sŭ-lièng gāi-tā̤ ī-hâiu, cá iù Ngò̤-lò̤-sṳ̆ hŭ-uái â̤ báik dŏng-sì sê Josef Stalin găk lā̤ có̤-ngài. Sĕ̤ng-huŏng hŭ-nè̤ng dŭ páh mâ̤ guó dó̤i-huŏng, có̤i-cṳ̄ng găk 1953 nièng 7ng. 26h., sĕ̤ng-huŏng dâi-biĕu diŏh Bēng-muòng-dáing ciĕng-diâng «Dìng-céng Hiĕk-ngiê». | |
| 1960 nièng 5 nguŏk 16 hô̤, Hàng-guók gì gŭng-guăng Páuk Céng-hĭ (朴正熙) céng-biéng siông-dài, kăi-sṳ̄ ĭ gì 17 nièng gŭng-sê̤ṳ dŭk-cài sì-dâi. Ciā 17 nièng dâi-dŏng, Háng-guók gĭng-cá̤ huák-diēng cêng-kó̤ ká̤, gâe̤ng Hiŏng-gē̤ng, Sĭng-gă-pŏ̤, Dài-uăng (Dṳ̆ng-huà Mìng-guók) cà̤ hô̤ lā̤ „Ā-ciŭ Sê-siēu-lṳ̀ng“. | |
| 1980 nièng, Páuk Céng-hĭ ké̤ṳk nè̤ng áng-sák, mò̤ niŏh-òng, gŭng-guăng Ciòng Dāu-huâng (全斗煥) siông-dài. Ciā nè̤ng iâ sê có̤ dŭk-cài gì, bók-guó gâe̤ng Páuk Céng-hĭ mâ̤ siŏh iông, báh-sáng dŭ dó̤i ĭ êng-chiông mâ̤ hō̤. 1980 nièng, Guŏng-ciŭ ô nè̤ng káung-ngiê, ĭ pái buô-dôi kó̤ déng-ák, tài-sī iâ sâ̤ nè̤ng, cuòi cêu sê Guŏng-ciŭ Mìng-ciō Ông-dông. Bók-guó cuòi sê̤ṳ-gióng huák-sĕng ī-hâiu, Hàng-guók gì mìng-ciō ông-dông ô cĭng duâi gì huák-diēng. 1987 nièng, bô huák-sĕng káung-ngiê, có̤i-muōi, Ciòng Dāu-huâng găk 1988 nièng ṳ̄ng-hṳ̄ cê̤ṳ-iù sōng-gṳ̄ cūng-tūng. Ciŏng-uâng, Hàng-guók cêu uòng-ciòng biéng-siàng siŏh ciáh mìng-ciō gì guók-gă lāu. | |
| Có̤i cā, Báe̤k-hàng sêu gáu Sŭ-lièng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì bŏng-cô, gĭng-cá̤ bī Nàng-hàng hō̤. Iā sâ̤ diŏh Nĭk-buōng gì Dièu-siēng nè̤ng dŭ diōng kó̤ Báe̤k-hàng. Báe̤k-hàng céng-hū ciŏng cī siŏh dêng „cṳ̆-buōng-gă“ gì cài-săng dŏk kó̤, ciŏng ĭ-gáuk-nè̤ng guŏng diŏh cĭk-dṳ̆ng-ìng diē-sié. Gáu-muōi-lāu Sŭ-lièng gāi-tā̤, Dṳ̆ng-guók dó̤i Báe̤k-hàng gì ciĕ-uông iâ muōng biéng muōng ciēu, Báe̤k-hàng gì gĭng-cá̤ iâ muōng biéng muōng chă. Bô gă lā̤ Báe̤k-hàng iâ sèu có̤ căi, ìng-mìng sĕng-uăk cêng-kó̤ kék-kŭi, ngô̤ sī iā sâ̤ nè̤ng. | |
| Báe̤k-hàng nè̤ng ciŏng Gĭng Nĭk-sìng dŏng sìng lì bái, guók-cié gà̤-lēng dŭ piĕ-bàng ĭ có̤ gáuk-ìng-cùng-bái, ĭ gó dă-dā-biêng gōng cuòi sê „ĭng-hṳ̀ng-cùng-bái“. Báe̤k-hàng gì dâ̤ 2 dâi có̤i gŏ̤ liāng-dô̤-ìng Gĭng Céng-nĭk gâe̤ng dâ̤ 3 dâi gì Gĭng Céng-ŏng, siŏh ciáh sê ĭ gì giāng, siŏh ciáh sê ĭ gì sŏng. | |
| Báe̤k-hàng nâ sìng-nêng „ciō-tā̤ sṳ̆-siōng“ gâe̤ng „sĭng-gŭng céng-cáik“, mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng huái-ngì ciā sṳ̆-siōng, iâ mâ̤ sāi cê-gă tì-chók céng-dê sṳ̆-siōng. Ĭ mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng piĕ-bàng céng-hū, mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng ô cūng-gáu séng-iōng, piéng ĭ gì guók-mìng gōng Mī-guók gâe̤ng Nàng-hàng ciŏng-uâng gì cṳ̆-buōng-ciō-ngiê guók-gă dŭ iā bék, ciòng-sié-gái nâ ô Báe̤k-hàng gì nè̤ng sĕng-uăk có̤i hō̤. Ĭ mâ̤ sìng-nêng Nàng-hàng céng-hū, gó ĭ „Nàng-dièu-siēng gūi-lōi céng-guòng“. Ĭ mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng tiăng biĕng-dău guók-gă gì guōng-bó̤, mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng káng biĕng-dău guók-gă gì diêng-sê bìng-dô̤, hô̤-lièng-uōng (uōng-cié-uōng-lô) iâ sê mò̤ gâe̤ng sié-gái gà̤-lēng lièng siŏh dŏi gì. Kó̤ ciā guók-gă gì nguôi-guók-nè̤ng dŭ â̤ sêu gáu ĭ gì dĕk-gĕ̤ng gì găng-sê. Duâi buô-hông gì guók-cié muòi-tā̤ dŭ nêng-ôi Báe̤k-hàng sê siŏh ciáh iā mâ̤ cê̤ṳ-iù gì guók-gă. | |
| Bàng-uâ-cê | |
| Bàng-uâ-cê (平話字), iâ hāu lā̤ Hók-ciŭ-uâ Gáu-huôi Lò̤-mā-cê (福州話教會羅馬字), sê ciŏng-muòng dò̤ lā̤ siā Hók-ciŭ-uâ gì siŏh-cṳ̄ng Lò̤-mā-cê. Ĭ dŭ-liāng ô 17 bĭh cê-mō̤, hók-hăk cê-mō̤ (複合字母) gâe̤ng dĕk-sṳ̀ cê-mō̤ (特殊字母) nâ gă diē kó̤ ô 23 bĭh. Bàng-uâ-cê lêng-nguôi gó ô 5 bĭh hù-hô̤ dò̤ lā̤ biĕu-cé̤ṳ sĭng-diêu (聲調), 1 bĭh lièng-cê hù-hô̤ (連字符號) dò̤ lā̤ lièng-giék ĭng-ciék. | |
| Gì-sĭk gáu hiêng-káik-sì, gó mâ̤ hiēu Hók-ciŭ-uâ gì cī tó̤ Lò̤-mā-cê dó̤-dā̤ hô̤ lā̤ sié-nó̤h miàng-cê. Dṳ̆ng-guók hók-sŭk-gái dŭ sê gó̤ ĭ „Gáu-huôi Lò̤-mā-cê“(敎會羅馬字), ĭng-ôi ĭ gĭ-buōng dŭ sê diŏh gáu-huôi diē-sié sāi gì. | |
| Bàng-uâ-cê cī ciáh miàng-cê sê ngiĕk-ṳ̀ ngiēng-géu Hók-ciŭ-uâ gì lâng ciáh hâiu-săng-giāng găh 2005 nièng tiĕng-iĕk gì sèng-hâiu kī gĭ. Cuòi sê ĭ-gáuk-nè̤ng ŏ̤h Mìng-nàng-ngṳ̄ gì Lò̤-mā-cê miàng-cê „Băh-uâ-cê (Pe̍h-ōe-jī)“ kī gĭ, ĭng ôi Mìng-nàng-ngṳ̄ gì „Pe̍h-ōe (Băh-uâ, 白話)“ gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ gì „Bàng-uâ“(平話) sê siŏh iông gì é-sé̤ṳ. | |
| Hiêng-câi nè̤ng gó muôi tō̤ cà̤ ô-guăng Bàng-uâ-cê cháung-cáuk (創作) gì gê̤ṳ-tā̤ cài-lâiu, nē̤ng-gă nâ dé̤ṳng téng lìng-sĭng (零星) gì cài-lâiu gà̤-dēng dáik gáu nék-giāng cháung-cáuk gì siĕu-sék (消息). | |
| Ă-piéng Ciéng-cĕng (鴉片戰爭) ĭ-hâiu, téng Ĕu-ciŭ gâe̤ng Mī-guók lì gì Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ ôi lāu gó hō̤ gì hióng Dṳ̆ng-guók-nè̤ng diòng-gáu (傳教), cêu kó̤ ŏ̤h Dṳ̆ng-guók gì ngṳ̄-ngiòng. Ĭ-gáuk-nè̤ng găh ŏ̤h sèng-hâiu, áng cê-gă gì lī-gāi, sāi Lò̤-mā-cê gé giâ lì ŏ̤h gì nô̤i-ṳ̀ng(內容). Cĭ-hâiu bô ô nè̤ng kó̤ cīng-lī(整理) cī bĭh Lò̤-mā-cê, tūng-ék cê-mō̤ gì siā-huák. Pĭng-siā Dṳ̆ng-guók dê-huŏng ngṳ̄-ngiòng gì gáuk cṳ̄ng Lò̤-mā-cê cêu ciŏng-uâng ông-sié (問世) kó̤ lāu. | |
| Téng hiêng-iū gì cài-lâiu diē-sié nē̤ng-gă huák-hiêng, dék cā sāi Lò̤-mā-cê lì gé Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng sê Ià-lū Dâi-hŏk(Yale University) gì gáu-sêu Huài-dáik (懷德, M. C. White). Ĭ dŏng-sì sê siā siŏh cṳ̄ng hô̤ lā̤ „Ŭi-liàng Cìng-sṳ̆ ĭng-biĕu“("System of Sir William Jones") gì gé-ĭng hiê-tūng lì gé Hók-ciŭ-uâ. | |
| Cī tó̤ gé-ĭng hiê-tūng gâe̤ng gĭng-dáng Bàng-uâ-cê dék duâi gì chă-biék găh dĕk-sṳ̀ cê-mō̤ „a̤“, „e̤“, „o̤“, gâe̤ng „ṳ“ gì biēu-gé gà̤-dēng, hī tó̤ gé-ĭng hiê-tūng sāi „á“ lì biĕu sê „a̤“, „ó“ lì biĕu sê „o̤“, „ë“ lì biēu-sê „e̤“, „ü“ lì biĕu-sê „ṳ“. Hiā sì-hâiu mò̤ nèng â̤ siā sĭng-diêu hù-hô̤, ĭng-ôi biĕu sĭng-diêu hù-hô̤ gì ôi-dé dŭ gâe̤ng dĕk-sṳ̀ cê-mō̤ gì dĕk-sṳ̀ hù-hô̤ iēng kó̤ lāu. Bók-guó cī tó̤ gé-ĭng hiê-tūng â̤ dé̤ṳng káng có̤ Bàng-uâ-cê gì cù-hìng (雛形). | |
| Gáu-muōi-lāu, Mī-guók gì diòng-gáu-sê̤ṳ Măh Lé-huò (麥利和, R. S. Maclay), Mò̤-gă-lĭk (摩嘉立, C. C. Baldwin) gâe̤ng Ĭng-guók nguôi-gău-guăng E. H. Parker gáuk-nè̤ng dŭ dó̤i ĭ có̤ chók gāi-céng(改進). Gì-dṳ̆ng ô siŏh ciáh miàng-cê hô̤ Sṳ̄-lŏk-báik (史犖伯, R. W. Stewart) gì Ái-ī-làng nè̤ng, ciŏng dĕk-sṳ̀ cê-mō̤ gà̤-dēng gì lâng bĭh dók-dók dŭ dò̤ uâng lâi, buăng gáu cê-mō̤ â̤-dā̤ kó̤. Ciŏng-uâng cê-mō̤ gà̤-dēng cêu tĕ̤ng chók ôi-dó̤i â̤ sāi biĕu sĭng-diêu hù-hô̤ kó̤ lāu. Ĭ-gáuk-nè̤ng bô siék-gié chók 5 bĭh hù-hô̤, lì biĕu Hók-ciŭ-uâ gì 7 bĭh sĭng-diêu. | |
| Siŭ-gāi ī-hâiu gì cī cṳ̄ng pĭng-ĭng ùng-cê iâ cêu-sê hiêng-câi gì Bàng-uâ-cê. Diòng-gáu-sê̤ṳ gáuk-nè̤ng sāi Bàng-uâ-cê lì chók-bēng gáuk-cṳ̄ng-gáuk-iông cŭng-gáu cṳ̆. 1905 nièng, kĕk bàng-uâ-cê siā gì Hók-ciŭ uâ Sĭng-iók Séng-gĭng «NGUĀI GÉU-CIŌ IÀ-SŬ GĬ-DÓK GÌ SĬNG-IÓK CṲ̆» chók-bēng. 1908 nièng, hăk biĕng gì sĭng-gô-iók Séng-gĭng «SÉNG GĬNG SĬNG GÔ IÓK CIÒNG CṲ̆» chók-bēng. | |
| Bók-guó hiā-sèng-hâiu Bàng-uâ-cê nâ găh Gĭ-dók-gáu gáu-huôi diē-sié sāi, gáu-huôi ngiê-dāu gì nè̤ng gĭ-buōng dŭ mâ̤ hiēu sāi. 1911 nièng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, céng-hū huák-dông „Guók-ngṳ̄ ông-dông (國語運動)“, cié-dêng cé̤ṳ-ĭng cê-mō̤ (注音字母), géng-cī gié-sṳ̆k sāi diòng-gáu-sê̤ṳ huák-mìng gì gáuk-cṳ̄ng pĭng-ĭng ùng-cê. Gĭng-guó céng-hū siŏh báik nièng gì ák-cié (壓制), sāi Bàng-uâ-cê gì nè̤ng muōng biéng muōng ciēu, gáu hiêng-câi gĭ-buōng mò̤ nè̤ng káng â̤ huôi-é kó̤ lāu. | |
| Bàng-uâ-cê ô 23 bĭh cê-mō̤, 5 bĭh sĭng-diêu hù-hô̤. | |
| Nâ sê áng dăng-tā̤ cê-mō̤ lì sáung gì uâ, Bàng-uâ-cê dŭ liāng ô 17 bĭh cê-mō̤. Dĕk-sṳ̀ cê̤-mō̤ nâ iâ dò̤ lā̤ dáung dăng-tā̤ cê-mō̤ gì uâ, Bàng-uâ-cê dŭ liāng ô 21 bĭh cê-mō̤. Nâ áng cê-mō̤ sū biēu dăk gì ĭng-só̤ lì sáung gì uâ, Bàng-uâ-cê dŭ liāng ô 23 bĭh cê-mō̤. | |
| Bàng-uâ-cê gì dĕk-sṳ̀ cê-mō̤ (特殊字母) ô 4 bĭh: „A̤“, „E̤“, „O̤“ gâe̤ng „Ṳ“; cū-hăk cê-mō̤ (組合字母) ô 2 bĭh: „CH“ gâe̤ng „NG“. | |
| Hók-ciŭ-uâ gì ĭk-sĭng (入聲) ô sék-muōi (塞尾), „h“ gâe̤ng „k“ dò̤ lā̤ biēu-sê ĭk-sĭng gì sék-muōi. „H“ biēu-sê hò̤-lè̤ng sék-muōi (喉嚨塞尾) . „K“ biēu-sê hò̤-lè̤ng ĭng sék-muōi . „S“ găh Hók-chiăng kiŏng (福清腔) diē-sié tĕ̤k có̤ , ô gì Hók-ciŭ nè̤ng â̤ ciŏng „s“ tĕ̤k có̤ . | |
| Diŏh Hók-ciŭ-uâ gì ĭng-ông-cṳ̆ (音韻書) «Chék Lìng Báik-ĭng» (戚林八音) diē-sié, mò̤ buáng-siăng-mō̤ (半聲母) , gâe̤ng gì siăng-buô (聲部). | |
| Gáu-muōi-lāu diòng-gáu-sê̤ṳ siék gié Bàng-uâ-cê gì sèng-hâiu ô chăng-kō̤ cī buô ông-cṳ̆, iâ ŏ̤h cī buōng ĭng-ông-cṳ̆ siŏh-iông, mò̤ ké̤ṳk cī săng bĭh buáng-siăng-mō̤ puói cê-mō̤, nâ sāi „i“, „u“, „ṳ“ lì biēu sê cī 3 bĭh buáng-siăng-mō̤ , gâe̤ng . | |
| Bàng-uâ-cê dŭ-liāng kĕk 5 bĭh hù-hô̤ lì biēu-sê Hók-ciŭ-uâ gì 7 bĭh sĭng-diêu. | |
| Siông-bìng (上平) diêu gâe̤ng hâ-ĭk (下入) diêu cà̤ sāi siŏh bĭh sĭng-diêu hù-hô̤, siông-ké̤ṳ (上去) diêu gâe̤ng hâ-ĭk (下入) diêu cà̤ sāi siŏh bĭh hù-hô̤. Ĭng-ôi Hók-ciŭ uâ gì lâng bĭh ĭk-sĭng (入聲) ô mìng-hiēng gì sék-muōi (塞尾), gó-chṳ̄ găh pĭng-siā gì sèng-hâiu â̤ tiĕng-gă sék-muōi cê-mō̤ (塞尾字母) „k“ hĕ̤k-ciā „h“, ciŏng-uâng cêu mâ̤ gâe̤ng cà̤ sāi hù-hô gì hī lâng bĭh chṳ̄-sĭng-diêu (siông-bìng, shiông-ké̤ṳ) hông siŏh dŏi kó̤ lāu. | |
| Găh sĭk-cié sāi-ê̤ṳng gì sèng-hâiu, ng-sê mūi bĭh siŏh sĭng-diêu hù-hô̤ dŭ â̤ dé̤ṳng sài gáu sū-iū mō̤-ĭng cê-mō̤ gì gà̤-dēng. Ŏ̤h „e“, „o“ cī lâng bĭh cê-mō̤, nâ ô „--̂“ gâe̤ng „--̆“ â̤ dé̤ṳng sài diŏh gà̤-dēng, bĕk-nó̤h hù-hô̤ dŭ mâ̤ sāi sài diŏh gà̤-dēng. Gì-sĭk diŏh pĭng-siā gì sèng-hâiu, iâ mâ̤ dò̤ biék-nó̤h hù-hô̤ sài cī lâng bĭh cê-mō̤ gà̤ dēng. Dŏng-iòng, găh sĭk-cié pĭng-siā gì sèng-hâiu, dăng-tā̤-cê nâ sê gă diē ông-muōi (韻尾), cìng-huóng bô â̤ biéng lāu. Ŏ̤h „e“, dăng-tā̤ gì sèng-hâiu nâ ô „--̂“ gâe̤ng „--̆“ â̤ dé̤ṳng sài gà̤-dēng, bók-guó nâ sê găh ĭ muōi-sāu tiĕng diē ông-muōi „ng“ gì uâ, cêu â̤ dé̤ṳng sài diông-giâ-lì gì 3 bĭh hù-hô̤ kó̤ lāu. | |
| Â-dā̤ gì biēu-gáik cūng-giék chók lì dăng-tā̤-cê â̤ dé̤ṳng tiĕng-gă sié-nó̤h-uâng hù-hô gì cìng-huóng: | |
| Sāi Bàng-uâ-cê siā-cê gì sèng-hâiu, diŏh áng ĭng-ciék buōng kŭi lì siā, buóh-āi lièng-giék lâng bĭh hĕ̤k-ciā lâng bĭh ī-siông gì ĭng-ciék sèng-hâiu, diŏh sāi lièng-cê hù-hô̤ „-“ lì lièng-giék ĭng-ciék. | |
| Găh gĭng-dáng ô-niĕ-ài tō̤ gáu gì cái-lâiu diē-sié, dŭ mò̤ gê̤ṳ-tā̤ gì ùng-ciŏng gái-siêu Bàng-uâ-cê gì ciáng-cê-huák (正字法). Bók-guó ô nè̤ng áng «Séng-gĭng» diē-sié gì pĭng-siā huŏng-sék cūng-giék chók lì Bàng-uâ-cê gì ciáng-cê-huák. Bàng-uâ-cê gì ciáng-cê-huák â̤ dé̤ṳng buōng „Gĭ-buōng sṳ̆-siā giĕ-cáik“, „Siăng-mō̤ Duâi-nâung siā giĕ-cáik“, „Sĭng-diêu Hù-hô̤ Tiĕng-gă giĕ-cáik“, „Lièng-cê hù-hô̤ sāi-ê̤ṳng giĕ-cáik“ cī 4 bĭh buô-hông. | |
| Kĕk Bàng-uâ-cê siā Hók-ciŭ-uâ gì huŏng-huák hô̤ lā̤ „Hók-ciŭ-uâ Lò̤-mā-huá“ (福州話羅馬化) hĕ̤k-ciā „Hók-ciu-uâ Pĭng-ĭng-huá“ (福州話拼音化). Găh céng-hū gì īng-hiōng giâ, huāng dó̤i Hók-ciŭ-uâ kĕk Bàng-uâ-cê siā gì nè̤ng mâ̤ ciēu, ĭ-gáuk-nè̤ng giéng-gáe̤k Hók-ciŭ-uâ diŏh kĕk Háng-cê siā. | |
| Háng-cê puái téng ùng-huá gâe̤ng mìng-cŭk diòng-sìng (民族傳承) gà̤-dēng lì káng cī bĭh ông-dà̤. Ĭ-gáuk-nè̤ng gì guăng-diēng sê: | |
| Bàng-uâ-cê puái téng ngṳ̄-ngiòng sĭk-ê̤ṳng (語言實用) gì huŏng-miêng lì kō̤-lê̤ṳ cī bĭh ông-dà̤, giéng-gáe̤k Bàng-uâ-cê â̤ dé̤ṳng dáung Hók-ciŭ-uâ gì ciō-tā̤ sṳ̆-siā ùng-cê dò̤ lā̤ dâi-tá̤ (代替) Háng-cê. | |
| Hók-ciŭ-uâ ô cêng sâ̤ gì ĭng mò̤-niĕ-ài kĕk háng-cê siā, chiông „gĕ̤h (kē̤ lâi)“, „ngé̤ṳng (â̤ īng-kī diòng-ôi buóh áe̤h chók gì hŭ-uâng gāng-gáuk)“, „kău (ĕng siŏh dŏi)“, dŭ mò̤-niĕ-ài sāi Háng-cê siā chók lì. | |
| Ô nè̤ng â̤ kĕk háng-cê gì ĭng hĕ̤k-ciā é-sé̤ṳ lì hông-tĕ̤k (混讀) Hók-ciŭ-uâ mò̤-niĕ-ài siā chók lì gì cê, dáng sê cuòi uōng-uōng â̤ gâe̤ng buōng-cê (本字) hông siŏh dŏi kó̤. | |
| Hók-ciŭ-uâ gì Háng-cê ô iā sâ̤ bĭh lĭk-sṳ̄ gì tèng-dā̤, cêng sâ̤ Háng-cê ô lâng bĭh tĕ̤k-ĭng, ô gì gó ô 3 bĭh tĕ̤k-ĭng. Nâ kĕk Háng-cê siā gì uâ, nè̤ng mò̤-niĕ-ài cūng-káuk tĕ̤k chók lì ĭng, ô gì sèng-hâiu nâ tĕ̤k dâng kó̤, gó â̤ huák-sĕng ngô-huôi. | |
| Â̤-dā̤ „生“ nâ tĕ̤k /seŋ/ cêu sê „sī“ gì é-sé̤ṳ, nâ tĕ̤k /saŋ/ cêu sê „săng giāng“ gì é-sé̤ṳ, nâ sê sāi háng-cê siā chók lì, cêu mò̤-niĕ-ài káng chók é-sé̤ṳ kó̤ lāu. | |
| Ô nè̤ng giéng-gáe̤k: „Nè̤ng nâ sāi Hók-ciŭ uâ siā ùng-ciŏng gì uâ, ĭ nâ nguông â̤ hiēu Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng káng, ng-sê ké̤ṳk mâ̤ hiēu Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng tĕ̤k gì, gó-chṳ̄ ká̤-diê diŏh chák ĭ-gáuk-nè̤ng â̤ mâ̤ chăi chók lì?!“ | |
| Siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng sêu gáu buōng-tū hŭng-sṳ̆k gâe̤ng dĕk-biék sê̤ṳ-giông gì īng-hiōng â̤ săng chók cĭng sâ̤ buōng-tū dĕk-iū gì sṳ̀, cī cṳ̄ng sṳ̀ cêu nâ gōng sāi Háng-cê lì siā, mâ̤ báik Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng iâ mò̤ kō̤-nèng chăi chók lì. | |
| Chiông gà̤-dēng cī guó uâ diē-sié „洋當池 (iòng-dŏng-diè)“, „霧裡去 (ô-lī-kó̤)“ cī lâng bĭh sṳ̀, sê Dâng Huò lŏ̤h să̤-iòng (鄭和落西洋) gì sèng-hâiu sùng gà̤-dēng giàng-sùng-gì Diòng-lŏ̤h-nè̤ng huák-mìng gì, nâ mò̤ ciŏng-muòng gì gāi-sék, mâ̤ báik Hók-ciŭ-uâ gì cêu nâ káng Háng-cê iâ â̤ hiēu ĭ gì é-sé̤ṳ. „翻生 (huăng-chăng)“ sê „mâ̤ ciáng-siòng“ gì é-sé̤ṳ, nâ sê ng-sāi Bàng-uâ-cê lì siā iā ṳ̀ng-ê tĕ̤k dâng hĕ̤k-ciā lī-gāi chó̤-nguô. Gó ô chiông „靜(sâng)“ ng-sê „ăng-cêng“ (安靜) gì é-sé̤ṳ, sê „ng-tiè, sák tiè“ gì é-sé̤ṳ, nâ káng Háng-cê sê chăi mâ̤ chók ciā é-sé̤ṳ gì. | |
| Bàng-uâ-cê gì ùng-hók gĭ-buōng dŭ sê gâe̤ng cŭng-gáu ô găng-guó gì. 1908 nièng chók-bēng gì «SÉNG GĬNG SĬNG GÔ IÓK CIÒNG CṲ̆» sê Bàng-uâ-cê ùng-hók gì dâi-biēu. Cī buô ciòng-cṳ̄ ciŏng gōng buô «Séng-gĭng» sāi Hók-ciŭ buōng-dê-uâ huăng-ĭk chók lì, cê̤ṳ-iòng-gōng ô gì ê̤ṳng-sṳ̀(用詞) piĕng ùng-ngiòng-ùng(文言文), dáng-sê uòng-ciòng gì gá-sĭk chiĕu guó diē-sié gì cháuk-nguô. | |
| Háng-cê | |
| Háng-cê (漢字; Nĭk-ngṳ̄ Lò̤-mā-cê: Kanji; Dièu-siēng-ngṳ̄ Lò̤-mā-cê: Hanja; Uŏk-nàng-ngṳ̄: Hán Tự) iâ hāu lā̤ „Dṳng-ùng“, sê Háng-nè̤ng huák-mìng gì hìng-ngiê sṳ-siā hiê-tūng. Háng-cê ô 4,000 siông nièng gì lik-sṳ̄ lāu, gah hiêng-káik-sì sié-gái gì ùng-cê hiê tūng dài-dōng, sê dék gū-lō̤ gì. Háng-cê sê Huà-ngṳ̄, Nik-buōng-ngṳ̄, Uok-ngṳ̄, Ngù-ngṳ̄ gì sṳ-siā ùng-cê. Dṳng-guók, Dài-uang, Hiong-gē̤ng, Ó̤-muòng, Māi-lài-sā̤-ngā, Sing-ga-po̤ gâe̤ng gì-ta guók-ga diē-sié háng-nè̤ng dêu gì dê-huông du â̤ káng ô háng-cê. | |
| „Háng-cê“ ciā sṳ̀ dék cā chók hiêng gah «Báe̤k Sṳ» . Â-dā̤ sê siong-guong gì gé cái. | |
| Ing ôi Háng-nè̤ng gah lik-sṳ̄ gà̤-dēng ùng-huá du bī ciu-ùi ming-cuk huák-dak, ing-chṳ̄ háng-nè̤ng du háng-lik i-cà̤ cê-ga gì cê ciáh sê cing-ciáng gì ùng-cê, gì-ṳ̀ ming-cuk gì cê du sê „Ì-cê“, gó chṳ̄ tiāu sāi „cê“, „ùng-cê“ ching-hū háng-cê, mò̤ sāi „háng-cê“ cī bih miàng-ching. | |
| Ching-guók gióng lik ī hâiu, ing ôi i gì guók-ngṳ̄ sê Māng-ciu-ngṳ̄, ùng-cê sê Māng-ùng, gó chṳ̄ mò̤ nèng-ài o̤h uōng-buong háng-nè̤ng guók-ga hūng-kuāng gái hāu háng-cê có̤ „ùng-cê“ lāu. Iù-sê „háng-cê“ cī bih miàng-ching ciáh ciâ lă̤ Ching-guók céng-hū, kiū gah Ching-guók háng-nè̤ng dài-dong sāi. | |
| Dṳng-huà Mìng-guók gióng lik hâiu, „Háng-cê“ ciā miàng-ching bô gâe̤ng guang-huong ké-cioh ng sāi. Dṳng-huà Mìng-guók gáu-ṳk-buô kek „guók-cê (buōng guók de̤k-iū gì ùng-cê)“ cī bih miàng-ching lì hāu háng-cê, gáu ging-dáng, Dài-uang nè̤ng gó sê ó̤i kek „guók-cê“ lì ching-hū háng-cê. | |
| Gah Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók 1949 nièng gióng lik ī hâiu, gah i tūng-dé gì dê-kṳ ké-ciok cing sâ̤ Dṳng-huà Mìng-guók gì diòng-tūng, ké-ciok ùng-cê miàng-ching iâ sê gì dṳng ci-ék. Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, o̤h Ching-guók hūng-kuāng, sāi „Háng-cê“ cī bih miàng-ching. | |
| Gah Nik-buōng, Háng-guók gâe̤ng Dièu-siēng, sāi „Háng-cê“ cī bih miàng-ching, chui-muōng i-cà̤ iâ ô „guók-cê“ cī bih miàng-cê, ng guó cī bih miàng-cê sê ciong-muo-muo lì bī i-cà̤ buōng guók gì „Ga-na“ gâe̤ng „Dièu-siēng-cê“ gì. Dioh Uok-nàng, nè̤ng sāi „Ṳ̀-cê (Ṳ̀-ga gì ùng-cê)“ lì ching-hū háng-cê. | |
| Háng-cê sê sié-gái lă̤ sāi gì ùng-cê dài-dong dék gū-lō̤ gì. Chui-muōng Ai-gik gâe̤ng Su-mò̤ (Sumer) nè̤ng gì cê du bī háng-cê cā, ng guó i-cà̤ mò̤ chiông háng-cê cūng-kuāng diòng gáu ging-dáng. | |
| Áng háng-nè̤ng gì gū-lō̤ diòng-gōng, háng-cê sê Chong Gik cháung có̤ gì. Uòng-dà̤ gì sṳ̄-guang Chong Gik áng nik-tàu gâe̤ng nguok gì hìng-câung, cēu gâe̤ng tàu-sang gì ka-ciék cháung-có̤ háng-cê. Ng guó cuòi du sê diòng-gōng, mò̤ nèng-ài sê cing-sik còng-câi gì dâi-gié. | |
| Nè̤ng gah mò̤ ùng-cê sāi gì sì-hâiu, â̤ áng nó̤h gì hìng-câung uâ giâ lì, có̤ ôi hù-hô̤, gah háng-cê dék-ca huak-diēng sì-gi, cêu sê cūng-kuāng. Cī pie áng hìng-câung uâ gì hù-hô̤ gah bàng-siong-gang sāi-ê̤ṳng sèng-hâiu â̤ mâing mâing gāng-huá he̤k ciā uòng-siêng, iù-sê „cê“ cêu chók hiêng gŏ̤ lāu. Cī sì-hâiu gì ùng-cê hāu lă̤ „gū-ùng-cê (gū-cā gì ùng-cê)“. | |
| Háng-cê gáu Siong-dièu gâe̤ng Ciu-dièu sì-hâiu huák-diēng chók „gák-gáuk-ùng“, ing ôi cī ùng-cê sê sāi tàu-sang gì ká̤ek-káe̤k he̤k gáuk-gáuk gì dēng. Gah hiā sì-hâiu gó ô káik-luâi gah diāng he̤k ciā dè̤ng ké gà̤ dēng gì ùng-cê, hāu lă̤ „Ging-ùng (ging-sṳk cié-pīng gà̤-dē̤ng gì ùng-cê)“ gâe̤ng „diāng-ùng (diāng gà̤-dē̤ng káik ô gì ùng-cê)“. | |
| Cìng-guók tūng-ék le̤k guók hâiu, Lī Sṳ gah Duâi-diông gâe̤ng le̤k-guók ùng-cê gì gi-chū gà̤-dēng cháung có̤ chók Siēu-diông, có̤ ôi guók-ga tūng-ék gì ùng-cê. Siēu-diông sák lâi Chung-chiu Ciéng-guók sì-dâi ùng-cê do̤-iông gì guoh-miêng, kui kī „siā dè̤ng iông“ gì lik-sṳ̄. | |
| Cìng-guók tūng-ék háng-cê ī-hâiu, iâ ô nè̤ng gié sṳk siu-gāi Siēu-diông, niông i gie siā. Gáu Háng-guók sì-dâi Lâ̤-cṳ chṳ̄-dâi Siēu-diông, biéng có̤ ciō-iéu gì sṳ-siā hiê-tūng, sák láe̤k gū-ùng-cê sì-dâi. Lâ̤-cṳ̄ ng dáng siàng ôi gū dāng ùng-cê gì buōng-liê-siáng, iâ ôi â-nik háng-cê huák diēng páh giâ dê-dong. | |
| Gáu Sâe̤ng-guók sì-dâi Cìng Huôi huák mìng lāu Cìng-tā̤-cê, ing ôi i gâe̤ng do-só háng-nè̤ng dáung có̤ „háng-gang“, sū ī i huák mìng gì Cìng-tā̤-cê gâe̤ng nè̤ng gui miàng có̤ Sáe̤ng-tā̤-cê / sâng-tā̤-cê. Téng hiā sì hâiu kī Sáe̤ng-tā̤-cê biéng có̤ ciong-muo-muo dò̤ lă̤ éng-sáuk háng-cê gì cê-tā̤. Gah sâe̤ng-tā̤-cê gì gi-dā̤ gà̤-dēng, bô sāng seng lāu huōng-sông-tā̤, u-tā̤-cê dēng dēng. | |
| Gáu gê̤ṳng-hiêng-dâi, Sa̤-iòng iā sâ̤ gì sṳ̀ gâe̤ng nó̤h céng-diē háng-nè̤ng gì ngṳ̄-ngiòng diē-sié, ôi lāu â̤ kiah cī kuāng biéng huá, nè̤ng bô áng ing-ông có̤ chók cing sâ̤ gì dang-sùng biēu dah ing-ông gì cê, chiông huá-hok nguòng-só biēu diē-sié gì nguòng-só miàng chê. | |
| Háng-cê dék duâi gì dek-diēng cêu sê „Sang mò̤ deng-gé. Sī mò̤ bó̤-sieu“, nè̤ng gong buōng mò̤ nèng-ài tūng-gié háng-cê gì cūng-káuk só-liông. Áng tūng-gié, lik-sṳ̄ gà̤-diēng chók hiêng gì háng-cê chieu guó 6 uâng, ng guó do̤-só du ng sê ciáng-tā̤-cê, du sê é-tā̤-cê he̤k ciā hāng-ê̤ṳng gì cê̤. | |
| Tàu-tàu chók tūng-gié háng-cê só-liông gì nè̤ng sê Háng-guók gì Hṳ̄ Sêng, i gah «Sióh-ùng Gā̤-cê» diē-sié du liāng siu ô háng-cê 9,353 cê. Gáu Sâe̤ng-guók sèng-hâiu, guang-huong pieng-siā gì «Chék Ông» diē-sié siu cê ô 5 uâng 3,525 cê. Ching-guók pieng-siā gì «Kong-hi Cê-diēng» siu cê ô 4 uâng 7,035 cê. | |
| Hiêng-dâi, 1915 nièng chók gì «Dṳng-ùng Duâi Cê-diēng» siu cê 4 uâng 7,035 cê, Dṳng-guók chók gì «Háng-ngṳ̄ Duâi Cê-diēng» siu ô 5 uâng 4,678 cê. Gáu ging-dáng, â̤-hiēu gì siu cê dék sâ̤ gì cê-diēng sê 1994 nièng chók bēng gì «Dṳng-huà Cê-hāi», siu háng-cê ô 8 uâng 5 chieng. | |
| Háng-cê cháung-cê guó-tiàng â̤ buong có̤ 6 lôi, cī le̤k cṳ̄ng cêu sê bàng-siòng gōng gì „Le̤k-cṳ (háng-cê iā có̤六書)“. Háng-guók gì Hṳ̄ Sêng gah i gì «Sióh-ùng Gā̤-cê» diē-siá ôi cī le̤k lôi cī diâng miàng ching, huong biék sê „chiông-hìng (象形)“, „Cī-sê̤ṳ (指事)“, „Huôi-é (會意)“, „Hìng-siang (形聲)“, „Diōng-ció (轉注)“, gâe̤ng „gā-cióh (假借)“. | |
| Chiông-hìng-cê | |
| Chiông-hìng-cê sê Háng-cê dék-cā gì iông-sék. Cī lôi gì cê sê téng nè̤ng uâ gì tù gà̤-dēng lì gĭ, ng guó nè̤ng bàng-só gah âiu-sié siā cī lôi gì cê sì-hâiu, ô kó̤ ché̤ṳ-lī i-cà̤ gì iông-sék gâe̤ng bék-huak, niông i gáing ṳ̀ng-ê siā. Ging-guó cūng-kuāng ché̤ṳ-lī, bieu-cūng gì chiông-hìng-cê ī ging gâe̤ng nguòng-lā̤ gì dù ô cing duâi cha-biék lāu, o̤h nik cê „日“, téng ièng-gĭ biéng có̤ sé-gáe̤k gì. Chiông-hìng-cê du sê duk-tā̤ cê, chiông sang-kṳ gì sang „山“, tieng gà̤-dēng buōi gì cēu „鳥“. | |
| Cī-sê̤ṳ-cê | |
| Cī-sê̤ṳ-cê sê gah chiông-hìng-cê gì gi-chū gà̤-dēng sang-chók gì. Chiông „do̤ (刀)“ cê ga sioh dók, cêu biéng có̤ ciong-muo-muo cī do̤-cieng gì „êng (刃)“. Cī lôi cê ng sê cing sâ̤. | |
| Huôi-é-cê | |
| Lâng bih ī siông gì chiông-hìng-cê cū hak kī, hìng-siàng sing-gì cê, biēu dak sing gì é-sé̤ṳ, ciā é-sé̤ṳ gô gâe̤ng cī cū-lì i gì chiông-hìng-cê ô guong-hiê. Cī cṳ̄ng cê cêu sê huôi-é-cê, áng Hṳ̄ Sêng gì tūng-gié, cī lôi cê iéng ciòng buô háng-cê 13%. Siong-séng gì séng „(信)“ sê biēu dak „nè̤ng“ cī bih gái-niêng gì „ìng (人)“ gâe̤ng biēu-dak nè̤ng gì uâ gì „ngiòng (言)“ cū-siàng gĭ, é-sé̤ṳ cêu sê nè̤ng gōng gì uâ ng-dáng dê̤ṳng-iéu, gó dioh siong séng. | |
| Hìng-siang-cê | |
| Hìng-siang-cê sê chiông-hìng-cê (biéng-tā̤) gâe̤ng biēu sê te̤k-ing gì cê cū hak siàng gì cê. Chiông Sa̤-hù gì „hù (湖)“, dō̤-beng „sang-dók-cuōi (氵)“ biēu sê „hù (湖)“ ciā cê gì é-sé̤ṳ gâe̤ng cuōi ô gang-guó, ciáng-beng gì „hù (胡)“ biēu sê „hù (湖)“ cī bih cê te̤k /hu˥˧/. Gah «Kong-hi Cê-diēng» gà̤-dēng, ciék gê̤ṳng ô 90% gì cê sê cī lôi. | |
| Diōng-ció-cê | |
| Diōng-ció-cê sê sioh bih cê i gì é-sé̤ṳ huák seng gāi-biéng. | |
| Gā-cióh-cê | |
| Gā-cióh-cê sê cê gì nguòng-lā̤ é-sé̤ṳ mò̤ sāi gŏ̤ lāu, dò̤ lă̤ biēu dak sing gì é-sé̤ṳ. Chiông „Ā-sá̤-ā (亞細亞)“, ī ging biéng có̤ dang-sùng gì huak ik sṳ̀. | |
| Nê-chók sié-gái ciéng-ceng hâiu, Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, Sing-ga-po̤ gâe̤ng Nik-buōng sang-guók du ô có̤ gāng huá háng-cê gì dâi-kié. Sing-ga-po̤ gah ciòng-bēng chāi nak Dṳng-guók gì gāng-huá-cê ī hâiu, tiék-dā̤ hié-dṳ̀ nguòng-lă̤ i cê-ga gì gāng-huá-cê. | |
| Dṳng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gah 1950 nièng kiū gāng-huá háng-cê, 1956 nièng gung-buó tàu-tàu tiong gāng-huá-cê biēu, 1964 nièng gung-buó dâ̤ nê tiong, cêng-gó̤ sâ̤ gì cê gâe̤ng gāng huá gŏ̤. Ng guó 1977 nièng, céng-hū song-buó hié-dṳ̀ 1964 nièng gì hī tiong biēu, bêng chiā dìng-cī gāng-huá háng-cê gì ge̤ng-tiàng. | |
| Nik-buōng gah 1945 nièng gung-buó «Dong ê̤ṳng Háng-cê Biēu», 1981 nièng gung-buó «Sèu-sāi gì Háng-cê Biēu». Cī lâng bih biēu ciong mìng-gang sāi gì gāng-tā̤-cê può có̤ ciáng-tā̤-cê, cī pie cê hāu lă̤ „Sing-cê-tā̤ (Sing gì cê)“, hié-dṳ̀ gì hī pie cê hāu lă̤ „gô-cê-tā̤ (gô gì cê)“. | |
| Ngù-mō̤-ngù-giāng | |
| Ngù-mō̤-ngù-giāng (牛母牛囝) sê 1 cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk. Ĭ giăng nĭk-tàu puŏh, gó-chṳ̄ dŭ sĕng-uăk diŏh cūi lā̤ hĕ̤k-ciā dê lā̤ lâng-nóng gì ôi-ché̤ṳ. | |
| Ngù-mō̤-ngù-giāng tàu lā̤ ô 1 hăk gáe̤k-gáe̤k, â̤ chiŏng â̤ giŭ. Mĕ̤k-ciŭ cêu găk gáe̤k-gáe̤k muōi-sāu. Ngù-mō̤-ngù-giāng ô 1 bĭk káe̤k-káe̤k, ciā káe̤k-káe̤k iā sŭ iā chói, ô gì káe̤k-káe̤k sê dō̤-bĕng chiŏ-liŏ gì ièng-cŭi hìng, ô gì káe̤k-káe̤k sê ciáng-bĕng chiŏ-liŏ gì ièng-cŭi hìng. Hiŭ-sék hĕ̤k-ciā ngê̤ṳ diŏh ngŭi-hiēng gì sèng-hâiu, ĭ gó̤-lòng sĭng dŭ giŭ gáu káe̤k-káe̤k diē-sié go̤, sū-ī ngù-mō̤-ngù-giāng gì káe̤k-káe̤k sì dò̤ la̤ bō̤-hô sāi. Ngù-mō̤-ngù-giāng bók-lō̤ giâ ô bô biēng bô kuák gì bók-lō̤-kă, ngù-mō̤-ngù-giāng sāi ĭ lì giàng diô, ng guó giàng cĭng mâing. Ciā kă â̤ làu chók nĭ-nĭ-lióh cáik-cáik, ciā cáik-cáik â̤ dó̤i-chiū ngù-mō̤-ngù-giāng mò̤ gâe̤ng gì-tă tè̤ng-ngiê gâ go̤. Lêng-nguôi, ngù-mō̤-ngù-giāng giàng diô sèng-hâiu sāi ciā cáik-cáik lì niōng-ê̤ṳng dê-dāu, cūng-kuāng ĭ-cà̤ giàng diô cêu â̤ ká̤-uăk nék-giāng. | |
| Iòng-dŏng-diè, ngù-mō̤-ngù-giāng siăh chéu gâe̤ng chāu gì niŏh-niŏh gâe̤ng ngà-ngà, dáng-sê iâ ô 1 piĕ ngù-mō̤-ngù-giāng â̤ siăh gì-tă tè̤ng-ngiê. | |
| Ngù-mō̤-ngù-giāng gì tiĕng-dĭk iā sâ̤, ô cēu, cūi-giĕ, uòng-pà̤, gŭi, siè, làng-muōi-sĭng dēng-dēng. Ngù-mō̤-ngù-giāng â̤ siăh gì, Huák-guók nè̤ng cṳ̄ gì ngù-mō̤-ngù-giāng sê sié-gái dék tāu-miàng gì puói. | |
| Sṳ̀ng-chéu | |
| Sṳ̀ng-chéu kō̤-nèng sê: | |
| Hók-ciŭ-uâ ĭng-ông hiê-tūng | |
| Cī piĕng ùng-ciŏng ciŏng-muòng gái-siêu Hók-ciŭ-uâ gì ĭng-ông hiê-tūng (音韻系統). | |
| Áng Muāng-chĭng sèng-hâiu gì ĭng-ông-cṳ̆ «Chék Lìng Báik-ĭng» (戚林八音) diē-sié gì gōng-huák, Hók-ciŭ-uâ dŭ-liāng ô 33 bĭh ông-mō̤(韻母), 15 bĭh siăng-mō̤(聲母) gâe̤ng 8 bĭh siăng-diêu (sĭk-cié nâ ô 7 bĭh). Gĭng-dáng Hók-ciŭ-uâ gì ĭng-ông tā̤-hiê duâi-tā̤-siông gâe̤ng hiā sèng-hâiu chă-bók-dŏ̤. Dáng-sê, gĭng-dáng Hók-ciŭ-uâ gó ô ông-mō̤ gṳ̆ng siăng-diêu huák-sĕng „sĕ̤ng-ông-huá“ (松韻化) hĕ̤k-ciā „kŭi-ông-huá“ (開韻化), siăng-mō̤ huák-sĕng „pé-ĭng-huá“ (鼻音化) dēng-dēng gì hiêng-chiông, cuòi dŭ sê «Chék Lìng Báik-ĭng» diē-sié mò̤ tā̤-hiêng chók lì gì. Lêng-nguôi, Hók-ciŭ-uâ gì kēu-ngṳ̄ gó ô siŏng-dŏng hŭk-ciăk gì siăng-diêu biéng-huá giĕ-cáik. | |
| Hók-ciŭ-uâ ô 7 bĭh siăng-diêu, áng «Chék Lìng Báik-ĭng» diē-sié gì gōng-huák, cī 7 bĭh siăng-diêu sê „Siông-bìng“ (上平), „Siông-siăng“ (上聲), „Siông-ké̤ṳ“ (上去), „Siông-ĭk“ (上入), „Hâ-bìng“ (下平), „Hâ-ké̤ṳ“ (下去), „Hâ-ĭk“ (下入). Gū Háng-ngṳ̄ gì „Siông-siông“ (上上) gâe̤ng „Hâ-siông“ (下上) găh Hók-ciŭ-uâ diē-sié ī-gĭng hăk siŏh dŏi biéng chiàng siŏh bĭh hô̤ lā̤ „Siông-siăng“(上聲) gì siăng-diêu gò̤ lāu. | |
| Â-dā̤ cī diŏng biēu-gáik sê sāi Ngô-dô-biĕu-ĭng-huák (五度標音法) lì biēu-sê chók 7 bĭh siăng-diêu gì diêu-dĭk(調值) gì. Siăng-diêu găh hiêng-câi Háng-ngṳ̄ hŏk-gái diē-sié gì dó̤i-éng miàng-chĭng siā diŏh có̤i muōi hī siŏh dĭk diē-sié. Siăng-diêu diêu-dĭk áng Hók-ciŭ-kiŏng có̤ biēu-cūng gì. | |
| Hók-ciŭ-uâ ô 15 bĭh siăng-mō̤, cuòi cêu-sê nē̤ng-gă bàng-siòng gōng gì „Sĕk-ngô-ĭng Hiê-tūng“ (十五音系統). Nâ sê áng huák-ĭng buô-ôi lì buŏng gì uâ, cī 15 siăng-mō̤ â̤ dé̤ṳng buŏng „Hò̤-lè̤ng cū“, „Chói-puòi cū“, „Ngāi ék cū“ gâe̤ng „Ngāi nê cū“ cī 4 cū. | |
| 1) Liŏh-sáik huŏng-gáh diē-sié gì siăng-mō̤ nâ găh kēu-ngṳ̄ ĭng-biéng gì sèng-âu chók-hiêng. | |
| 2) Siăng-mō̤ /β/, /ʝ/ gâe̤ng /z/ sê cŏk-ĭng/dĕ̤k siăng-mō̤. | |
| 3) Siăng-mō̤ /s/ găh Hók-ciŭ-uâ báe̤k-buô gâe̤ng nàng-buô gì kiŏng diē-sié (pī-ṳ̀ Lò̤-nguòng (羅源) hĕ̤k-ciā Hók-chiăng (福清) tĕ̤k /θ/. Ŏ̤h „siang“ tĕ̤k /θiaŋ/. | |
| 4) Siăng-mō̤ /s/ ô nè̤ng â̤ ciŏng ĭ tĕ̤k có̤ /f/. | |
| 5) Ô gì hŏk-ciā giéng-gáe̤k Hók-ciŭ-uâ siăng-mō̤ /h/ gâe̤ng sá̤-ông /i/, /y/ siŏng-pĭng(相拼) gì sèng-âu tĕ̤k có̤ /x/. | |
| 6) Siăng-mō̤ gâe̤ng /h/ gâe̤ng /u/ ông siŏng-pĭng gì sèng-âu, Lò̤-nguòng-kiŏng tĕ̤k có̤ /ɸ/. | |
| 7) Siăng-mō̤ /ts/, /tsʰ/, /s/ găh sá̤-ông /i/, /y/ (gâe̤ng cī lâng bĭh sá̤-ông găh sèng-lāu gì sĕ̤ng-ông-mō̤) sèng-lāu sì-hâiu niōng-huá, tĕ̤k có̤ /tɕ/, /tɕʰ/, /ɕ/. Cī săng bĭh siăng-mō̤ găh ông-mō̤ /ɛ/ sèng-lāu gì sì-hâiu, ô nè̤ng iâ tĕ̤k có̤ niōng-ĭng. | |
| 8) Găh Diòng-lŏ̤h-kiŏng (長樂腔) dài-dŏng, mò̤ /n/ cī bĭh siăng-mō̤, sū-iū /n/ siăng-mō̤ gì cê dŭ hăk gáu /l/ siăng diē-sié gò̤ lāu. | |
| 9) Hók-ciŭ gì dṳ̆ng-nièng-nè̤ng gâe̤ng hâiu-săng-giāng găh gōng-uâ gì sèng-âu ī-gĭng mò̤ buŏng /l/ gâe̤ng /n/ gò̤ lāu (dŏng-iòng, ô gì gĭng-guó buói-hóng gì nè̤ng â̤ buŏng chók cī lâng bĭh siăng-mō̤). Iòng-dŏng-diè sê /l/ siăng gì cê hăk gáu /n/ siăng diē sié. | |
| «Cék Lìng Báik-ĭng» diē-sié gì Hók-ciŭ-uâ siăng-mō̤ gâe̤ng siăng-mō̤-cê(聲母字) dŭ găh â-dā̤ biēu-gáh dài-dŏng: | |
| Hók-ciŭ-uâ gì dăng ông-mō̤ ô 11 bĭh, dṳ̀-kŭi /i/, /y/, /u/ ī-nguôi, dŭ ô kŭi, māu 2 cṳ̄ng dó̤i-lĭk gì huák-ĭng, cuòi iâ hô̤ lā̤ sĕ̤ng-ông(松韻) gâe̤ng gīng-ông(緊韻). | |
| 1) Ô gì hŏk-ciā giéng-gáe̤k /e/ gì kŭi-ông găi-dŏng sê /æ/. | |
| Sĕ̤ng-ông ô 31 bĭh, duâi-buô-hông iâ ô kŭi gâe̤ng māu 2 cṳ̄ng dó̤i-lĭk gì huák-ĭng. | |
| 1) «Chék Lìng Báik-ĭng» diē-sié mò̤ /iau/ ciā ông. Cī bĭh ông-mō̤ â̤ mâ̤ dé̤ṳng sáung Hók-ciŭ-uâ gì ciáng-sék ông-mō̤, găh hŏk-sŭk-gái gó ô cĕng-lâung. Duâi-buô-huông hŏk-ciā giéng-gáe̤k ĭ ng sê ciáng-sék gì ông-mō̤; bók-guó ô gì cê-diēng gâe̤ng hŏk-sŭk lâung-ùng bô ciŏng ĭ ĕng gáu ông-mō̤ tā̤-hiê diē-sié. | |
| 2) Ông-mō̤ /ya/ găh gĭng-dáng gì Hók-ciŭ-uâ diē-sié ī-gĭng tō̤ mâ̤ diŏh lāu. Áng «Tái-sṳ̄ Lìng Pék-săng Cê-ngiê Biêng-lāng» (太史林碧山字義便覽) gì gōng-huák, cī bĭh (Hṳa Ông) ông-buô gì cê nâ ô 4 bĭh. Cī 3 cê găh gĭng-dáng Hók-ciŭ-kiŏng diē-sié cìng-kuóng sê ciŏng-uâng gì: 1 cê gŭi gáu /ai/ ông (cṳā > cāi), 1 cê gŭi gáu /ie/ ông (hṳa > hie), 1 cê gŭi gáu /ɛ/ ông (hṳa > ha̤). | |
| 3) Kŭ-chèng-kiŏng (古田腔) ciŏng /yo/ tĕ̤k có̤ /yø/. Hiêng-câi ciŏng-uâng gì tĕ̤k-huák găh Hók-ciŭ-kiŏng diē-sié iâ kăi-sṳ̄ liù-hèng gò̤ lāu, dĕk-biék găh hâiu-săng-giāng dài-dŏng. | |
| 4) Ông-mō̤ /uoi/ gâe̤ng /ui/ (bău-guák cī lâng bĭh gì kŭi-ông) găh duâi-buô-hông dê-kṳ̆ ī-gĭng hăk chiàng siŏh bĭh ông gò̤ lāu, nâ ô Kŭ-chèng-kiŏng gâe̤ng Bìng-tàng (平潭) gì Hók-chiăng-kiŏng gó mò̤ hăk siŏh dŏi. | |
| 5) Ông-mō̤ /iu/ gâe̤ng /ieu/ (bău-guák ĭ gì kŭi-ông) găh duâi-buô-hông dê-kṳ̆ ī-gĭng hăk chiàng siŏh bĭh ông gò̤ lāu, nâ ô Kŭ-chèng-kiŏng gâe̤ng Bìng-tàng gì Hók-chiăng-kiŏng gó mò̤ hăk siŏh dŏi. | |
| 6) Ông-mō̤ /ieu/ gâe̤ng /iɛu/ găh Kŭ-chèng-kiŏng diē-sié tĕ̤k /iəu/ hĕ̤k-ciā /iau/. | |
| 1) Hók-ciŭ-uâ nâ ô siŏh bĭh siăng-huá ông /ŋ̍/. Dáng-sê /ŋ̍/ găh kēu-ngṳ̄ ĭng-biéng dài-dŏng sêu gáu âu-sāu siăng-mō̤ gì īng-hiōng huák-sĕng biéng-huá, gó â̤ sāng-sĕng lâng bĭh sĭng gì siăng-huá-ông /m̩/ gâe̤ng /n̩/. | |
| 2) Hók-ciŭ-uâ diē-sié tĕ̤k siăng-huá-ông /ŋ̍/ gì cê nâ ô lâng bĭh, bêng-chiā dŭ sê hâ-ké̤ṳ siăng. Siŏh bĭh sê pēu-dêng-sṳ̀ (否定詞) „n̂g“, siŏh bĭh sê „sāi, bóng“ gì „n̂g“. Tàu-tàu hī siŏh bĭh „n̂g“ găh kēu-ngṳ̄ dài-dŏng duâi-bô-hông cìng-huóng tĕ̤k „ĭng“, dâ̤ nê bĭh găh kēu-ngṳ̄ dài-dŏng tĕ̤k có̤ „ŭng“. | |
| 3) Ông-mō̤ /ɑiŋ/ găh Hók-chiăng-kiŏng diē-sié tĕ̤k /æŋ/, ô gì nè̤ng gó â̤ găh /æ/ âu-sāu gă siŏh ciáh kĭng-siăng gì /i/, tĕ̤k chiàng /æiŋ/. Áng ciŏng-uâng huák-diēng, Hók-chiăng-kiŏng diē-sié gì /æŋ/ dì-cā iâ â̤ biéng gâe̤ng Hók-ciŭ-kiŏng siŏh iông, có̤i-cṳ̆ng cà̤ tĕ̤k /ɑiŋ/. | |
| 4) Ông-mō̤ /øyŋ/ găh Hók-chiăng-kiŏng diē-sié tĕ̤k /œŋ/, ô gì nè̤ng gó â̤ găh /œ/ âu-sāu gă siŏh ciáh kĭng-siăng gì /y/, tĕ̤k chiàng /œyŋ/. Áng ciŏng-uâng huák-diēng, Hók-chiăng-kiŏng diē-sié gì /œŋ/ dì-cā iâ â̤ biéng gâe̤ng Hók-ciŭ-kiŏng siŏh iông, có̤i-cṳ̆ng cà̤ tĕ̤k /øyŋ/. | |
| Hók-ciŭ-uâ ô iā hŭng-hó gì ĭng-ông biéng-huá hiêng-chiông. Câi-ĭ sê biéng-huá hìng-sék gó sê biéng-huá huâng-ùi găh Háng-ngṳ̄-cŭk(漢語族) diē-sié dŭ sê cĭng ô dĕk-sáik gì. | |
| Hók-ciŭ-uâ gì ĭng-ông biéng-huá ng sê buōng-dā̤ cêu ô gì, áng hŏk-ciā ngiēng-géu, cī bĭh biéng-huá gáing-gáing sê téng Chĭng-dièu âu-gĭ gì sèng-âu huák-sĕng gì, bêng-chiā găh Sĕk-ék piék gì săng-kṳ̆ gó mò̤ ciŏng-uâng gì hiêng-chiông. | |
| Hók-ciŭ-uâ gì ĭng-ông biéng-huá ô 3 lôi: siăng-mō̤, ông-mō̤, siăng-diêu. Găh cī 3 lôi diē-sié, siăng-mō̤ biéng-huá dék-ô gì giĕ-cáik dék gāng-dăng, siăng-diêu biéng-huá dék hŭk-căk. | |
| Hók-ciŭ-uâ siăng-mō̤ biéng-huá sê 3 lôi ĭng-ông biéng-huá dài-dŏng dék gāng-dăng gì. Biéng-huá giĕ-cáik áng siăng-mō̤ gì huák-ĭng buó-ôi buŏng „hò̤-lè̤ng“, „chói-puòi“, „ngā-kī 1“, „ngā-kī 2“ 4 cū; gái áng sèng-sāu cê gì ông-muōi buōng „káe̤ng ông-muōi“(空韻尾), „pé ông-muōi“(鼻韻尾), „sék ông-muōi“(塞韻尾) 3 cṳ̄ng. | |
| Hò̤-lè̤ng cū gì siăng-mō̤ dŭ-liāng ô /k/, /kʰ/, /h/, /ŋ/ gâe̤ng /ʔ/ 5 bĭh. | |
| Cê gì siăng-mō̤ sê hò̤-lè̤ng cū siăng-mō̤ /k/, /kʰ/, /h/,ciā cê nâ găh káe̤ng ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, cī săng bĭh siăng-mō̤ biéng chiàng /ʔ/. | |
| Cê gì siăng-mō̤ sê hò̤-lè̤ng cū, ciā cê găh pé ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, siăng-mō̤ biéng có̤ /ŋ/. | |
| Cê gì siăng-mō̤ sê hò̤-lè̤ng cū, ciā cê găh sék ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, siăng-mō̤ mò̤ biéng-huá. | |
| Chói-puòi cū gì siăng-mō̤ ô /p/, /pʰ/ gâe̤ng /m/ 3 bĭh. | |
| Cê gì siăng-mō̤ sê chói-puòi cū siăng-mō̤ /p/, /pʰ/, ciā cê găh káe̤ng ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, cī 2 bĭh siang-mō̤ biéng có̤ dĕ̤k ông-mō̤ /β/. | |
| Cê gì siăng-mō̤ sê chói-puòi cū, ciā cê găh pé ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, siăng mō̤ biéng có̤ /m/. | |
| Cê gì siăng-mō̤ sê chói-puòi cū, ciā cê găh sék ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, siăng-mō̤ mò̤ biéng-huá. | |
| Ngāi 1 cū gì siăng-mō̤ nâ ô /ts/, /tsʰ/ 2 bĭh siăng-mō̤. | |
| Cê gì siang mō̤ sê ngāi 1 cū siăng-mō̤ /ts/, /tsʰ/, chiā cê gah káe̤ng ông-muōi gì cê âiu-sāu sèng-âu, ô lâng cṳ̄ng biéng-huá. Siăng-mō̤ /ts/, /tsʰ/ gâe̤ng /i/, /y/ (hĕ̤k-ciā ī /i/, /y/ có̤ buáng mō̤-ĭng, ŏ̤h /ia/, /yokˀ/) siŏng-pĭng(相拼) sèng-âu, /ts/, /tsʰ/ biéng có̤ dĕ̤k siăng-mō̤ /ʝ/. Gì-tă cìng-huóng biéng có̤ dĕ̤k siăng-mō̤ /z/ | |
| Hók-ciŭ-uâ nô̤i-buô gì chă-biék bī-gáu duâi, dáng cī chă-biék duâi-buô-hông sê găh ĭng-ông diē-sié, dŏng-dê nè̤ng gó̤ cuòi hô̤ lā̤ „kiŏng“. Nâ áng kiŏng lì buōng gì uâ, Hók-ciŏ-uâ â̤ buōng „Hók-ciŭ-kiŏng“(福州腔), „Hók-chiăng-kiŏng“(福清腔), „Kŭ-chèng kiŏng“(古田腔) 3 cṳ̆ng. | |
| Mìng-gĕ̤ng làu-mih sū gōng gì Hók-ciŭ-uâ gĭ-buōng sê sṳ̆k cī cṳ̄ng kiŏng. Dê-lī siông bău-guák Hók-ciŭ chê, Mìng-âiu-gâing dṳ̆ng-nàng buô, Lièng-gŏng-gâing, Diòng-lŏ̤h-gâing, gâe̤ng Īng-tái-gâing dĕ̤ng-buô. | |
| Hók-ciŭ sê sēng-dŭ sū-câi(省督所在), lĭk-sṳ̄ ī-lài nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k cŭ-uái gì kiŏng sê biēu-cūng kiŏng. | |
| Gâe̤ng «Chék Lìng Báik-ĭng» siŏng pàng, Hók-ciŭ-kiŏng ĭng-ông tā̤-hiê ī-gĭng huák-sĕng ciŏng-uâng gì biéng-huá: | |
| Hók-chiăng-kiŏng ciō-iéu găh Hók-chiăng gâe̤ng Bìng-tàng lâng bĭh dê-huōng sāi. | |
| Hók-chiăng-kiŏng gì ông-mō̤ tā̤-hiê gâe̤ng ông-cṳ̆ «Chék Lìng Báik-ĭng» gà̤-dēng gōng gì ông-mō̤ tā̤ hiê chă mâ̤ kó̤ huông. Dáng-sê diŏh hiêng-câi Hók-chiăng hâiu-săng-giāng gōng gì Hók-chiăng-uâ diē-sié, „Chiu“ gâe̤ng „Sieu“, „Buoi“ gâe̤ng „Hui“ ī-gĭng buōng mâ̤ chĭng-chū gò̤ lāu. | |
| Kŭ-chèng-kiŏng sê Kŭ-chèng gâe̤ng Bìng-nàng lâng bĭh gâing gì nè̤ng gōng Hók-ciŭ-uâ gì kiŏng. Diâng-diŏh Kŭ-chèng-kiŏng găh gáuk-cṳ̄ng Hók-ciŭ-uâ gì kiŏng dài-dŏng, ĭng-ông tā̤-hiêng biéng-huá dék nâung gì. Kŭ-chèng-kiŏng ĭng-ông tā̤-hiê gâe̤ng «Chék Lìng Báik-ĭng» diē-sié gì ĭng-ông tā̤-hiê uòng-ciòng dó̤i-māu. Hók-ciŭ-kiŏng gâe̤ng Hók-chiăng-kiŏng gì ông-mō̤ dŭ â̤ gṳ̆ng sĭng-diêu huák-sĕng biéng-huá, cêu nâ Kŭ-chèng-kiŏng gó muòi huák-sĕng ciŏng-uâng gì biéng-huá. | |
| Ā-ciŭ | |
| Ā-ciŭ sê sié-gái dék ék duâi gì dâi-lṳ̆k, miêng-cék sê ciòng dê-giù biēu-miêng-cék gì 8.6%, lṳ̆k-dê miêng-cék gì 29.4%. Ciòng sié-gái ô 60% gì nè̤ng găk Ā-ciŭ sĕng-uăk. Ā-ciŭ gâe̤ng Ĕu-ciŭ gì buŏng-gái-siáng sê Ŭ-lă-lō̤ Săng (Ĭng-ngṳ̄: "Ural Mountains") gâe̤ng Lī Hāi (Ĭng-ngṳ̄: "Caspian Sea"). | |
| „Ā-ciŭ“ ciòng-chĭng sê „Ā-sá̤-ā“ (亞細亞, Ĭng-ngṳ̄: "Asia"), sê téng Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì „"Ασία"“ lì gì. Có̤i cā sāi-ê̤ṳng ciā miàng gì hŏk-ciā sê Herodotus, dŏng-sì sê cī Siēu Ā-sá̤-ā. | |
| Gū-cā sié-gái 4 duâi ùng-mìng ô 3 ciáh sê huák-nguòng diŏh Ā-ciŭ: Mesopotamia ùng-mìng, Éng-dô-ò̤ ùng-mìng gâe̤ng Diòng-gŏng ùng-mìng. | |
| Gū Ăi-gĭk | |
| Gū Ăi-gĭk sê Hĭ-ciŭ dĕ̤ng-báe̤k-buô gì gū-cā ùng-mìng, huák-nguòng diŏh Nà̤-lò̤-ò̤ hâ-iù dê-kṳ̆. | |
| Hĭ-ciŭ | |
| Hĭ-ciŭ (非洲) sê sié-gái dâ̤ 2 duâi gì dâi-lṳ̆k, miêng-cék 30,221,532 km², sê dê-giù biēu miêng-cék gì 6.0%, ciòng-buô lṳ̆k-dê miêng-cék gì 20.4%. 2005 nièng tūng-gié, gê̤ṳng-cūng ô 8.9 é nè̤ng sĕng-uăk diŏh Hĭ-ciŭ, dâi-kái sê sié-gái ciòng-buô ìng-kēu gì 14%. | |
| Hĭ-ciŭ báe̤k-buô sê Dê-dṳ̆ng-hāi, dĕ̤ng-báe̤k buô sê Sŭ-ĭ-sê̤ṳ Ông-ò̤ gâe̤ng È̤ng-hāi, dĕ̤ng-nàng buô sê Éng-dô-iòng, să̤ buô sê Dâi-să̤-iòng. | |
| Hĭ-ciŭ ké̤ṳk nêng-ùi sê ìng-lôi huák-nguòng gì dê-huŏng. | |
| "Hĭ-ciŭ" găk Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng diē-sié sê „Africa“: „Afri“ sê gū-cā sĕng-uăk diŏh Báe̤k Hĭ Gă-tái-gĭ dê-kṳ̆ gì mìng-cŭk gì miàng; "-ca" sê Lá-dĭng-ngṳ̄ gì sṳ̀-muōi, é-sé̤ṳ sê "guók-gă hĕ̤k-ciā liāng-tū". | |
| Hók-gióng lĭk-sṳ̄ | |
| Hók-gióng gì lĭk-sṳ̄ gé diŏh â-dā̤. | |
| Hók-gióng có̤i cā gì miàng-chĭng sê Mìng (閩), buōng-iòng gṳ̆-mìng sê Mìng-nè̤ng, sṳ̆k Màng (蠻) gì siŏh ciĕ. Gū-cā gì Mìng, bău-guák gĭng-dáng ciòng-buô Hók-gióng, Guōng-dĕ̤ng dĕ̤ng-buô Dièu-ciŭ (潮州) Mùi-ciŭ (梅州), ī-gĭk Ciék-gŏng nàng-buô Ŭng-ciŭ (溫州) Dài-ciŭ (台州) dê-buàng. Mìng-nè̤ng buái siè có̤ cū-siĕng, gâe̤ng Huà-hâ-cŭk buái lṳ̀ng gì ùng-huá mâ̤ siŏh-iông. | |
| Sèng 334 nièng, Uŏk-guók gâe̤ng Chū-guók páh ciéng sék-bâi, Uŏk-uòng Sŏng Ù-giŏng (孫無疆, Gĕu-ciēng (勾踐) gì hâiu-iô) ké̤ṳk tài sī, Uŏk-guók miĕk-uòng. Uŏk-guók gṳ̆-mìng Uŏk-nè̤ng iù-sê téng hāi-diô cāu diē Mìng-nè̤ng gì dê-buàng. Uŏk-nè̤ng gì tā̤-hìng dĕk-diēng gâe̤ng sĕng-uăk sĭk-guáng ké̤ṳk Huà-hâ-cŭk ô cĭng duâi gì chă-biék: Uŏk-nè̤ng háng-mā ā̤-ā̤-nuóh, méng biēng-biēng-nuóh, pé kuák, tàu-huók ché̤ṳ-siŭ hĭ, mĕk-ciŭ ièng, duâi, ô duáng-huák-ùng-sĭng (斷髮紋身) gì sĭk-sṳ̆k, ék-buăng dêu diŏh kă̤-gièng, ngâu cūi-ciéng, cô̤ giéng cĭng să. Hók-ciŭ Chê báe̤k-buô gì Iā-săng (冶山) gâe̤ng Giéng-diè (劍池), cêu sê Ĕu-iā-cṳ̄ (歐冶子) cô̤ giéng gì sū-câi. | |
| Uŏk-nè̤ng diē Mìng ī-hâiu, gâe̤ng Mìng-nè̤ng tŭng-huŏng săng giāng, ṳ̀ng-hăk Dṳ̆ng-nguòng ùng-huá, Ngù-Uŏk ùng-huá gâ̤eng Mìng ùng-huá. Iù-sê, Mìng-uŏk-cŭk hìng-siàng, ĭ gì guók-gă hô̤ lō̤ Mìng-uŏk-guók. | |
| Cìng-dièu sì-hâiu, Cìng-sṳ̄-huòng (秦始皇) găk Mìng-uŏk-guók siék-lĭk Mìng-dṳ̆ng Gông (閩中郡), dáng-sê Mìng-uŏk-guók sĭk-cié gó sê siŏh bĭh dŭk-lĭk gì guók-gă, mò̤ sêu Cìng gì lī-dê. Ôi lāu bō̤-céng dó̤i Mìng-uŏk gì tūng-dê, Cìng-dièu siŏh-huŏng-miêng ăng cêng sâ̤ Mìng-uŏk-nè̤ng buăng gáu Ciék-gŏng báe̤k buô, Gŏng-să̤, Ăng-hŭi dēng dê-huŏng, siŏh-huŏng-miêng bô ciŏng Dṳ̆ng-nguòng gì cô̤i-huâng liù-hóng gáu Mìng-uŏk-guók. Ciā céng-cháik diŏh káh-guăng siông ôi mìng-cŭk ṳ̀ng-hăk có̤ lāu góng-hióng. | |
| Cìng-dièu muăk-nièng, nùng-mìng có̤-huāng, Mìng-uŏk-guók guók-uòng Ù-cṳ̆ (無諸) téng-gĭ puái bĭng chăng-gă huāng Cìng gì kī-ngiê, bêng-chiā bŏng-cô Làu Băng (劉邦) ciéng-iàng Hâung Ṳ̄ (項羽). Sèng 202 nièng, Lău Bŏng tūng-ék Dṳ̆ng-uòng. Ĭng Ù-cṳ̆ ô gŭng-lò̤, cêu hŭng ĭ có̤ Mìng-uŏk-uòng. | |
| Mìng-uŏk-guók dṳ̀ng-sĭng lĭk guók cĭ hâu, gŭng-sê̤ṳ sié-lĭk biéng giòng, sèu-sèu gâe̤ng bòng-bĕng gì Ĕu-uŏk-guók (甌越國), Nàng-uŏk-guók (南越國) kŭi ciéng siŏng-căng liāng-tū. Háng-dièu nêng-ùi, Mìng-uŏk-guók biéng giòng dó̤i Háng-dièu gì tūng-dê ô hâi. Sèng 110 nièng, Háng-ū-dá̤ (漢武帝) puái bĭng buŏng 4 lô ĭk-chĭng Mìng-uŏk-guók. Ù-cṳ̆ hâiu-iô Dĕ̤ng-uŏk-uòng (東越王) Ṳ̀-siêng (余善) dī-káung Háng-gŭng, dáng-sê mò̤ sìng-gŭng. Cĭ-hâu, Mìng-uŏk-guók nô̤i-buô huák-sĕng bĭng-biéng, Ṳ̀-siêng ké̤ṳk tài sī. Iù-sê, Mìng-guŏk-guók ké̤ṳk Háng-dièu miĕk-uòng. Gô-dā̤ sṳ̆k Mìng-uŏk-guók gì sū-iū liāng-tū téng hiā sèng-hâiu kī dŭ sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh buô-hông. | |
| Háng-ū-dá̤ giăng Mìng-uŏk-nè̤ng mâ̤ hŭk Háng-nè̤ng gì lī-dê, gó-chṳ̄ chāi-chṳ̄ hèng-céng chiū-dâung ṳ̀ng-hăk Mìng-uŏk-cŭk gâe̤ng Háng-cŭk. Ĭ ăng Mìng-uŏk gói-cŭk guăng-lièu sié-lĭk lièng cêng sâ̤ báh-sáng dŭ buăng gáu Gŏng-Huài (江淮) dê-kṳ̆ kó̤ dêu. | |
| Sèng 111 nièng, Háng-dièu siék-lĭk Giék-iòng Gâing (揭陽縣), guāng-hăk dê-kṳ̆ bău-guák Mìng-nàng, Guōng-dĕ̤ng Dièu-Sáng (潮汕) ī-gĭk Gŏng-să̤ nàng-buô. Sèng 85 nièng, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ dê-huŏng siék-lĭk Iā-gâing (冶縣). Iā-gâing gióng-lĭk gì sèng-hâiu, Hók-gióng ìng-kēu mò̤ gáu 1 uâng, ciō-iéu cĭk-dṳ̆ng diŏh Mìng-dĕ̤ng Mìng-báe̤k săng-kṳ̆, duâi-buô-hông sê Mìng-uŏk-cŭk, iâ ô 1 piĕ Ngù-nè̤ng. | |
| Dŏng-sì, Hók-gióng gó ô siŏh piĕ Háng-nè̤ng, ciō-iéu sê Cìng-dièu miĕk-uòng sèng-hâiu cāu diē Mìng-uŏk-guók gì. Ĭ-gáuk-nè̤ng ī-gĭng diŏh Hók-gióng sĕng-uăk 300 nièng, gōng gì ngṳ̄-ngiòng ciō-iéu sê Siông-gū Háng-ngṳ̄ (上古漢語), iâ ô sêu gáu Mìng-uŏk-ngṳ̄ (閩越語) nék-giāng īng-hiōng. Dáng-sê, hiā sèng-hâiu Háng-ìng gì ngṳ̄-ngiòng sié-lĭk ĭng-nguòng mâ̤ duâi, mò̤ nièng-ngài chṳ̄-dâi Mìng-uŏk-ngṳ̄. | |
| Téng Să̤-háng Iā-gâing gióng-lĭk gáu Dĕ̤ng-háng muăk-gĭ, chiĕu-guó 3 sié-gī sì-găng, Hók-gióng dŭ bī-gáu ăng-dêng, mò̤ páh-ciéng. Diē Hók-gióng gì Háng-nè̤ng gâe̤ng Mìng-uŏk-nè̤ng găk siŏh-dŏi dêu, tŭng-huŏng săng giāng, dŭk-lĭk huák-diēng, gáu Dĕ̤ng-háng muăk-gĭ ìng-kēu dăk gáu dâi-mō̤ 10 uâng hô. | |
| Dĕ̤ng-háng muăk-nièng, Dĕ̤ng-ngù iéng Hók-gióng, siék-lĭk Gióng-ăng Gông (建安郡, găk gĭng-dáng Gióng-ĕu (建甌)). Hiā sèng-hâiu, Gŏng-nàng gì Háng-cŭk téng lṳ̆k-diô gâe̤ng hāi-diô lì gáu Hók-gióng, ĭ-gáu-nè̤ng dái lì gì ngṳ̄-ngiòng cêu sê Mìng-báe̤k-ngṳ̄ gâe̤ng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì gĭ-chṳ̄. | |
| Ĭng-ôi gĭng-cá̤ huák-diēng, ìng-kēu gă-tiĕng, Să̤-céng diŏh 282 nièng téng Gióng-ăng Gông tiáh chók buông-hông dê-buòng lêng-nguôi siék-lĭk Céng-ăng Gông (晉安郡). Hók-gióng dŏng-sì dŭ-liāng ô 2 gông 16 gâing: | |
| Să̤-céng muăk-gĭ, Dṳ̆ng-nguòng dê-kṳ̆ ciéng-luâng, gáing sâ̤ báe̤k-huŏng Háng-cŭk cāu diē Hók-gióng. "Ĭ-guăng nàng dô, báik sáng ĭk Mìng" (衣冠南渡, 八姓入閩) gōng gì cêu sê hī kuŏk lĭk-sṳ̄. Chăng-kō̤: Báik Sáng Ĭk Mìng. | |
| Háng-cŭk gâe̤ng Mìng-uŏk-cŭk sĕng-uăk găk siŏh-dŏi, ngṳ̄-ngiòng sṳ̀-dék-dék ô sêu gáu Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì īng-hiōng. Dáng-sê ĭng-ôi Háng-cŭk sê tūng-dê-ciā, diŏh céng-dê gâe̤ng ùng-huá dŭ gèng Mìng-uŏk-cŭk, gó-chṳ̄ Háng-ngṳ̄ gâe̤ng Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì ṳ̀ng-hăk ciō-iéu sê Háng-ngṳ̄ ciék-sêu Mìng-uŏk-ngṳ̄ gì sìng-hông. Sū-ī, gĭng-dáng gì Mìng-ngṳ̄ sṳ̆k Háng-ngṳ̄ gì 1 ciĕ. | |
| Liòng-dièu (梁朝) 547 nièng, huák-sĕng Hèu-gīng cĭ Luâng (侯景之亂), Gŏng-nàng dê-kṳ̆ ô cêng sâ̤ nàng-mìng cāu gáu Hók-gióng, iâ ôi Mìng-ngṳ̄ dái lì dŏng-sì gì Ngù-ngṳ̄ gì mâ̤ ciēu sṳ̀. | |
| Dìng-dièu (陳朝) 557 nièng, céng-hū găk Céng-ăng Gông (晉安郡, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ) siék Mìng-ciŭ (閩州), guāng-hăk Céng-ăng (晉安), Gióng-ăng (建安), Nàng-ăng (南安) 3 bĭk gông. Cĭ hâiu bô gāi Mìng-ciŭ có̤ Hŭng-ciŭ (豐州), hū-siàng siék diŏh Céng-ăng Gông. | |
| 589 nièng, Sùi-dièu (隋朝) gāi ciŭ, gông, gâing 3 gék có̤ ciŭ gâe̤ng gâing 2 gék, gáung Gióng-ăng, Nàng-ăng có̤ gâing, gāi Hŭng-ciŭ có̤ Ciòng-ciŭ (cuòi sê lĭk-sṳ̄ siông tàu huòi ô 泉州 ciā dê-miàng, dáng-sê sê diŏh Hók-ciŭ, ng-sê gĭng-dáng gì Ciòng-ciŭ). 606 nièng, bô gāi Ciòng-ciŭ có̤ Mìng-ciŭ. 607 nièng, gāi Mìng-ciŭ có̤ Gióng-ăng Gông (建安郡), Hók-gióng gì 9 bĭk gâing gēng ùi Mìng-gâing (閩縣), Gióng-ăng (建安), Nàng-ăng (南安), Lṳ̀ng-kă̤ (龍溪) 4 gâing. | |
| Dòng-tái-cŭng Lī Sié-mìng (李世民) gié-ôi hâiu, ciŏng ciòng Dṳ̆ng-guók buŏng 10 dô̤ (道). Hók-gióng sṳ̆k Liāng-nàng Dô̤ (嶺南道), guāng-hăk Hŭng-ciŭ (豐州, găk gĭng-dáng Ciòng-ciŭ), Ciòng-ciŭ (泉州, găk gĭng-dáng Hók-ciŭ), Gióng-ciŭ (建州, găk gĭng-dáng Gióng-ĕu). 627 nièng, chṳ̄-siĕu Hŭng-ciŭ, iù-sê Nàng-ăng (南安), Può-dièng (莆田), Lṳ̀ng-kă̤ (龍溪) 3 gâing hăk-biáng diē Ciòng-ciŭ (găk gĭng-dáng Hók-ciŭ). | |
| 669 nièng, Dìng Céng (陳政), Dìng Nguòng-guŏng (陳元光) nòng-mâ-giāng dái-liāng gŭng-ìng gâe̤ng gă-sṳ̆k ĭk-chĭng Nàng-màng, gáu-muōi găk Ciŏng-ciŭ kiê-kă. Cī ciĕ gŭng-dôi ké̤ṳk hâiu-sié chĭng có̤ "Kăi Ciŏng Sṳ̄-cū" (開漳始祖). | |
| 684 nièng, tiáh Ciòng-ciŭ (găk gĭng-dáng Hók-ciŭ) gì Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤ siék Ū-ìng-ciŭ (武榮州), ciŭ-dê găk gĭng-dáng Nàng-ăng Hŭng-ciŭ. Cĭ-hâiu mò̤ nuâi òng bô chṳ̄-siĕu Ū-ìng-ciŭ, 3 gâing ĭng-nguòng sṳ̆k Ciòng-ciŭ. 699 nièng, bô ī Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤ siék Ū-ìng-ciŭ, bêng-chiā tiáh Può-dièng să̤-bĕng gì Chĭng-nguòng Gâing (清源縣), sṳ̆k Ū-ìng-ciŭ. 700 nièng, găk gĭng-dáng Ciòng-ciŭ chê-kṳ̆ siék Ū-ìng-ciŭ, guāng-hăk Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤, Chĭng-nguòng 4 bĭk gâing. | |
| 711 nièng, Ū-ìng-ciŭ gāi miàng Ciòng-ciŭ, guāng-hăk Nàng-ăng, Può-dièng, Lṳ̀ng-kă̤, Chĭng-nguòng, Céng-gŏng (晉江) 5 bĭk gâing; dŏng-sì gì Ciòng-ciŭ gāi-miàng ùi "Mìng-ciŭ Dŭ-dók-hū" (閩州都督府). Téng hiā sèng-âu kī, huàng gōng "Ciòng-ciŭ" cêu sê bī gĭng-dáng gì Ciòng-ciŭ Chê. | |
| 742 nièng, Dòng-dièu céng-hū gāi "ciŭ" có̤ "gông", Ciòng-ciŭ gāi-miàng có̤ "Chĭng-nguòng Gông" (清源郡), guāng-hăk Nàng-ăng, Può-dièng, Siĕng-iù, Céng-gŏng 4 bĭk gâing, cĭ-hâiu Chĭng-nguòng Gông bô gāi diōng có̤ Ciòng-ciŭ. | |
| 733 nièng, Dòng-dièu téng Hók-ciŭ, Gióng-ciŭ cī 2 bĭk dê-miàng gáuk dò̤ 1 cê: "Hók" (福) gâe̤ng "Gióng" (建), biáng có̤ "Hók-gióng". Téng hiā sèng-hâiu kī, ciáh ô "Hók-gióng" ciā miàng-chĭng. Mò̤ nuâi òng, Dòng-dièu bô siék-lĭk Hók (福), Gióng (建), Ciòng (泉), Ciŏng (漳), Tĭng (汀) 5 ciŭ, 771 nièng siék Hók-gióng Guăng-chák-sé̤ṳ (福建觀察使), sê dê-huŏng dê-ôi dék gèng gì guăng-lièu. | |
| Ăng-sṳ̄ cĭ Luâng (安史之亂) sì-hâiu, Dṳ̆ng-nguòng Hàng-nè̤ng bô duâi-piĕ cāu-huāng gáu Hók-gióng. | |
| Dòng-dièu muăk-nièng, Dṳ̆ng-guók sé̤ṳ-ché̤ṳ ciéng-luâng. 885 nièng, Huài-nàng-dô̤ Guŏng-ciŭ Cié-sṳ̄ (淮南道光州刺史) Uòng Sê̤ṳ (王緒) dái-liāng gūi uâng guăng-lièu báh-sáng diē Hók-gióng. Dăng ĭng-ôi ĭ sùi-é tài buô-hâ, Guŏng-ciŭ Gó-sṳ̄ (固始) nè̤ng Uòng Dièu (王潮) ké̤ṳk tŏi-gṳ̄ có̤ tūng-suái, iù Nàng-kŏng (南康) gĭng-guó Gáng-ciŭ (贛州), gái gĭng-guó Dièu-iòng (潮陽), có̤i-âu bìng-dêng Hók-gióng. Uòng Dièu sī hâiu, ĭ diê Uòng Sīng-dĭ (王審知) gié-sìng ĭ; Uòng Sīng-dĭ sī hâiu, ĭ giāng Uòng Iòng-hâng (王延瀚) gióng-lĭk Mìng-guók (閩國), sié lŏ̤h lī-dê Hók-gióng. Mìng-guók còng-câi 60 nièng, gê̤ṳng-cūng ô 4 ciáh huòng-dá̤. Găk cī kuŏ lĭk-sṳ̄, ô cêng sâ̤ Guŏng-ciŭ (光州), Sêu-ciŭ (壽州) iè-mìng buăng gáu Hók-gióng, săng-iōng cêng sâ̤, dó̤i Hók-gióng ìng-kēu īng-hiōng iā duâi. Dòng-dièu Hók-gióng dê duâi nè̤ng ciēu, Nguòng-huò nièng-găng (元和年間) giêng-giêng 744,677 hô. | |
| Mìng-dŭ Biék Gé | |
| «Mìng-dŭ Biék Gé» (閩都別記) sê Chĭng-dièu sèng-hâiu Lī-ìng-hò̤-giù (里人何求) sāi Hók-ciŭ-uâ siā gì 1 buô siēu-siók. "Lī-ìng-hò̤-giù" sê cáuk-ciā gì bék-miàng, ĭ gì cĭng-miàng ī-gĭng mò̤ nièng-ngài tō̤ lāu. «Mìng-dŭ Biék Gé» sê ciŏng-huòi-tā̤ gì tŭng-sṳ̆k siēu-siók, táu cṳ̆ ô 380 huòi, 120 uâng cê, diē-sié siā ô cĭng sâ̤ Hók-ciŭ dŏng-dê gì diòng-siók, hŭng-sṳ̆k, sṳ̆k-ngṳ̄ dēng-dēng, gó-chṳ̄ dó̤i ngiēng-géu Hók-ciŭ ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá ô cêng duâi gì bŏng-cô. | |
| Mìng dṳ̆ng sĕk ék | |
| Mìng dṳ̆ng sék ék (閩中十邑), gāng-chĭng Sék ék (十邑), sê cī gô-dā̤ Muāng-chĭng sèng-âu Hók-ciŭ-hū (福州府) guāng gì 10 ciáh gâing, cŭ-uái nè̤ng gì mū-ngṳ̄ ciòng-buô dŭ sê Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì Hók-ciŭ-uâ. | |
| Cī 10 ciáh gâing sê: | |
| Gì-dṳ̆ng, Mìng-gâing gâe̤ng Âu-guăng-gâing gĭng-dáng ī-gĭng hăk siŏh-dŏi siék Mìng-âu-gâing; Bìng-tàng-dō̤ téng Hók-chiăng diē-sié uăk chók lì siék Bìng-tàng-gâing; Hók-chiăng gâe̤ng Diòng-lŏ̤h gāi siàng Hók-ciŭ gì siŏh ciáh gâing-gék-chê; Īng-hók gāi miàng hô̤ lā̤ Īng-tái; Bìng-nàng gâe̤ng Kŭ-chèng 2 ciáh gâing gĭng-dáng sṳ̆k Nìng-dáik guāng, bók-guó hŭ-uái gì nè̤ng gô sê nêng-dùng Hók-ciŭ gì ùng-huá. | |
| Mĕ̤k-ciŭ | |
| Mĕ̤k-ciŭ (iâ siā có̤ „mĕk-ciŭ“ , 目睭), cṳ̆-ngṳ̄ gōng ngāng (眼), sê dông-ŭk gāng-gáuk guŏng gì ké-guăng. Gāng-dăng gì mĕ̤k-ciŭ â̤ gāng-gáuk ciŭ-ùi kuàng-gīng gì guŏng-mìng gâe̤ng ŭ-áng, hŭk-căk gì mĕ̤k-ciŭ â̤ hìng-siàng sê-gáuk. Sĕng-ŭk sāi mĕ̤k-ciŭ gāng-gáuk sié-gái gì dâe̤ng-cáuk cêu hô̤ lō̤ „káng“ (看). | |
| Dṳ̀ lāu káng nó̤h, nè̤ng iâ sāi mĕ̤k-ciŭ lì gău-liù cìng-gāng: ĭ gì huăng-hī, sêu-ké gó sê kū-cháik, dŭ biēu-hiêng diŏh ĭ gì mĕ̤k-ciŭ diē-sié. | |
| Gê̤ṳng-sé (近視) hĕ̤k sê uōng-sé (遠視) gì nè̤ng sṳ̆-iéu ngāng-giáng mĕk-ciŭ káng nó̤h ciáh káng â̤ cĭng; Chăng-màng (青盲) gì nè̤ng mĕk-ciŭ mò̤ bâing-huák káng giéng nó̤h. | |
| Ngê | |
| Ngê (耳) sê dông-ŭk gāng-gáuk siăng-ĭng gì ké-guăng. Dông-ŭk sāi ngê lì gāng-gáuk siăng-ĭng gì dâe̤ng-cáuk hô̤ lō̤ „tiăng“ (聽). Dṳ̀ lāu tiăng siăng-ĭng, mâ̤-ciēu dông-ŭk gì ngê iâ â̤-tĕ̤ng sāi lì gāng-gáuk bìng-hèng gâe̤ng sĭng-tā̤ gì ôi-dé. | |
| Mà | |
| Mà (貓) sê siŏh cṳ̄ng siēu-hìng gì dông-ŭk. Nè̤ng iōng mà gì lĭk-sṳ̄ ô 3,500 gáu 9,500 nièng. Mà â̤ niăh lō̤-chṳ̄, iâ â̤ dó̤i-chiū ciō-nè̤ng có̤ siŏh-piĕ gāng-dăng gì dâi-gié. | |
| Gū Ăi-gĭk nè̤ng có̤i cā kiū iōng mà. Găk Ăi-gĭk sìng-uâ diē-sié, mà-sìng Bă-sṳ̆-tĕk ("Bast") sê tái-iòng-sìng Lă ("Ra") gì cṳ̆-niòng-giāng, sê bō̤-hô gă-dìng gì nṳ̄-sìng. | |
| Diŏh Ĕu-ciŭ diòng-siók diē-sié, mà ô 9 dèu iā dâing gì miâng. Pī-ṳ̀-gōng, mà iù iā gèng gì ôi-ché̤ṳ buăk giâ dŭ mâ̤ sī. | |
| Wikimedia Commons | |
| Wikimedia Commons ("Wiki Gê̤ṳng-hiōng") sê cê̤ṳ-iù bēng-guòng gì dù-chiông, siăng-ĭng gâe̤ng gì-tă dŏ̤-mùi-tā̤ ùng-giông gì chŏng-kó, găk 2004 nièng 9 nguŏk 7 hô̤ siék-lĭk. Ké̤ṳk Wikipedia siŏh-iông, ĭ iâ sê Wikimedia gì gĕ̤ng-tiàng cĭ ék. Siông-diòng gáu Wikimedia Commons gì ùng-giông â̤ tĕ̤ng ké̤ṳk sū-iū bēng-buōng gì Wikipedia īng-ê̤ṳng. | |
| Wikispecies | |
| Wikispecies ("Wiki Ŭk-cṳ̄ng") sê Wikimedia gì gĕ̤ng-tiàng cĭ ék, sāi lì gé-liŏh sié-gái sū-iū sĕng-miâng, ké̤ṳk hŏk-sĕng, hŏk-ciā hŏk-sĭk ngiēng-géu. Wikispecies bău-guák lāu dông-ŭk, sĭk-ŭk, cĭng-kṳ̄ng, sá̤-kṳ̄ng, nguòng-sĕng dông-ŭk, dēng-dēng, ciòng-buô dŭ sāi ciáng-giĕ Lá-dĭng-ngṳ̄ hô̤-miàng. | |
| Lìng Hŭi-ĭng | |
| Lìng Hŭi-ĭng (林徽因, buōng miàng 林徽音, ), Hók-ciŭ Diòng-lŏ̤h-nè̤ng, Dṳ̆ng-guók hiêng-dâi chók-miàng gì gióng-dé̤ṳk-sṳ̆, sĭ-ìng. Ĭ iâ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók guók-hŭi siék-gié-ciā cĭ ék. | |
| Hâiu-sié nè̤ng guăng-cé̤ṳ Lìng Hŭi-ĭng ng-dăng-dăng ĭng-ôi ĭ săng-dék-cóng, ô cài-huà, iâ ĭng-ôi ĭ gì ái-cìng sĕng-uăk. Pī-ṳ̀-gōng ĭ gâe̤ng Sṳ̀ Cé-mò̤ (徐志摩) gì diòng-gì gū-sê̤ṳ ké̤ṳk kiák siàng diêng-sê «Ìng-găng Sé-nguŏk-tiĕng» (人間四月天). Dáng-sê, Lìng Hŭi-ĭng gì hâiu-iô nêng-ùi hī kuŏk "diòng-gì" gâe̤ng cĭng-sĭk lĭk-sṳ̄ uòng-ciòng mò̤ siŏng-găng. Ĭ-gáuk-nè̤ng nêng-ùi sê Sṳ̀ Cé-mò̤ dé̤ṳng-é Lìng Hŭi-ĭng, Lìng Hŭi-ĭng táu-dā̤ cêu mò̤ dé̤ṳng-é guó Sṳ̀ Cé-mò̤. | |
| Lìng Hŭi-ĭng gì giāng Liòng Cṳ̀ng-gái (梁從誡) ciŏng ĭ lòng-nā̤ gì sū-iū cáuk-pīng piĕng siàng cáuk-pīng-cĭk «Lìng Hŭi-ĭng Ùng-cĭk» (林徽因文集). | |
| Dài-uăng | |
| Dài-uăng (hĕ̤k Dài-uàng, 台灣/臺灣, Mìng-nàng-uâ: "Tâi-oân", Ĭng-ngṳ̄: "Taiwan") sê Tái-bìng-iòng gà̤-dēng gì 1 bĭh dō̤-sê̤ṳ, găk Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Hók-gióng Sēng dĕ̤ng-buô, sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók ciō-iéu gì guāng-hăk kṳ̆-mĭk. "Dài-uăng" buōng-lài găi-dŏng tĕ̤k có̤ "Dài-uàng", Háng-cê siā có̤ "臺員". | |
| Gô-dā̤ Să̤-huŏng iâ giéu Dài-uăng có̤ "Formasa" (téng Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄ "Ilha Formosa" lì gì, é-sé̤ṳ sê "mī-lâ̤ gì dō̤-sê̤ṳ"). | |
| Gū-cā-cā, cêu ô gōng Nàng-dō̤ ngṳ̄-hiê gì nguòng-sṳ̄ gṳ̆-mìng dêu lŏ̤h Dài-uăng. Ék-dĭk gáu 15 sié-gī, dŭ mò̤ sêu Háng-cŭk ùng-huá gì īng-hiōng. | |
| 1624 - 1662 nièng, Dài-uăng ké̤ṳk Hò̤-làng tūng-dê. Hò̤-làng céng-hū diêu Hók-gióng ièng-hāi gṳ̆-mìng buăng gáu Dài-uăng kŭi-huák. | |
| 1662 nièng 2 nguŏk 1 hô̤, Dâng Sìng-gŭng (鄭成功) gŭng-dôi páh iàng Hò̤-làng gŭng-dôi, ciéng-liāng Dài-uăng, gióng-lĭk Dŭng-nìng-guók. | |
| 1863 nièng, Chĭng-dièu ciŏng-gŭng Siĕ Lòng (施琅) páh iàng Dŭng-nìng-guók, iù-sê, Dài-uăng siàng-ùi Chĭng-dièu gì liāng-tū. | |
| 1895 nièng Gák-ngū Ciéng-cĕng (甲午戰爭), Dài-uăng gák ké̤ṳk Nĭk-buōng. | |
| 1945 nièng Nĭk-buōng sék-bâi, Dṳ̆ng-guók Guók-mìng-dōng kăi-sṳ̄ lī-dê. 1949 nièng, Guók-mìng-dōng diŏh nô̤i-ciéng sék-bâi, cāu kó̤ Dài-uăng. Iù-sê, Dài-uăng cêu dâi-biēu Dṳ̆ng-huà Mìng-guók, ék-dĭk gáu gĭng-dáng. | |
| Gŏng-gé̤ṳ 2005 nièng gì gū-liông, Dài-uăng ô 2,290 uâng nè̤ng, ô 98% sê Háng-cŭk. Diŏh Háng-cŭk dài-dŏng ô 86% sê cā-gĭ gì Háng-cŭk iè-mìng, bău-guăng gōng Mìng-nàng-uâ gì Holo-nè̤ng gâe̤ng gōng Káh-uâ gì Káh-gă-nè̤ng, gì-tă gì Háng-cŭk dŭ sê 1949 nièng tié Guók-mìng-dōng cāu-huāng Dài-uăng gì dâi-lṳ̆k-nè̤ng. | |
| Gó ô 2% (dâi-mō̤ buóh 50 uâng nè̤ng) gì ìng-kēu sê Dài-uăng gì nguòng-cê̤ṳ-mìng (原住民), pī-ṳ̀ Bàng-puŏ-cŭk (平埔族). | |
| Dài-uăng gì ùng-huá ciō-iéu sê téng Dṳ̆ng-guók diòng lì gì, iâ sêu diŏh Nĭk-buōng gâe̤ng Mī-guók ùng-huá gì īng-hiōng. 1990 nièng-dâi kī, Dài-uăng kăi-diēng buōng-tū-huá ông-dông, cêng sâ̤ Dài-uăng buōng-iòng ùng-huá (Holo, Káh-gă gâe̤ng nguòng-cê̤ṳ-mìng) dŭ kiū bô-hĭng. | |
| Ià-huò-huà | |
| Ià-huò-huà (耶和華) sê Gô-iók Séng-gĭng diē-sié Siông-dá̤ gì miàng, sê téng Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ gì "יהוה" lì gì. Tiĕng-ciō-gáu iâ ĭk có̤ "Ngā-ŭi" (雅威), bêng nêng-ùi cuòi ciáh sê ciáng-káuk gì ĭk huák. | |
| Bĭng-sĭng | |
| Bĭng-sĭng (冰心, ), nguòng-miàng „Siâ Uāng-ìng“ (謝婉瑩), Hók-ciŭ Diòng-lŏ̤h-nè̤ng, chók-miàng gì cáuk-gă. | |
| Bĭng-sĭng gì lòng-bâ Siâ Bō̤-ciŏng (謝葆璋) sê Hāi-gŭng gŭng-guăng, ô chăng-gă guó Gák-ngū Hāi-ciéng. Ĭng-ôi ô gĭng-lĭk cī kuŏk lĭk-sṳ̄, gó-lièng sêu ĭ lòng-bâ īng-hiōng, Bĭng-sĭng cê̤ṳ-éu cêu cêng ái guók. 1911 nièng, Bĭng-sĭng diē Hók-ciŭ Nṳ̄-cṳ̄ Sṳ̆-huâng Hăk-hâu (福州女子師範學校) tĕ̤k-cṳ̆. 1914 nièng, găk Báe̤k-gĭng gáu-huôi hăk-hâu Buói-muāng Nṳ̄-dṳ̆ng (貝滿女中) tĕ̤k-cṳ̆. Ngū-sé̤ṳ sì-gĭ, ĭ găk Hiĕk-huò Nṳ̄-cṳ̄ Dâi-hŏk (協和女子大學) tĕ̤k-cṳ̆, báik-cèng ké̤ṳk sōng có̤ hŏk-sĕng-huôi ùng-cṳ̆, chăng-gă ái-guók ông-dông, huák-biēu siēu-siók «Sṳ̆-ìng Dŭk Cièu-chôi» (斯人獨憔悴), sĭ-cĭk «Huàng-sĭng» (繁星), «Chiŭ-cūi» (秋水), dōi siēu-siók «Chiĕu-ìng» (超人). 1921 nièng chăng-gă Màu-dūng (茅盾), Dâng Cīng-diŏk (鄭振鐸) sìng-lĭk gì ùng-hŏk ngiēng-géu-huôi. 1923 nièng iù Iĕng-gĭng Dâi-hŏk (燕京大學) bék-ngiĕk hâiu, gáu Mī-guók hŏk-sĭk Ĭng-guók ùng-hŏk, có̤ ùng-hŏk ngiēng-géu. Ĭ báik-cèng gâe̤ng ĭ găk nguôi-guók sū káng-giéng sū gāng-sêu gì nó̤h biĕng-siā có̤ «Gié Siēu-tŭk-ciā» (寄小讀者) gié diōng guók-nô̤i, sê Dṳ̆ng-guók ì-dùng ùng-hŏk (兒童文學) cháung-cáuk gì nguòng-tàu. | |
| 1926 nièng diōng Dṳ̆ng-guók hâiu, Bĭng-sĭng bô găk Iĕng-gĭng Dâi-hŏk, Chĭng-huà Dâi-hŏk muōng gá-cṳ̆ muōng siā-cáuk. 1949 - 1951 nièng báik-cèng găk Nĭk-buōng Dĕ̤ng-gĭng Dâi-hŏk (東京大學) gá Dṳ̆ng-guók sĭng-ùng-hŏk sṳ̄ (中國新文學史). 1951 nièng diōng Dṳ̆ng-guók, dṳ̀ lā̤ gié-sṳ̆k nū-lĭk cháung-cáuk, gó chăng-gă siâ-huôi uăk-dông. | |
| Bĭng-sĭng iâ huăng-ĭk lāu iâ sâ̤ nguôi-guók ùng-hŏk, pī-ṳ̀-gōng, Éng-dô cáuk-gă Tái-gŏ̤-ī ("Ranbindranath Tagore") gì mâ̤-ciēu cáuk-pīng. | |
| Lìng-cūi-nā̤ | |
| Lìng-cūi-nā̤ (臨水奶) miàng Dìng Cêng-gŭ (陳靖姑), cêu sê "Lìng-cūi Dìng Tái-hâiu" (臨水陳太后), sê Hók-gióng gâe̤ng Dài-uăng gì câi-dê sìng. Hók-ciŭ-nè̤ng iâ giéu ĭ "Nòng-nā̤" (娘奶), "Hŭ-ìng-nā̤" (夫人奶). | |
| Gé̤ṳ-siók Dìng Cêng-gŭ Dòng-dièu (唐朝) sì-hâiu chók-sié diŏh Hók-ciŭ Â-dô (下渡). Ĭ 13 huói cêu ké̤ṳk bâ-nā̤ gá gáu Kŭ-chèng, 15 huói dò̤-huŏng kó̤ hŏk-sĭk Dô̤-gă huák-sŭk, 18 huói bô kó̤ Kŭ-chèng giék-huŏng. Giék-huŏng cĭ hâu găk Hók-ciŭ gáuk-ché̤ṳ muŏk-bâng géu-nè̤ng, kăi-sṳ̄ chók-miàng. 24 huói dái-sĭng găk chió lā̤ gì sèng-âu, ĭ gŏ̤ Dìng Siū-nguòng (陳守元) ĭng-ôi giù ṳ̄ mò̤ sìng-gŭng, dáik cô̤i găi-dŏng tài-tàu (刣頭), cêu hióng ĭ giù géu. Gó-chṳ̄ Dìng Cêng-gŭ táuk-tŏi kó̤ Lṳ̀ng-tàng-gáe̤k (龍潭角) giù ṳ̄, cīng-géu báh-sáng, dáng-sê ké̤ṳk Diòng-kăng-gūi (長坑鬼) hâi sī go̤. Mìng-uòng gă-hŭng Dìng Cêng-gŭ có̤ "Cùng-hók Ciĕu-hiê Lìng-cūi Hŭ-ìng" (崇福昭惠臨水夫人), sṳ̆k-chĭng "Lìng-cūi-nā̤". Lìng-cūi-nā̤ biéng có̤ sìng ī-hâiu, dó̤-ché̤ṳ hiēng-lìng, cô̤-hók ìng-mìng, bé-êu niāng-gŏ̤. | |
| Sìng | |
| Sìng kō̤-ī sê: | |
| Â-gāu-cáik | |
| Â-gāu-cáik (拗九節) sê Hók-ciŭ buōng-iòng gì cáik-nĭk, nĭk-cī sê gô-lĭk Ciăng-nguŏk nĭk-gāu. Găk cī gĕ̤ng, gáuk-gă-gáuk-ciō dŭ diŏh cṳ̄ Â-gāu-cé̤ṳk (拗九粥) cié-ciō hĕ̤k-ciā sáe̤ng ké̤ṳk chĭng-chék bèng-iū, ī-gĭng chók-gá gì cṳ̆-nè̤ng-giāng iâ diŏh sáe̤ng Â-gāu-cé̤ṳk diōng ngiê-gă hâu-géng bâ-nā̤. | |
| Guăng-ṳ̀ Â-gāu-cáik gì lài-lĭk ô 2 cṳ̄ng gōng-huák. | |
| 1 cṳ̄ng sê „Mŭk-lièng géu mū“ (目連救母). Gé̤ṳ-siók Mŭk-lièng gì nòng-nā̤ sê áuk-nè̤ng, dáik cô̤i ĭ hiŏng-lī, sī hâu ké̤ṳk huăk gáu Ĭng-sié mò̤ buông siăh. Mŭk-lièng giĕk-dṳ̆k gĕ̤ng sáe̤ng ĭ nòng-nā̤ gì buông dŭ gâe̤ng Ĭng-hū diē-sié gì gūi tău siăh go̤. Ô siŏh nĭk, Mŭk-lièng sáe̤ng siŏh uāng ŭ-ŭ-nuóh cé̤ṳk, gūi hièng ciā cé̤ṳk ŭ-té̤h-té̤h lă-că sī, cêu mò̤ siăh ciā cé̤ṳk, ĭ nòng-nā̤ ciáh siăh gáu cé̤ṳk. Cī siŏh nĭk dū-dū-hō̤ sê Ciăng-nguŏk niék-gāu. Hâiu-sié ôi-lāu gé-niêng Mŭk-lièng hâu-sông gì sĭng, cī siŏh nĭk diâng-diŏh cṳ̄ ô ĕng è̤ng-tòng gì Â-gāu-cé̤ṳk ké̤ṳk bâ-nā̤ siăh. | |
| Lêng-nguôi 1 cṳ̄ng gōng-huák gâe̤ng „gāu“ (九) ciā só-cê ô-guăng. Áng Hók-ciŭ hŭng-sṳ̆k, dáe̤k diŏh „gāu“, nè̤ng cêu â̤ gṳ̀ng. Gó-chṳ̄ găk Ciăng-nguŏk niék-gāu cī siŏh nĭk, cṳ̄ Â-gāu-cé̤ṳk sáe̤ng bĕk-nè̤ng â̤ kṳ̆-dṳ̆k măi-ông. Huói-só ô „gāu“ hĕ̤k-ciā „gāu“ gì buôi-só gì nè̤ng, cī siŏh nĭk gáing-gáing diŏh sáe̤ng Â-gāu-cé̤ṳk ké̤ṳk bĕk-nè̤ng. | |
| Â-gāu-cé̤ṳk | |
| Â-gāu-cé̤ṳk (拗九粥) sê Dṳ̆ng-guók Hók-ciŭ buōng-dê Â-gāu-cáik sèng-âu siăh gì cé̤ṳk, cé̤ṳk gì sìng-hông ô sŭk-mī, è̤ng-tòng, huă-sĕng, cō̤, lèng-ngēng-găng, mūi-lì, è̤ng-dâu, hŏk-dò̤-nìng, ciĕ-muài dēng-dēng. | |
| Unix | |
| Unix sê Ĭng-ùng ""Uniplexed Information and Computing System"" gì dōi-siā (có̤i cā pĭng có̤ Unics, guăng-huŏng sŏng-biĕu sê UNIX). Ĭ sê 1 cṳ̄ng diêng-nō̤ chŏ̤-cáuk hiê-tūng, diŏh 1960 gâe̤ng 1970 nièng-dô̤i iù AT&T gì uòng-gĕ̤ng găk Bé-lō̤ Sĭk-ngiêng-sék kăi-huák gì. Gĭng-dáng-nĭk gì Unix hiê-hūng ī-gĭng buŏng có̤ iā sâ̤ ciĕ-puái, iù AT&T gâe̤ng gì-tă sŏng-ngiĕk, hĭ-sŏng-ngiĕk cū-cék mì-hô. | |
| Ô cêng sâ̤ hŭk-ô-ké gâe̤ng gĕ̤ng-cáuk-câng dŭ sāi-ê̤ṳng Unix chŏ̤-cáuk hiê-tūng. Unix kuàng-gīng gâe̤ng káh-hô~hŭk-ô-ké muò-hèng sê Ĕng-tō̤-nă̤h huák-diēng gì gĭ-buōng nguòng-só. | |
| Unix gâe̤ng C ngṳ̄-ngiòng dŭ sê AT&T kăi-huák bêng-chiā dŭ ké̤ṳk buŏng-sáng iè-căi gáu iā sâ̤ céng-hū gâe̤ng hŏk-iêng gĭ-gó gì diêng-nō̤. Gó-chṳ̄, Unix ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê 1 cṳ̄ng "kăi-huóng-sék hiê-tūng". | |
| Unix gì siék-gié mŭk-biĕu sê 1 cṳ̄ng kō̤-iè-căi, dŏ̤-êng-ô, dŏ̤-ê̤ṳng-hô hiê-tūng. Ĭ ô â-dā̤ gūi cṳ̄ng dĕk-sáik: | |
| Gà̤-dēng gì dĕk-diēng iâ ké̤ṳk nè̤ng chĭng có̤ "Unix diék-hŏk" ("Unix philosophy"). | |
| Găk Unix â-dā̤, "chŏ̤-cáuk hiê-tūng" cêu iù cêng sâ̤ cūng-kuāng gì nó̤h cū-siàng, cī piĕ nó̤h ké̤ṳk nô̤i-hŏk ("kernel") ciō tiàng-sê̤ṳ kóng-cié. Nô̤i-hŏk tì-gṳ̆ng kī-dông hĕ̤k dìng-cī tiàng-sê̤ṳ gì hŭk-ô, chṳ̄-lī ùng-giông hiê-tūng gâe̤ng gì-tă ké̤ṳk duâi-buô-hông tiàng-sê̤ṳ gê̤ṳng-hiōng gì gŏ̤-gék êng-ô, ī-gĭk dék iéu gì, ăng-bà̤ dó̤i ngâing-giông gì huōng-ông bêng-chiā biê-miēng 2 bĭk tiàng-sê̤ṳ dè̤ng-sì huōng-ông dè̤ng-iông gì cṳ̆-nguòng hĕ̤k siék-bê sū sāng-sĕng gì siŏng-chṳ̆ng. Ôi lāu hiĕk-dièu cūng-kuāng gì huōng-ông, nô̤i-hŏk ô dĕk-sṳ̀ gì guòng-lê. | |
| Diêu Ciē-iòng | |
| Diêu Ciē-iòng (趙紫陽, ), nguòng-miàng Diêu Siŭ-ngiĕk (趙修業), Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók céng-dê ìng-ŭk. Báik-cèng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Guók-ô-iêng Cūng-lī (1980 - 1987 nièng) gâe̤ng Dṳ̆ng-gê̤ṳng Dṳ̆ng-iŏng Cūng-cṳ̆-gé (1987 - 1989 nièng). Cáuk-ùi Dṳ̆ng-guók gŏ̤-gék liāng-dô̤-ìng, ĭ kăi-diēng chê-diòng gāi-gáik, huák-diēng sĕng-sāng-lĭk, gâe̤ng Dṳ̆ng-gê̤ṳng tā̤-cié diē-sié gì Guăng-lièu ciō-ngiê, hū-bâi có̤ dáu-cĕng. Diêu Ciē-iòng diŏh Lĕ̤k-sé Ông-dông sèng-âu, ĭ gì lĭk-diòng sê dùng-cìng hŏk-sĕng, ciĕ-tì mìng-ciō gāi-gáik, gó-chṳ̄ dáik cô̤i ké̤ṳk gáik-tó̤i chók Dṳ̆ng-gê̤ṳng. Ĭ sĕng-miâng có̤i âu gì 15 nièng dŭ ké̤ṳk niōng-géng diŏh ĭ Báe̤k-gĭng gì chió lā̤. | |
| Lìng Chṳ̆ | |
| Lìng Chṳ̆ (林紓, 1852 - 1924 nièng), nguòng-miàng Lìng Gùng-ngṳ̆k (林群玉), cê Gìng-nàng (琴南), Hók-ciŭ-nè̤ng, Dṳ̆ng-guók gê̤ṳng-dâi chók-miàng gì huăng-ĭk-gă. Chŭi-iòng ĭ hùng-nó̤h nguôi-ngṳ̄ dŭ mâ̤ báik, dáng-sê ĭ gâe̤ng bĕk-nè̤ng gák lā̤ huăng-ĭk cêng sâ̤ Ĭng-ngṳ̄ gâe̤ng Huák-ngṳ̄ ùng-hŏk. | |
| 1897 nièng, Lìng Chṳ̆ lâu-mā guó-sié, ĭ cêng kū-cháik, ĭ gì bèng-iū cêu chŏi ĭ huăng-ĭk ùng-hŏk. Gó-chṳ̄ ĭ cêu kī-chiū huăng-ĭk «Dà-huă-nṳ̄» ("La Dame aux Camélias", ciòng-miàng hô̤ lō̤ «Bă-là̤ Dà-huă-nṳ̄ Mì-sê̤ṳ (巴黎茶花女遺事)»). Ĭ bèng-iū Uòng Sêu-chiŏng (王壽昌) â̤ hiēu Huák-ngṳ̄, cêu dó̤i-chiū ĭ kēu-ĭk, dāng Lìng Chṳ̆ gái ciŏng ĭ gì kēu-ĭk huăng-ĭk có̤ cṳ̆-ngṳ̄. Cī buô cṳ̆ diŏh 1899 nièng chók-bēng, mā-siông dáik diŏh sìng-gŭng. | |
| Ĭ siŏh-sié ô huăng-ĭk buóh 200 buô Să̤-huŏng ùng-hŏk cáuk-pīng. | |
| Ngū-sé̤ṳ Ông-dông sèng-âu, Lìng Chṳ̆ huāng-dó̤i biáng-ké Ùng-ngiòng-ùng, gó-chṳ̄ sêu gáu cêng sâ̤ nè̤ng piĕ-pìng. | |
| 1963 nièng, Cièng Cṳ̆ng-cṳ̆ (錢鐘書) kăi-sṳ̄ cé̤ṳ-é diŏh Lìng Chṳ̆. Găk Cièng Cṳ̆ng-cṳ̆ gì sāng-ùng «Lìng Chṳ̆ gì Huăng-ĭk» diē-lié, ĭ bŏ̤ Lìng Chṳ̆ gì cáuk-pīng cūi-bìng cĭng gèng. 1981 nièng, Siŏng-ô Éng-cṳ̆-guāng (商務印書館) bô dṳ̀ng-sĭng chók-bēng lāu 10 buô Lìng Chṳ̆ gì huăng-ĭk cáuk-pīng. | |
| Găk Cièng Cṳ̆ng-cṳ̆ sāng-ùng diē-lié, ĭ īng-ê̤ṳng Gŏ̤-dáik ("Goethe") dó̤i huăng-ĭk-gă gì bī-ê̤ṳ "pāi-pāi gì mùi-nè̤ng-gŭng" (Dáik-ngṳ̄ ""geschäftige Kuppler""), nêng-ùi Lìng Chṳ̆ sê Să̤-huŏng ùng-hŏk gâe̤ng Dṳ̆ng-guók tŭk-ciā cĭ-găng gì siŏh ciáh có̤ cê̤ṳ-làu-huōi gì nè̤ng, ĭng-ôi Cièng Cṳ̆ng-cṳ̆ cê-gă iâ sê sêu Lìng Chṳ̆ gì īng-hiōng ciáh kăi-sṳ̄ hŏk-sĭk ngiēng-géu Să̤-huŏng ùng-hŏk gâe̤ng nguôi-ngṳ̄. | |
| Cièng Cṳ̆ng-cṳ̆ nêng-ùi Lìng Chṳ̆ gì cháung-cáuk â̤-sāi áng sì-găng buŏng có̤ lâng buô-hông. 1913 nièng cĭ-sèng, ĭ gì cáuk-pīng chŭi-iòng ô nék-giāng dâng, dáng-sê cūi-bìng iā gèng; cĭ-hâiu ĭ gì ùng-cê biéng muōng lài muōng mò̤-mê. | |
| Liù-giù | |
| Liù-giù (琉球) sê să̤ Tái-bìng-iòng gà̤-lēng gì gùng-dō̤, téng Nĭk-buōng gì Giū-ciŭ (九州) chiŏng gáu Dài-uăng. Ciòng-buô dō̤-sê̤ṳ áng hèng-céng kṳ̆-mĭk, báe̤k-buô sê Lṳ̆k-ì-dō̤-gâing (鹿兒島縣), nàng-buô sê Chṳ̆ng-sìng-gâing (沖繩縣). Gùng-dō̤ gà̤-lēng tŭng-hèng Liù-giù-ngṳ̄. | |
| Liù-giù Gùng-dō̤ sê Ā-iĕk-dái ké-hâiu, dĕ̤ng-tiĕng mâ̤ chéng, hâ-tiĕng cêng iĕk. Gáung-ṳ̄-liông iā gèng, bêng-chiā sêu hŭng-tăi īng-hiōng iā duâi. | |
| Gū-cā, diŏh Liù-giù Gùng-dō̤ gà̤-lēng ô 1 bĭk "Liù-giù Uòng-guók". Téng 1372 nièng kăi-sṳ̄, Liù-giù Uòng-guók cêu hióng Dṳ̆ng-guók céng-góng. Ôi-lāu huŏng-biêng Liù-giù sé̤ṳ-ciā, 1474 nièng, Dṳ̆ng-guók céng-hū diŏh Hók-ciŭ siék-lĭk Liù-giù-guāng (琉球館). Gūi báh nièng ī-lài, Liù-giù Uòng-guók gì ùng-huá sêu diŏh Dṳ̆ng-guók dĕk-biék sê Hók-ciŭ ùng-huá gì īng-hiōng. Găk 1879 nièng, Nĭk-buōng ciéng-liāng Liù-giù. Iù-sê kăi-sṳ̄ Liù-giù gì Nĭk-buōng-huá guó-tiàng. | |
| Nê-ciéng sèng-hâiu, Mī-guók gŭng-dā Liù-giù Gùng-dō̤, mūi 4 ciéh Liù-giù-nè̤ng cêu ô 1 ciéh sī. 1945 nièng, Nĭk-buōng sék-bâi, Mī-guók ciéng-liāng Liù-giù, ék-dĭk gáu 1972 nièng ciáh hèng Nĭk-buōng. | |
| Gĭng-dáng-nĭk, ô cêng sâ̤ nè̤ng nêng-ùi Liù-giù-nè̤ng ng-sê Nĭk-buōng-nè̤ng. Gé̤ṳ ngiēng-géu, buóh siŏh-buâng Liù-giù gṳ̆-mìng chĭng cê-gă có̤ "Liù-giù-nè̤ng", nâ ô 12% gì nè̤ng chĭng cê-gă có̤ "Nĭk-buōng-nè̤ng". | |
| Ô siŏh piĕ nè̤ng piĕ-pàng Nĭk-buōng céng-hū kĭng-ciêng Liù-giù-nè̤ng, sĭk-hèng dùng-huá Liù-giù ùng-huá gì céng-cháik. | |
| Găk Nĭk-buōng ô "Liù-giù dŭk-lĭk ông-dông" gì cū-cék còng-câi. Dáng-sê guók-cié ciō-iéu gì siŏh piĕ guók-gă, bău-guák Dṳ̆ng-guók gâe̤ng Mī-guók, dŭ ng ciĕ-tì Liù-giù dŭk-lĭk. | |
| Â-muòng | |
| Â-muòng (廈門, Mìng-nàng-uâ: "Ē-mn̂g", Ĭng-ngṳ̄: "Xiamen", "Amoy") sê Hók-gióng-sēng iòng-hāi gì hó-sēng-ngék siàng-chê. Ĭ diŏh Ciòng-ciŭ gâe̤ng Ciŏng-ciŭ dài-dŏng, sê Mìng-nàng dê-kṳ̆ gì dṳ̆ng-sĭng siàng-chê. | |
| Gê̤ṳng-dâi, Să̤-huŏng chĭng Â-muòng có̤ "Amoy", ciā miàng gì kī-nguòng ô 2 cṳ̄ng gōng-huák. 1 cṳ̄ng nêng-ùi sê sêu Ciŏng-ciŭ-kiŏng (漳州腔) gì īng-hiōng, áng Ciŏng-ciŭ-kiŏng, "Â-muòng" tĕ̤k có̤ ""Ē-mûi""; iâ ô 1 piĕ nè̤ng nêng-ùi sê gŏng-gé̤ṳ Hók-ciŭ-uâ huák-ĭng huăng-ĭk lì gì. | |
| Ciòng Â-muòng buŏng có̤ Hāi-chŏng (海滄), Hù-lī (湖里), Cĭk-mī (集美), Sṳ̆-mìng (思明), Dùng-ăng (同安), Siòng-ăng (翔安) 6 bĭk kṳ̆, dài-dŏng Sṳ̆-mìng gâe̤ng Hù-lī cū siàng Gĭng-cá̤ dĕk-kṳ̆. | |
| 282 nièng, Háng-dièu găk gĭng-dáng-nĭk Â-muòng gì dê-buàng siék-lĭk Dùng-ăng-gâing (同安縣), sṳ̆k Céng-ăng-gông (晉安郡). 1650 nièng, Dâng Sìng-gŭng (鄭成功) báik-cèng dái-liāng gŭng-dôi lì gáu Â-muòng, ké̤ṳk cī-bĕng kī-miàng "Sṳ̆-mìng-ciŭ" (思明洲, é-sé̤ṳ sê "sṳ̆-niêng Mìng-dièu"). Muāng-chĭng miĕk-uòng Mìng-dièu hâiu, gāi "Sṳ̆-mìng" có̤ "Â-muòng", mâing-mâing huák-diēng siàng Mìng-nàng dê-kṳ̆ dê̤ṳng-iéu gì hāi-gē̤ng. 1842 nièng, Dṳ̆ng-guók găk Ă-piéng Ciéng-cĕng siŏ ké̤ṳk Ĭng-guók, chiĕng-dêng Nàng-gĭng Dèu-iók. Gŏng-gé̤ṳ dèu-iók, Â-muòng ké̤ṳk kŭi-huóng có̤ tŭng-siŏng kēu-ngiâng (通商口岸). 1949 nièng, Dṳ̆ng-gê̤ṳng siék Â-muòng có̤ "Sēng-hăk-chê" (省辖市), cĭ-hâiu bô ké̤ṳk ĭ siék có̤ "Hó-sēng-gék-chê" (副省級市). 1980 nièng, Â-muòng ké̤ṳk siék có̤ "Gĭng-cá̤ Dĕk-kṳ̆" (經濟特區). Gĭng-guó cī sâ̤ nièng gì huák-diēng, Â-muòng ī-gĭng sê gĭng-dáng Dṳ̆ng-guók gĭng-cá̤ dék huák-dăk gì siàng-chê cĭ-ék. | |
| Buò-dièng | |
| Buò-dièng (莆田, gĭng-dáng găk Hók-ciŭ duâi-buô-hông dê-kṳ̆ tĕ̤k Può-dièng, găk Hók-chiăng Bìng-tàng iâ tĕ̤k Può-chèng), gū-cā iâ hô̤ lō̤ "Hĭng-huá" (興化), sê Hók-gióng-sēng dĕ̤ng-buô ièng-hāi gì 1 bĭk siàng-chê, găk Hók-ciŭ gâe̤ng Ciòng-ciŭ dâi-dŏng. | |
| Buò-dièng ô 4 bĭk kṳ̆ 1 bĭk gâing: | |
| Buò-dièng gì Mì-ciŭ-dō̤ (湄洲島) sê Mā-cū (媽祖) chók-sié gì dê-huŏng. | |
| Mā-cū | |
| Mā-cū kō̤-nèng sê: | |
| Mā-cū (Sìng) | |
| Mā-cū (媽祖) sê Hók-gióng iòng-hāi gâe̤ng Dài-uăng mìng-găng buái gì cṳ̆-niòng sìng. Hók-ciŭ-nè̤ng iâ chĭng ĭ có̤ "Mā-cū Bò̤-bò̤" (媽祖婆婆). Dó̤i ĭ gì séng-dù lì gōng, Mā-cū â̤ bé-êu tō̤-hāi-nè̤ng gì bìng-ăng. | |
| Gŏng-gé̤ṳ diòng-siók, Mā-cū nguòng-miàng "Lìng Mĕk-niòng" (林默娘), 960 nièng găk Può-dièng Mì-ciŭ Dō̤ chók-sié. 16 huói sèng-âu ĭ cêu dáik diŏh sìng-siĕng gì dô̤, ôi hiŏng-mìng siĕu căi dṳ̀ hâi. Ī-hâiu sĭng tiĕng biéng có̤ sìng-siĕng, bé-êu tō̤-hāi-nè̤ng. | |
| Gŏ̤ Dé-sêng | |
| Gŏ̤ Dé-sêng (高智晟, 1964 n. 4 ng. 20 h. - ), Siēng-să̤-nè̤ng, lŭk-sṳ̆, Dṳ̆ng-guók chók-miàng gì mìng-ciō ông-dông-ciā. | |
| Gŏ̤ Dé-sêng sê ngiê-ìng. Ĭng-ôi ĭ ô bŏng-cô cêng sâ̤ bìng-gṳ̀ng gì nè̤ng páh guăng-sĭ, 2001 nièng, Gŏ̤ Dé-sêng ké̤ṳk sōng-gṳ̄ ùi „Dṳ̆ng-guók Sĕk-dâi Dék-hō̤ Lŭk-sṳ̆“. Găk 2003 nièng, Gŏ̤ Dé-sêng kăi-sṳ̄ chăng-gă Dṳ̆ng-guók gì mìng-ciō ông-dông, báik-cèng 3 huòi siā piĕ ké̤ṳk Dṳ̆ng-gê̤ṳng céng-hū, iĕu-giù bō̤-hô Huák-lùng-gŭng séng-dù gì hăk-huák ìng-guòng. 2006 nièng, Gŏ̤ Dé-sêng huák kī Mì-guòng Ciŏk-sĭk Ông-dông (維權絕食運動). | |
| 2006 nièng 8 nguŏk 15 hô̤, Dṳ̆ng-gê̤ṳng géng-chák muôi tĕ̤ng-dĭ Gŏ̤ Dé-sêng cêu hàng-bók-siŏh-sì ciŏng ĭ bé-mĭk niăh gáu găng-lò̤ diē-lié. 12 nguŏk 21 hô̤, huák-iêng puáng ĭ „Diĕng-hók Guók-gă Céng-guòng Cô̤i“ (顛覆國家政權罪). | |
| Tū-ī-gì | |
| Tū-ī-gì (Tū-ī-gì-ngṳ̄: "Türkiye"; Ĭng-ngṳ̄: "Turkey"), ciòng-miàng sê "Tū-ī-gì Gê̤ṳng-huò-guók" ("Türkiye Cumhuriyeti", "Republic of Turkey"), sê Siēu Ā-sá̤-ā gì siŏh bĭk guók-gă. Ĭ guók-géng-siáng siông ô 7 bĭk ciō-iéu gì guók-gă: să̤-báe̤k gì Bō̤-gă-lê-ā, să̤-biĕng gì Hĭ-lé-nà̤, dĕ̤ng-báe̤k gì Gáh-lū-gék-ā, Ā-mī-nà̤-ā, Ĭ-lāng, dĕ̤ng-nàng-buô gì Ĭ-lăk gâe̤ng Sṳ̆-lê-ā. Lêng-nguôi, Tū-ī-gì báe̤k-buô ô Ŭ-hāi, să̤-buô ô Ái-gìng-hāi, nàng-buô ô Dê-dṳ̆ng-hāi. Tū-ī-gì găk Ā-ciŭ gâe̤ng Ĕu-ciŭ dŭ ô liāng-tū. | |
| Hiêng-dâi Tū-ī-gì dê-kṳ̆ găk gū-cā báik-cèng sê Bái-câng-tìng Dá̤-guók ("Byzantine Empire") ùng-mìng gì sū-câi. Dṳ̆ng Sié-gī Bái-câng-tìng ké̤ṳk Ó̤-tŏ̤-màng Dá̤-guók ("Ottoman Empire") miĕk-uòng, ciā dê-duòng bô kăi-sṳ̄ Ĭ-sṳ̆-làng-huá. Gĭng-dáng-nĭk gì Tū-ī-gì ùng-huá sê Dĕ̤ng-huŏng gâe̤ng Să̤-huŏng ùng-huá gì ṳ̀ng-hăk. | |
| Ék Ciéng giék-sók hâiu, Ó̤-tŏ̤-màng Dá̤-guók gāi-tā̤, Tū-ī-gì iù-sê sìng-lĭk gê̤ṳng-huò-guók céng-hū, bêng-chiā nū-lĭk ciék-sêu Să̤-huŏng siĕng-céng gì ùng-huá gâe̤ng céng-dê cié-dô. 2005 nièng, Tū-ī-gì gă-ĭk Ĕu-mèng ("European Union"). Gĭng-dáng gì Tū-ī-gì ī-gĭng sê 1 bĭk bī-gáu mìng-ciō, kăi-huóng, céng-buô gì guók-gă. | |
| Hŭng-tăi | |
| Hŭng-tăi (風颱) ciáng-sék miàng-chĭng hô̤ lō̤ "iĕk-dái ké-siòng" (熱帶氣旋, "tropical cyclone"), sê 1 cṳ̄ng nōng hŭng-bó̤ hiê-tūng ("warm storm system"), diŏh iĕk-dái hĕ̤k-ciā ā-iĕk-dái hāi-iòng gà̤-lēng hìng-siàng. Hŭng-tăi gì hŭng-lĭk sèu-sèu dăk gáu 10 gék ī-gèng, gó puâng lā̤ hŭng-bó̤-ṳ̄, gó-chṳ̄ pó̤-huâi-lĭk cêng duâi. | |
| Hŭng-tăi gì nèng-liông sê iù cūi-ké biéng dáe̤ng sū sék-huóng gì iĕk-nèng lì gì, sū-ī hŭng-tăi siŏh dĕng-lṳ̆k, nèng-liông lài-nguòng cêu mò̤ gó̤, hŭng-lĭk â̤ mâing-mâing biéng iŏk, gūi gĕ̤ng hâiu â̤ biéng có̤ hŭng-tăi-giāng (風颱囝), gáu-muōi cêu dìng gó̤. | |
| Nièng-nièng-màng hâ-tiĕng gâe̤ng chiŭ-tiĕng, téng Tái-bìng-iòng lì gì hŭng-tăi dŭ â̤ chuŏi gáu Dài-uăng, Hók-gióng, Ciék-gŏng, Guōng-dĕ̤ng dēng dê-kṳ̆. | |
| Háng-ngṳ̄ | |
| Háng-ngṳ̄ (漢語), iâ hô̤ lā̤ Huà-ngṳ̄ (華語), sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gâe̤ng Sĭng-gă-pŏ̤ gì Háng-cŭk nè̤ng sāi gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. | |
| Găk hī gūi ciáh guók-gă diē-sié, guăng-huŏng dŭ ciŏng Háng-ngṳ̄-cŭk gì sū-iū ngṳ̄-ngiòng hô̤ lā̤ Háng-ngṳ̄, ciŏng gì-dṳ̆ng gì siŏh cṳ̄ng hô̤ lā̤ Pū-tŭng-uâ (iâ hô̤ lā̤ Guók-ngṳ̄) hô̤ lā̤ „Biĕu-cūng Háng-ngṳ̄“, gì-tă Háng-ngṳ̄-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng dŭ ké̤ṳk ĭ hô̤ lā̤ „huŏng-ngiòng“. Sĭk-cié cuòi ùng-ciòng sê céng-dê é-ngiê siông gì „huŏng-ngiòng“, téng ngṳ̄-ngiòng-hŏk gì huŏng-miêng lì gōng, gōng Pū-tŭng-uâ gì nè̤ng táu-dā̤ dŭ tiăng mâ̤ huòi-é gì-tă „huŏng-ngiòng“, gó-chṳ̄ diŏh sáung ngṳ̄-ngiòng, ng-sê huŏng-ngiòng. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gâe̤ng Sĭng-gă-pŏ̤ gô-dā̤ dŭ dó̤i gáuk cṳ̄ng gì „huŏng-ngiòng“ có̤ guó páh-ák, gōng „huŏng-ngiòng“ gì nè̤ng muōng biéng muōng ciēu. Gáu hiêng-câi ciáh kăi-sṳ̄ ô bō̤-hô „huŏng-ngiòng“ gì siăng-ĭng. | |
| Pū-tŭng-uâ | |
| Hiêng-dâi Biĕu-cūng Háng-ngṳ̄ (現代標準漢語), iâ hô̤ lō̤ Pū-tŭng-uâ (普通話), Guók-ngṳ̄ (國語) hĕ̤k-ciā Biĕu-cūng huà-ngṳ̄ (標準華語), sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gâe̤ng Sĭng-gă-pŏ̤ gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng. Hiêng-dâi Biĕu-cūng Háng-ngṳ̄ gì huák-ĭng sê ī Báe̤k-gĭng huŏng-ngiòng ùi biĕu-cūng, sṳ̀-ngṳ̄ ī báe̤k-huŏng huŏng-ngiòng bàng-siòng sāi gì sṳ̀ có̤ gĭ-chū, ngṳ̄-huák áng-ciéu hiêng-dâi Háng-ngṳ̄ băh-uâ-ùng gì ùng-huák giĕ-cáik. | |
| Téng ngṳ̄-ngiòng-hŏk gì huŏng-miêng lì gōng, Hiêng-dâi Biĕu-cūng Háng-ngṳ̄ sê Háng-ngṳ̄ Guăng-uâ gì siŏh cṳ̄ng huŏng-ngiòng. | |
| Gū-cā sèng-âu, Háng-ngṳ̄ cêu ô cêng sâ̤ huŏng-ngiòng. Ôi lāu huŏng-biêng lī-dê guók-gă, lĭk-dâi uòng-dièu dŭ ô kŭi-diēng guăng-uâ ông-dông. Diŏh Mìng-dièu gâe̤ng Chĭng-dièu, céng-hū găk ciòng-guók gáuk-dê siék-lĭk "Céng-ĭng Cṳ̆-iêng" (正音書院). Dáng-sê ĭng-ôi gū-cā mùi-tā̤ mâ̤ huák-dăk, tŭng-guó "Céng-ĭng Cṳ̆-iêng" lì gá báh-sáng gōng Guók-ngṳ̄ dŭ mò̤ nuô-uâi hâu-guō, nâ ô tĕ̤k-cṳ̆-nè̤ng â̤ báik gōng. | |
| 1912 nièng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk hâiu, Guók-mìng-dōng gié-sṳ̆k tŏi-guōng Guók-ngṳ̄. 1955 nièng, Gê̤ṳng-sāng-dōng bô gâe̤ng "Guók-ngṳ̄" gì ciáng-sék miàng-chĭng gāi có̤ "Pū-tŭng-uâ". Ĭng-ôi mùi-tā̤ gâe̤ng gáu-ṳ̆k gì pū-gĭk, ciā buáng gá sié-gī gōng Guók-ngṳ̄ gì nè̤ng muōng lài muōng sâ̤. | |
| Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k gâe̤ng Dài-uăng gì Guók-ngṳ̄ găk ngṳ̄-ĭng, sṳ̀-ngṳ̄ dēng huŏng-miêng dŭ ô sŏ̤h piĕ kṳ̆-biék. | |
| Dṳ̆ng-guók | |
| Dṳ̆ng-guók (中國/中国) sê Dĕ̤ng-ā gì 1 ciĕ ùng-mìng, sê sié-gái dék lâu-gū-cā gì ùng-mìng cĭ ék, ô 6 chiĕng siông nièng gì lĭk-sṳ̄. Guók-gê̤ṳng Nô̤i-ciéng cĭ hâiu, Dṳ̆ng-guók ké̤ṳk buŏng-liĕk có̤ Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók cī 2 bĭk céng-dê sĭk-tā̤. | |
| Dṳ̆ng-guók gì cṳ̆-ngṳ̄ cṳ̆-siā hiê-tūng gì lĭk-sṳ̄ găk sié-gái sê dék dòng gì. Dṳ̆ng-guók gì 4 duâi huák-mìng: cāi, sṳ̆-nàng, huōi-iŏh, éng-sáuk-sŭk, dó̤i sié-gái īng-hiōng cêng duâi. | |
| "Dṳ̆ng-guók" áng cê-méng é-sé̤ṳ lī-gāi, cêu sê "dṳ̆ng-găng gì guók-gă" hĕ̤k-ciā "dài-dài-dŏng gì guók-gă". Gū-cā gì Dṳ̆ng-guók-nè̤ng nêng-ùi cê-gă gì guók-gă găk sié-gái gì dài-dài-dŏng. | |
| Ĭng-ngṳ̄ gâe̤ng gì-tă siŏh piĕ Să̤-huŏng guók-gă chĭng Dṳ̆ng-guók có̤ ""China"", kō̤-nèng sê gū-cā Cìng-dièu (秦朝) gì miàng-chĭng huăng-ĭk lì gì. Ngò̤-ngṳ̄ chĭng Dṳ̆ng-guók có̤ ""Китай"", sê téng gū-cā Dṳ̆ng-guók Dĕ̤ng-báe̤k-buô gì siēu-só mìng-cŭk céng-guòng Kié-dăng (契丹) huăng-ĭk lì gì. | |
| "Ciō dèu-mĕ̤k: Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄" | |
| Gū-cā Dṳ̆ng-guók sê sié-gái ūi-dâi ùng-mìng gì dṳ̆ng-sĭng cĭ ék, lêng-nguôi gūi bĭk ùng-mìng sê Gū Ăi-gĭk, Mī-só̤h-bók-dăk-mī-ā, Gū Hĭ-lé-nà̤, Gū Êng-dô gâe̤ng Mā-iā. | |
| Dṳ̆ng-guók ìng-kēu chiĕu-guó 13 é, dâi-mō̤ sê ciòng sié-gái gì 1/5, sê sié-gái siông ìng-kēu dék sâ̤ gì guók-gă. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók céng-hū gŭng-buó gì mìng-cŭk só-liông sê 56 bĭk, dáng-sê iâ ô ciŏng-gă gū-liông, sĭk-cié ô báh siông bĭk cŭk-gùng sĕng-uăk diŏh Dṳ̆ng-guók. | |
| Dṳ̆ng-guók dék ciō-iéu gì mìng-cŭk sê Háng-cŭk, dáng-sê Háng-cŭk gì-sĭk sê iù cêng sâ̤ háik-tūng mâ̤ dè̤ng gì gū-cā mìng-cŭk ṳ̀ng-hăk huák-diēng lì gì. 3 chiĕng nièng ī-lài, ô cêng sâ̤ mìng-cŭk ké̤ṳk Háng-huá (漢化) siàng Háng-cŭk. Chŭi-iòng cūng-kuāng, gó sê ô iā sâ̤ ké̤ṳk dùng-huá gì cŭk-gùng bō̤-liù diŏh cê-gă gì ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá dĕk-sáik, iâ īng-hiōng diŏh Háng-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá. | |
| Duâi-buô-hông Dṳ̆ng-guók ngṳ̄-ngiòng dŭ sṳ̆k Háng-câung ngṳ̄-hiê. Dăng-dăng Háng-ngṳ̄ gă-dìng cêu ô iā sâ̤ "huŏng-ngiòng", bī-ṳ̀-gōng, Uŏk-ngṳ̄ (Guōng-dĕ̤ng-uâ), Mìng-ngṳ̄, Káh-uâ, Ngù-ngṳ̄, dēng-dēng. Hĭ-háng-ngṳ̄ gì ngṳ̄-ngiòng ô Cáung-ngṳ̄, Mūng-gū-ngṳ̄, Câung-ngṳ̄, Mì-ngù-ī-ngṳ̄, Mièu-ngṳ̄ gâe̤ng Dièu-siēng-ngṳ̄. | |
| Dṳ̆ng-guók gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng sê Pū-tŭng-uâ. Dáng-sê găk Nô̤i-mūng-gū, Sĭng-giŏng, Să̤-câung, Guōng-să̤ dēng siēu-só mìng-cŭk cê̤ṳ-dê-kṳ̆, siēu-só mìng-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng iâ sê hăk-huák gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng. | |
| Dṳ̆ng-guók gì cṳ̆-ngṳ̄ buŏng có̤ Băh-uâ gâe̤ng Ùng-ngiòng. Ùng-ngiòng sê Dṳ̆ng-guók diòng-tūng gì cṳ̆-ngṳ̄, ô gūi chiĕng nièng gì lĭk-sṳ̄; Băh-uâ sê ī kēu-ngṳ̄ có̤ gĭ-chū gì cṳ̆-ngṳ̄ hìng-sék, sê téng 20 sié-gī chĕ̤ gì Ngū-sé̤ṳ Ông-dông kăi-sṳ̄ huák-diēng kī lì gì. | |
| Puâng lā̤ Dṳ̆ng-guók hióng ngiê-sāu sié-gái gì kăi-huóng, iâ ô muōng lài muōng sâ̤ gì hâiu-săng-giāng â̤ báik Ĭng-ngṳ̄. | |
| Chŭi-iòng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók guăng-huŏng sŏng-diòng Mò̤-sìng-lâung, dáng-sê găk huák-lŭk iâ sìng-nêng bêng-chiā bō̤-hô ìng-mìng ô séng-hóng cŭng-gáu gì cê̤ṳ-iù. Dṳ̆ng-guók ciō-iéu gì buōng-tū cŭng-gáu ô Hŭk-gáu, Dô̤-gáu, ī-gĭk Kūng-cṳ̄ dô̤-dáik hŏk-siók sū huák-diēng lì gì Ṳ̀-gáu. Iâ ô mâ̤ ciēu nè̤ng hóng Gĭ-dók-gáu (3%-4%), gâe̤ng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu (1%-2%), dēng-dēng. | |
| 1990 nièng-dâi, Huák-lùng-gŭng găk Dṳ̆ng-guók huák-diēng cêng ká̤, dáng-sê ĭng-ôi huāng-dó̤i céng-hū, ké̤ṳk diâng có̤ sià-gáu (邪教), géng-cī ìng-mìng séng-hóng. | |
| Gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k siŏng bī-gáu, cŭng-gáu diŏh Dài-uăng bâing-iēng gáing dê̤ṳng-iéu gì gáe̤k-sáik. Chă-bók-dŏ̤ sū-iū gì Dài-uăng-nè̤ng dŭ séng-hóng cŭng-gáu. | |
| "Ciō dèu-mĕ̤k: Ṳ̀-gáu" | |
| Găk Dṳ̆ng-guók gūi chiĕng nièng lĭk-sṳ̄ siông, Ṳ̀-gáu ék-dĭk sê tūng-dê sṳ̆-siōng. Dó̤i Kūng-cṳ̄ sṳ̆-siōng gì ciōng-ŏk sê kuŏ-gṳ̄ (科举) cié-dô gì biĕu-cūng. Kuŏ-gṳ̄ cié-dô īng-hiōng lāu Dṳ̆ng-guók ùng-huá gì gá-dĭk-guăng, pī-ṳ̀-gōng, Dṳ̆ng-guók ùng-ìng nêng-ùi cṳ̆-huák sê bī huôi-uâ, hié-kiŏk gáing gèng gì ngiê-sŭk hìng-sék. Ṳ̀-gáu sê Dṳ̆ng-guók cêng sâ̤ diék-hŏk ciĕ-puái gì gĭ-chū. | |
| Chŭng-cáik | |
| Chŭng-cáik (春節) sê Dṳ̆ng-guók dék dê̤ṳng-iéu gì nièng-cáik, kéng-cé̤ṳk sĭng gì siŏh nièng gì kăi-sṳ̄. Chŭng-cáik gì nĭk-gĭ ék-buăng téng gô-lĭk Ciăng-nguŏk chĕ̤-ék gáu Ciăng-nguŏk sĕk-ngô (Nguòng-siĕu-cáik). Dṳ̀ lā̤ Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k, găk Dài-uăng, Uŏk-nàng, Dièu-siēng, Hàng-guók, Nĭk-buōng dēng siŏh piĕ Dĕ̤ng-ā guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆ iâ ô guó Chŭng-cáik gì hŭng-sṳ̆k. | |
| Găk Chŭng-cáik cī gūi nĭk, gáuk-gă-gáuk-hô dŭ â̤ táik dó̤i-lièng, bóng páu-diông, siăh Tái-bìng-iéng, giēu, tòng-guōi, sáe̤ng niāng-gŏ̤ dáh-huói-cièng dēng uăk-dông lì kéng-cé̤ṳk ciā cáik-nĭk. | |
| Gŏng-gé̤ṳ diòng-siók, gū-dâi Dṳ̆ng-guók ô siŏh cṳ̄ng dông-ŭk hô̤ lō̤ „nièng“ (年). „Nièng“ áuk-hìng-áuk-câung, â̤ châung diē chió lā̤ siăh nè̤ng. Gó-chṳ̄, gáuk-gă-gáuk-hô cêu bóng páu-tiông, táik è̤ng-sáik gì cāi diŏh muòng lā̤, cūng-kuāng lì ké̤ṳk „nièng“ dṳ̆k cāu. | |
| Siè | |
| Siè (蛇) sê lēng-háik mò̤ kă sāi bók-lō̤ giàng-diô gì bà-hèng dông-ŭk, gâe̤ng dô-dâing sê chĭng-chék. Ô iā-sâ̤ dô-dâing gâe̤ng siè săng cĭng chiông, dáng-sê ng-sê siè. Siè sê sĭk-nṳ̆k dông-ŭk, â̤ siăh tè̤ng-ngiê, cēu-giāng, lō̤-chṳ̄ dēng nâung tàu dŏng-ŭk, iâ ô siŏh-piĕ duâi siè, pī-lâung, mōng, â̤ siăh duâi tàu dông-ŭk. Ô gūi cṳ̄ng siè ô tŭk-cáik, â̤ táu sī bek-bih dông-ŭk. | |
| Găk ìng-lôi gì gáuk ciĕ ùng-huá diē-sié, Siè ô gáuk-cṳ̄ng mâ̤ dè̤ng-iông gì é-ngiê. | |
| Diŏh Dṳ̆ng-guók gū-cā sìng-uâ diē-sié, ìng-lôi sê Nṳ̄-uă sāi tù cô̤ chók gì, lik-sṳ̄ cṳ̆ gōng: ""Hù-hĭ lṳ̀ng sĭng, Nṳ̄-uă siè kṳ̆."" (伏羲龍身, 女媧蛇軀.) Gŏng-gé̤ṳ sìng-uâ, Hù-hĭ, Nṳ̄-uă sê Huà-hâ-cŭk gì cū-siĕng. Siè biéng có̤ gâe̤ng sìng-sieng sioh iông, ô sìng-sieng hūng-kuāng nèng-lik gì iông sék cêu sê Dṳ̆ng-guók diòng-siók diē-sié gì lṳ̀ng | |
| Gū-cā Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng ô cêng sâ̤ siè, gó-chṳ̄ huāi-nē̤ gì mìng-cŭk gáing-gáing buái siè. Găk cī piĕ mìng-cŭk gì miàng-chĭng diē-sié ék-buăng dŭ ô "tè̤ng" (虫) cê. Pī-lâung Mìng-uŏk-cŭk gì "Mìng" (閩), Hṳ̄ Sêng (許慎) găk «Siók ùng gāi cê» (說文解字) diē-sié siā gáu: ""Mìng, dĕ̤ng-nàng uŏk, siè cṳ̄ng."" (閩, 東南越, 蛇種.) Téng gū-dā̤ gáu gĭng-dáng, Hók-gióng ô iā-sâ̤ báh-sáng tiāu (tié-lāu) dò̤ siè dáung sìng lì kámg. Chĭng-dièu Làu Iéng-dìng (劉燕庭) cūng-kuāng gé-cái: ""Hók-ciŭ siàng nô̤i iū siè-mìng, hŭk-sék ṳ̀ bìng-mìng ê, gì dĭng sêng siēu."" (福州城内有蛇民, 服飾與平民異, 其丁甚少.) | |
| Siè bà̤ Dṳ̆ng-guók sĕk-nê săng-sáiu dâ̤ 6 ôi. Hók-ciŭ ô siŏh guó sṳ̆k-ngṳ̄-uâ: "Sáu siè sâ̤ sĭng-sê̤ṳ (sáu siè gì nè̤ng sing-sê̤ṳ cing sâ̤.)". | |
| Siè gì hìng-chiông cĭng sèu chók-hiêng diŏh Gū Hĭ-lé-nà̤ gì sìng-uâ diē-sié, pī-ṳ̀ "Gāu-tàu-siè" (Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Ύδρα", Ĭng-ngṳ̄: "Hydra") dēng-dēng. | |
| Áng Iù-tái-gáu gâe̤ng Gĭ-dók-gáu gì Séng-gĭng gà̤-dēng sié gé-cái, Âi-dièng-huòng (Tieng-ciō-gáu hāu la̤ „Dê-dòng‟, gâe̤ng „Tieng-dòng‟ siong dó̤i éng) diē-sié ô sioh tàu â̤ gōng uâ gì siè, i iū-gāng Ā-dŏng gâe̤ng Hâ-uă, ciŏng Ià-huò-huà Siông-dá̤ sū géng-cī gì dé-hiê dái ké̤ṳk ìng-lôi, dáng-sê găk Châung-sié Gé diē-sié mò̤ gōng chĭng-chū ciā siè sê ng sê mò̤-gūi (Sák-dáng). ""Ià-huò-huà sū cô̤ dê lā̤ gáuk cṳ̄ng gì séu, mì-dŭk siè dâ̤ ék gāu-guái."" Cháung-sié Gê 3:1 cūng-kuāng tì-sīng ĭ gì tŭk-ciā. Nâ ô găk Sĭng-iók Séng-gĭng ciáh gōng mìng siè gì sĭng-hông sê mò̤-gūi. | |
| Chŭi-iòng siè ké̤ṳk Siông-dá̤ có-má dìng-huak, dáng-sê siè gì gū-sê̤ṳ gó muôi sák, găk Séng-gĭng cĭ-hâiu gì nô̤i-ṳ̀ng diē-sié, siè ĭng-nguòng ké̤ṳk báh-sáng géng-ói. | |
| Găk Chók Ăi-gĭk Gé gà̤-dēng-sié gé-cái ô siŏh bĭh gó sê̤ṳ, Mò̤-să̤ gì tiông-tiông biéng có̤ siè ī-hâiu, bô biéng diōng gŏ̤. Nguòng-ùng diŏh â-dā̤: | |
| " Ià-huò-huà gâe̤ng Mò̤-să̤ gōng, Nṳ̄ chiū sū niĕng gì sê miéh-nó̤h? Éng gōng, Sê tiông. Gōng, Nṳ̄ ciā tiông cŏ̤h lŏ̤h dê lā̤. Tiông siŏh cŏ̤h lŏ̤h dê, cêu biéng có̤ siè; Mò̤-să̤ cāu kó̤ biê ĭ. Ià-huò-huà gâe̤ng Mò̤-să̤ gōng, Nṳ̄ chiŏng chiū niăh ĭ gì muōi. Mò̤-să̤ chiŏng chiū niăh ĭ, diŏh chiū lā̤ cêu bô biéng có̤ tiông." (Chók Ăi-gĭk Gé dâ̤ 4 ciŏng) | |
| Mìng-só Gé iâ ô siŏh kuŏk gū-cā dè̤ng-siè gì gū-sê̤ṳ, gâe̤ng Mò̤-să̤ ô góng-guó. Nguòng-ùng diŏh â-dā̤: | |
| " Ià-huò-huà cêu sāi huōi-siè diē báh-sáng dṳ̆ng-găng gâ ĭ; Ī-sáik-liĕk nè̤ng sī kó̤ dīng sâ̤. Báh-sáng lì Mò̤-să̤, gōng, Nguāi-nè̤ng bài-báung Ià-huò-huà lièng nṳ̄, ĭng-chṳ̄ ô cô̤i; dăng chiāng nṳ̄ giù Ià-huò-huà dṳ̆k siè liê nguāi kó̤. Mò̤-să̤ cêu tá̤ báh-sáng gì-dō̤. Ià-huò-huà ê̤ṳ Mò̤-să̤ gōng, Nṳ̄ có̤ siŏh tàu huōi-siè gì iông, guá lŏ̤h găng muōi: huàng ké̤ṳk siè gâ gì, nâ ché̤ṳ hiā siè iông cêu â̤ uăk. Mò̤-să̤ cêu có̤ siŏh tàu dè̤ng-siè guá lŏ̤h găng muōi: nâ ô nè̤ng ké̤ṳk siè gâ, siŏh ché̤ṳ ciā dè̤ng-siè cêu â̤ uăk. Mò̤-să̤ cêu có̤ siŏh tàu dè̤ng-siè guá lŏ̤h găng muōi: nâ ô nè̤ng ké̤ṳk siè gâ, siŏh ché̤ṳ ciā dè̤ng-siè cêu â̤ uăk." (Mìng-só Gé dâ̤ 21 ciŏng) | |
| Tiāu gáu dâ̤ 8 sié-gī hâiu-gĭ, hâiu-săng gì Hĭ-să̤-gă có̤ lāu Iù-dâi huòng-dá̤, kī-chiū gāi-gáik: | |
| "Ĭ dṳ̀ kó̤ ciā gŏ̤-dài, páh-puái ngēu-chiông, chó̤i lŏ̤h mŭk-têu gì chiông, ciŏng Mò̤-să̤ sū có̤ gì dè̤ng siè páh hūng-chó̤i; ĭng cā-nĭk gáu hṳ̄ siŏh sì, Ī-sáik-liĕk nè̤ng lŏ̤h ciā dè̤ng siè méng-sèng siĕu hiŏng; ciā dè̤ng siè nè̤ng chĭng Nà̤-huók-dáng." (Liĕk-uòng Gé-liŏh, Hâ, 18:4) | |
| Gĭ-dók-gáu nêng-ùi siè gì sĭng-hông cêu sê mò̤-gūi, Cháng-sié Gé 3:14 gì ùng-cê â̤ céng-mìng: ""Nṳ̄ gé-iòng có̤ ciā dâi, nṳ̄ bī hṳ̄ sâ̤ lĕ̤k hé̤ṳk, báik séu, dék-dék sêu có gó dâe̤ng. Nṳ̄ diŏh sāi bók-lō̤ giàng diô, siŏh sié siăh ŭng-dìng."" Ô nè̤ng giéng gáe̤k cuòi céng-mìng găk nè̤ng tău-siăh siêng-áuk-guō cĭ-sèng, siè ô săng kă. Dáng-sê, ciā siè nâ sê mò̤-gūi cê-gă gì uâ, ĭ ké̤ṳk hūng-kuāng có, sáung sê mò̤-gūi gì tī-ṳ̄k gâe̤ng sék-bâi. | |
| Găk Sĭng-iók Séng-gĭng Mā-tái Hók-ĭng dâ̤ 3 chiong 17 ciék gé cái, Sā̤-ciā Iók-hâng ching-hu lì-ché̤ṳ ĭ gì Huák-lé-suói nè̤ng gâe̤ng Sák-tū-găi nè̤ng có̤ ""dŭk-siè gì lôi"". Â-dāu 23 ciong 33 ciék gé cái, Ià-sŭ iâ sāi dè̤ng-iông gì bī-ê̤ṳ, gōng: ""Dŭk-siè gì lôi ā, nṳ̄ dĕ̤ng-nē̤ â̤ biê dék dê-nguŏh gì hìng-huăk nĭ?"" | |
| Dṳ̀ lā̤ cī piĕ, Sĭng-iók Séng-gĭng iâ ô siŏh-piĕ ciáng-méng siā siè gì dê-huŏng, pī-lâung, găk Mā-tái Hók-ĭng dâ̤ 10 ciong 16 ciék, Ià-sŭ dó̤i sĕk-nê muòng-sĕng gōng: ""Nguāi sāi nṳ̄ kó̤, chiông iòng diē lòng gùng: gó-chṳ̄ diŏh lìng-gáuk chiông lâu-siè, sùng-liòng chiông băh-gák."" | |
| Ià-sŭ dò̤ „Mò̤-să̤ găk săng lā̤ gṳ̄ siè‟ gâe̤ng cê-gă dó̤i-dáu bī: | |
| " Chiông Mò̤-să̤ câi-cā diŏh kuōng-iā gṳ̄ lâu-siè, Ìng-cṳ̄ dék-dék iâ ciŏng-uâng ké̤ṳk nè̤ng gṳ̄ kī: sāi huàng séng Ĭ gì nè̤ng cêu â̤ miēng tìng-lùng dáik īng-sĕng." (Iók-hâng Hók-ĭng dâ̤ 3 ciŏng) | |
| Diŏh ciā bī-gáu diē-sié, Ià-sŭ mò̤ āi ciŏng cê-gă gâe̤ng siè lièng-hiê kī-lì, sê buóh ciŏng ĭ lôi-bī có̤ "siong-séng" gì dó̤i-chiông, nè̤ng nâ siong-séng ĭ cêu â̤ dáik-géu, cĭng-chiông hī piĕ ché̤ṳ dè̤ng-siè lì dáik-géu gì nè̤ng. Câing-nguôi diŏh Mĕk-sê Liŏh 12 ciong 9 ciék gà̤-dēng ô iā iéu -gīng gì īng-ê̤ṳng, cī īng-ê̤ṳng gâe̤ng siè ô gang-guó, nguòng-ùng siā gáu: | |
| "Ciā duâi lṳ̀ng, cêu sê câi-cā gì lâu-siè, iâ chĭng có̤ Mò̤-gūi Sák-dáng, iū-hĕ̤k tŭng sié-găng gì, giéng dṳ̆k lŏ̤h dê lā̤; ĭ gì sé̤ṳ-ciā gâe̤ng ĭ iâ cà̤ dṳ̆k lŏ̤h kó̤." | |
| Ciā ùng-cê niông nè̤ng siŏng-séng Cháung-sié Gé diē-sié gì siè cêu sê mò̤-gūi buōng-sĭng; cuòi iâ â̤ gāi-sék Hâ-uă ká̤-sié gâe̤ng siè gōng uâ sèng-âu mò̤ chiă-ngià--ĭng-ôi ĭ ng-sê lā̤ gâe̤ng siŏh tàu siè gōng uâ, gâe̤ng ĭ gōng uâ gì, sê săng cêng cóng, cêng chŭng-mìng, iâ cêng ngài-áuk gì siŏh ciáh tiĕng-sé̤ṳ. | |
| Săng-sáiu | |
| Săng-sáiu (生肖) sê Dĕ̤ng-ā dê-kṳ̆ siŏh piĕ mìng-cŭk dò̤ lì dô̤i-biēu nièng-găng gì 12 cṳ̄ng dông-ŭk. Dó̤i Háng-cŭk lì gōng, 12 săng-ngáu gì sông-sê̤ṳ sê: Chṳ̄, Ngù, Hū, Tó, Lṳ̀ng, Siè, Mā, Iòng, Gàu, Giĕ, Kēng, Dṳ̆. Ĭng-ôi dê-ciĕ gâe̤ng săng-ngáu siŏh-iông, dŭ sê 12 bĭk, sū-ī mūi bĭk dê-ciĕ dŭ gâe̤ng siŏh bĭk săng-ngáu siŏng-dó̤i. | |
| Háik | |
| Háik (血) sê dông-ŭk sùng-kuàng hiê-tūng gì siŏh cṳ̄ng tĕk-sṳ̀-huá gì cū-cék, iù háik-ciŏng ("blood plasma") diē-sié gì gūi lôi sá̤-bău cū-siàng. Sá̤-bău sìng-hông sê: | |
| Cê̤ṳ-iù | |
| Cê̤ṳ-iù (自由), gāng-dăng gōng, cêu sê nè̤ng kó̤ siōng, kó̤ gōng, hĕ̤k-ciā kó̤ có̤ siŏh giông dâi-gié gì giók-é. Cê̤ṳ-iù sê nè̤ng dék gĭ-buōng gì guòng-lê, bĕk-nè̤ng mâ̤-sāi chák iâ mâ̤-sāi dŏk kó̤. | |
| Ĭ gì é-sé̤ṳ sê mâ̤ nguông hŭk-cṳ̀ng bĕk-nè̤ng. Ciā hìng-sék gì cê̤ṳ-iù gióng-lĭk diŏh dó̤i gó̤-ìng (hĕ̤k gùng-tā̤) ī-gĭk dó̤i ĭ gì kuàng-gīng gì huāng-káung gà̤-dēng: nguāi nâ ké̤ṳk guăng diē găng-lò̤, găk nguāi gì guòng-lĭk gâe̤ng kuàng-gīng diē-sié nguāi sê cê̤ṳ-iù gì, bók-guó nguāi mò̤ cê̤ṳ-iù pēu-nêng sê̤ṳ-sĭk. Cê̤ṳ-iòng huák-cáik iâ buŏh-sók ciā cê̤ṳ-iù: hùng-nó̤h nè̤ng dŭ mò̤ cê̤ṳ-iù buŏi (chŭi-iòng nē̤ng-gă â̤-sāi hĕ̤k-ciā mâ̤-sāi ché). Ī-suói-ā Báik-lìng ("Isaiah Berlin") nêng-ùi cī cṳ̄ng cê̤ṳ-iù sê "siĕu-gék cê̤ṳ-iù" ("negative freedom"): mò̤ siéh-nó̤h nó̤h làng lā̤ nguāi hèng-dông (dĕk-biék sê ké̤ṳk bĕk-nè̤ng). Ĭ gó kṳ̆-biék chók "cék-gék cê̤ṳ-iù" ("positive freedom"), sê bī nguāi có̤ sōng-sĕk kó̤ hèng-dông gì cê̤ṳ-iù. | |
| "Cê̤ṳ-iù" ciā kēu-hô̤ sèu-sèu ké̤ṳk dò̤ lì diêu-huáng ìng-mìng gáik-mêng, có̤-huāng. Pī-ṳ̀-gōng Séng-gĭng Chók Ăi-gĭk Gé diē-sié gì Mò̤-să̤ liāng-dô̤ ĭ gì ìng-mìng liê-kŭi Ăi-gĭk, dáik diŏh cê̤ṳ-iù. Găk Mā-dĭng Lô-dáik Gĭng chók-miàng gì iēng-gōng "Nguāi ô siŏh bĭk Máe̤ng" diē-sié, ĭ īng-ê̤ṳng lāu Mī-guók ŭ-nù gì lìng-hùng-gŏ̤: ""Gáu muōi cê̤ṳ-iù lāu! Gáu muōi cê̤ṳ-iù lāu! Gāng-siâ ciòng-nè̤ng gì Siông-dá̤ nē̤ng-gă gáu muōi cê̤ṳ-iù lāu!"" | |
| Cê̤ṳ-iù iâ biēu-sê nô̤i-sĭng cê̤ṳ-dê ("inner autonomy"), hĕ̤k-ciā kóng-cié cê-gă gì nô̤i-buô sié-huóng. Cuòi bău-guák â-dā̤ gūi bĭk kō̤-nèng gì dê̤ṳng-iéu-séng: | |
| Găk Háng-sṳ̆ Sák-sṳ̆ ("Hans Sachs") gì hié-kiŏk diē-sié, Gū Hĭ-lé-nà̤ diék-hŏk-gă Dâ̤-ĕu-gṳ̆ng-nà̤ ("Diogenes of Sinope") gâe̤ng Ā-lĭk-săng-dâi Dâi-dá̤ ("Alexander the Great") gōng: "Nṳ̄ sê nguāi nù-chài gì nù-chài." Cī ôi diék-hŏk-gă ī-gĭng ciéng-iàng giăng-pá, ṳ̆k-uông, gâe̤ng găng-huō, dáng sê Ā-lĭk-săng-dâi gó găk lā̤ hŭk-sê̤ṳ cī piĕ ciō-nè̤ng. Chŭi-iòng ĭ cĭng-hŭk lāu nguôi-buô gì sié-gái, dáng-sê ĭ gó muôi cĭng-hŭk ĭ nô̤i-buô gì sié-gái. Dṳ̀ lā̤ cê-gă, hùng-nó̤h dŭ mò̤ nièng-ngài niông cê-gă kóng-cié nô̤i-sĭng sié-gái. | |
| 20 sié-gī ô cĭng sâ̤ céng-dê ông-dông-ciā ciĕ-tì cī cṳ̄ng hìng-sék gì cê̤ṳ-iù, pī-ṳ̀-gōng Nà̤-lò̤-sŏng Mâng-dáik-lá ("Nelson Mandela"), Séng-hṳ̀ng Găng-dê ("Mahatma Gandhi"), Là̤-háik Uā-là̤-să ("Lech Wałęsa") gâe̤ng Uă-cṳ̀-lá-hŭ Hăk-mì-ī ("Václav Havel"), dēng-dēng. | |
| Céng-dê huâng-ùi nô̤i gì cê̤ṳ-iù sê bī biēu-dăk gó̤-ìng é-cé gì nèng-lĭk hĕ̤k giók-é. Céng-dê cê̤ṳ-iù bău-guák cĭng sâ̤ cṳ̄ng-lôi, bī-lâung gáu-ṳ̆k cê̤ṳ-iù, cŭng-gáu cê̤ṳ-iù, ngiòng-lâung cê̤ṳ-iù, chók-bēng cê̤ṳ-iù, cĭk-huôi cê̤ṳ-iù, iè-dông cê̤ṳ-iù (hĕ̤k lṳ̄-hèng cê̤ṳ-iù), dēng-dēng. | |
| C ngṳ̄-ngiòng | |
| C ngṳ̄-ngiòng sê 1 cṳ̄ng piĕng-tiàng ngṳ̄-ngiòng, 1972 nièng iù Dĕng-nì-sṳ̆ Lĭk-chiĕ ("Dennis Ritchie") găk Unix chŏ̤-cáuk hiê-tūng gà̤-dēng siék-gié chók-lì gì. Gĭng-dáng-nĭk gì C ngṳ̄-ngiòng ī-gĭng huák-diēng siàng kuá bìng-dài gì piĕng-tiàng ngṳ̄-ngiòng, īng-hiōng lāu gì-tă cêng sâ̤ ngṳ̄-ngiòng, chiông C++, Java, C# dēng-dēng. | |
| C ngṳ̄-ngiòng gì sāi-ê̤ṳng iā lìng-uăk, pī-ṳ̀-gòng, "char" lôi-hìng gì biéng-liông â̤-sāi dáung có̤ "int" lôi-hìng, sêng-cé â̤ kĕk cī-cĕng ("pointer") dēng dă̤-gék huŏng-sék huōng-ông nô̤i-còng. | |
| Â-dā̤ gì dô̤i-mā hô̤ lō̤ ""Hello World"", sèu-sèu sê nè̤ng kī-chiū ŏ̤h C ngṳ̄-ngiòng gì tàu-tàu ciáh tiàng-sê̤ṳ. | |
| Â-dā̤ sê sāi C ngṳ̄-ngiòng siā gì siŏh ciáh gāng-dăng gì tiàng-sê̤ṳ, mŭk-dék sê suŏ-chók “Hello, world!” | |
| Ciŏng-ciŭ | |
| Ciŏng-ciŭ (漳州, Mìng-nàng-uâ: "Chiang-chiu", Ĭng-ngṳ̄: "Zhangzhou" hĕ̤k "Changchow") sê Hók-gióng-sēng nàng-buô iòng-hāi gì dê-gék-chê. Ciŏng-ciŭ báe̤k-buô sê Ciòng-ciŭ gâe̤ng Â-muòng, să̤-báe̤k-buô sê Lṳ̀ng-ngàng, nàng-buô iâ gâe̤ng Guōng-dĕ̤ng-sēng siŏng ciék. | |
| Ciŏng-ciŭ ô 2 bĭk kṳ̆: Hiŏng-siàng (薌城) gâe̤ng Lṳ̀ng-ùng (龍文), 1 bĭk gâing-gék-chê Lṳ̀ng-hāi (龍海), ī-gĭk 8 bĭk gâing: Bìng-huò (平和), Ciéu-ăng (詔安), Ciŏng-puō (漳浦), Diòng-tái (長泰), Dĕ̤ng-săng (東山), Huà-ăng (華安), Nàng-cêng (南靖) gâe̤ng Hùng-siĕu (雲霄). | |
| Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k | |
| Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sū lī-dê gì dê-kṳ̆, dáng-sê mò̤ bău-guák Hiŏng-gē̤ng gâe̤ng Ó̤-muòng. Ng-sāi áng cê-méng kó̤ lī-gāi "Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k", ĭng ciā kái-niêng ék-buăng sê ôi lāu kṳ̆-biék Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sū lī-dê gì Dài-uàng, Pàng-hù, Gĭng-muòng gâe̤ng Mā-cū, gó-chṳ̄, Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k iâ bău-guák Hāi-nàng. | |
| Nguòng-siĕu-cáik | |
| Nguòng-siĕu-cáik (元宵節) sê Dṳ̆ng-guók diòng-tūng gì nièng-cáik, nĭk-gĭ sê gô-lĭk Ciăng-nguŏk sĕk-ngô, sê kéng-cé̤ṳk sĭng-nièng gì muōi-nĭk. Găk Hók-ciŭ dēng nàng-huŏng dê-kṳ̆, gáuk-gă-gáuk-ciō dŭ cṳ̄ Nguòng-siĕu-uòng siăh, màng-buŏ gṳ̄-hèng Dĕng-huôi (燈會), diòng-méng cêng nâu-iĕk. | |
| Nguòng-siĕu | |
| Nguòng-siĕu kō̤-nèng sê: | |
| Nguòng-siĕu-uòng | |
| Nguòng-siĕu-uòng (元宵丸, gāng-chĭng "nguòng-siĕu") sê găk Nguòng-siĕu-cáik siăh gì nó̤h, sāi sŭk-mī-hūng có̤ siàng, ô âng, ê diĕng (iâ ô gèng gì). | |
| Dìng Gīng-ê̤ṳng | |
| Dìng Gīng-ê̤ṳng (陳景潤, 1933n 5ng 22h - 1996n 3ng 19h), Hók-ciŭ-nè̤ng, Dṳ̆ng-guók chók-miàng gì Só-hŏk-gă. | |
| Ĭ diŏh Â-muòng Dâi-hŏk Só-hŏk-hiê bék-ngiĕk hâiu, báik-cèng có̤ guó Dṳ̆ng-hŏk só-hŏk sĭng-săng, mò̤ nuâi òng diêu diōng Â-muòng Dâi-hŏk có̤ cṳ̆-lâiu-uòng, ngiēng-géu só-lâung ("number theory"). 1956 nièng diêu diē Dṳ̆ng-guók Kuŏ-hŏk-iêng Só-hŏk Ngiēng-géu-sū; 1980 nièng ké̤ṳk sōng-gṳ̄ có̤ Dṳ̆ng-kuŏ-iêng Ŭk-lī-hŏk gâ̤eng Só-hŏk-buô gì ūi-uòng. | |
| Gé̤ṳ-siók, Dìng Gīng-ê̤ṳng siŏh-sié sāng-kiêng, sêng-cé dŭ ng sā̤-ngāi ng sā̤-tŏng. | |
| Dĭng Gīng-ê̤ṳng gì ngiēng-géu gĕ̤ng-cáuk ciō-iéu cĭk-dṳ̆ng diŏh sĕ̤ng-săng só-só chăi-siōng ("twin prime conjecture"), Uă-līng ông-dà̤ ("Waring's problem"), Gŏ̤-dáik-bă-háik chăi-siōng ("Goldbach's conjecture") gâe̤ng Lé-gĕng-dáik chăi-siōng ("Legendre's conjecture"), īng-dô̤ hŭng-sék só-lâung ("analytic number theory") gì céng-buô. Ĭ găk 1966 nièng huák-biēu siŏh piĕng lâung-ùng, céng-mìng lāu Dìng-sê dêng-lī ("Chen's theorem"): êng-hò̤ gáu duâi ("sufficiently large") gì ngēu-só dŭ â̤ buŏng siàng 2 bĭk só-só, hĕ̤k-ciā sê 1 bĭk cék-só gâe̤ng 1 bĭk buáng-só-só (2 bĭk só-só gì cék) gì huò. Bī-lâung-gōng, 100 = 23 + 7 · 11. | |
| Ché̤ṳng | |
| Ché̤ṳng (銃) sê 1 lôi ū-ké gì tūng-chĭng. Ché̤ṳng tŭng-guó huōi-iŏh iòng-siĕu kĕ̤ng-ké sū sék-bóng gì nèng-liông, ciŏng ché̤ṳng-cī (銃籽) ī cêng ká̤ gì sók-dô huák-siâ chók, sák-siŏng-lĭk cêng duâi. Ché̤ṳng sèu-sèu ké̤ṳk nè̤ng dò̤ lì huâng cô̤i tài nè̤ng, sê iā ngùi-hiēng gì nó̤h, gó-chṳ̄ ô siŏh piĕ guók-gă dŭ hâing-cié ché̤ṳng gì sāi-ê̤ṳng, cêng-cé mò̤ ṳ̀ng-sé̤ṳ pū-tŭng báh-sáng ô ché̤ṳng. | |
| Kēng | |
| Kēng (犬) sê gă-iōng gì dông-ŭk, sṳ̆k kēng-kuŏ, gâe̤ng lòng sê chĭng-chék. Nè̤ng iōng kēng ô gūi chiĕng nièng gì lĭk-sṳ̄, gĭng-dáng gì kēng ô cêng sâ̤ cṳ̄ng-lôi. | |
| SQL | |
| SQL (IPA: [ˈɛsˈkjuˈɛl] hĕ̤k-ciā [ˈsiːkwəl]), Ĭng-ùng ciòng-chĭng sê ""Structured Query Language"" (é-sé̤ṳ sê "Giék-gáiu-huá Că-sùng Ngṳ̄-ngiòng") sê siŏh cṳ̄ng iā giàng-sì gì diêng-nō̤ ngṳ̄-ngiòng, ké̤ṳk dò̤ lì găk guăng-hiê-hìng só-gé̤ṳk-kó guāng-lī hiê-tūng ("relational database management systems") diē-sié cháung-gióng ("create"), hĕk-dáik ("retrieve"), huăng-sĭng ("update") gâe̤ng tài-lâi ("delete") só-gé̤ṳ. Ĭ chók-sié diŏh 1974 nièng, kăi-huák gŭng-sĭ sê IBM. Téng ĭ dék cā gì bēng-buōng gáu hiêng-câi, SQL ô gĭng-lĭk siŏh piĕ biéng-huá: ĭ ké̤ṳk ANSI gâe̤ng ISO biĕu-cūng-huá, bêng-chiā, gĭng-dáng-nĭk gì SQL ī-gĭng ciĕ-tì dó̤i-chiông-guăng-hiê-hìng só-gé̤ṳ-kó guāng-lī hiê-tūng ("object-relational database management systems"). | |
| Ciĕ-tì SQL gì só-gé̤ṳ-kó hiê-tūng cuō-iéu ô: Oracle, SQL Server, DB2 gâe̤ng MySQL. | |
| Că-sùng ngṳ̄-guó ké̤ṳk dò̤ lì sìng-tō̤ só-gé̤ṳ-kó biēu diē-sié gì gé-liŏh, sāi SELECT ngṳ̄-guó. | |
| Só-gé̤ṳ Chŏ̤-cé̤ṳng Ngṳ̄-ngiòng ngṳ̄-guó ké̤ṳk dò̤ lì siŭ-gāi biēu gì nô̤i-ṳ̀ng, ô 3 cṳ̄ng: | |
| Só-gé̤ṳ Dêng-ngiê Ngṳ̄-ngiòng ngṳ̄-guó ké̤ṳk dò̤ lì dêng-ngiê só-gé̤ṳ-kó diē-lié só-gé̤ṳ gì cū-hăk huŏng-sék, ô 5 cṳ̄ng: | |
| Sê̤ṳ-ô Kóng-cié ngṳ̄-guó ké̤ṳk dò̤ lì ciŏng dó̤i só-gé̤ṳ-kó gé-liŏh sū có̤ gì siŭ-gāi īng-uōng bō̤-còng kī-lì, hĕ̤k-ciā sê chṳ̄-siĕu cī piĕ chŏ̤-cáuk. Sê̤ṳ-ô Kóng-cié ô 3 cṳ̄ng: | |
| Só-gé̤ṳ Kóng-cié Ngṳ̄-ngiòng ngṳ̄-guó ké̤ṳk dò̤ lì siŭ-gāi só-gé̤ṳ-kó giék-gáiu gì chŏ̤-cáuk guòng-âing, ô 2 cṳ̄ng: | |
| Â-dā̤ sê 1 guó gāng-dăng gì SQL ngṳ̄-guó, gŭng-nèng sê téng 1 tiŏng hô̤ lō̤ ""books"" gì biēu diē-sié că-sùng gá-gáh bī 100.00 gói gì sū-iū cṳ̆ gì gé-liŏh, bêng áng cṳ̆-miàng bà̤ ché̤ṳ-sê̤ṳ. | |
| Dáik-ngṳ̄ | |
| Dáik-ngṳ̄ ("Deutsch") sê Să̤ Gé-ī-màng-ngṳ̄ gì siŏh ciĕ, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Dáik-ngṳ̄ gâe̤ng Ĭng-ngṳ̄, Hò̤-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Dáik-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 9500 uâng gáu 1 é, iâ ô 2000 uâng nè̤ng ī Dáik-ngṳ̄ có̤ dâ̤ 2 ngṳ̄-ngiòng. Găk Ĕu-ciŭ gâe̤ng sié-gái gì-tă sū-câi, hăk-hâu diē-sié dŭ ô gá Dáik-ngṳ̄. | |
| Dṳ̆ng-sié-gī sèng-âu, Dáik-ngṳ̄ gó muôi tūng-ék, ĭ sê Dĕ̤ng Huák-làng-káik-nè̤ng ("Westfranken") sū gōng gì gáuk cṳ̄ng huŏng-ngiòng gì tūng-chĭng. | |
| 16 sié-gī, Mā-dĭng Lô-dáik gŏng-gé̤ṳ Dáik-guók dĕ̤ng-buô gâe̤ng dṳ̆ng-buô gì Gŏ̤-dê Dáik-ngṳ̄ ("Hochdeutsch") huăng-ĭk «Séng-gĭng». Cī buô «Séng-gĭng» cêu siàng có̤ ī-hâiu Dáik-ngṳ̄ cṳ̆-ngṳ̄ gì biĕu-cūng. | |
| Â-dā̤ guók-gă diâng Dáik-ngṳ̄ có̤ mì-ék gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng: | |
| Â-dā̤ guók-gă diâng Dáik-ngṳ̄ có̤ gūi bĭk guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék: | |
| Dáik-ngṳ̄ iâ gṳ̆ng-sùi Dáik-guók-nè̤ng gì iè-mìng diòng gáu sié-gái gì-tă sū-câi. | |
| Hók-ăng-uâ | |
| Hók-ăng-uâ (福安話) sê Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ báe̤k buô gì siŏh cṳ̄ng dâi-biēu huŏng-ngiòng, sṳ̆k Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Báe̤k-piéng. sāi gì nè̤ng ciō-iéu diŏh Hók-gióng-sēng Mìng-dĕ̤ng Nìng-dáik gì Hók-ăng-chê. Hók-ăng-uâ sê Báe̤k-piéng gì dâi-biēu huŏng-ngiòng, gâe̤ng gì-tă Báe̤k-piéng huŏng-ngiòng chă-mâ̤-kó̤-huông, ô gì nè̤ng iâ ciŏng gó̤-lòng ciáh Báe̤k-piéng huŏng-ngiòng dŭ dò̤ tūng-chĭng hô̤ lā̤ „Hók-ăng-uâ“. | |
| Hók-ăng gô-dā̤ sê Nìng-dáik dê-kṳ̆ gì ùng-huá dṳ̆ng-sĭng. Chĭng-dièu muăk-nièng, chók-hiêng siŏh buōng ciŏng-muòng gái-siêu Hók-ăng-uâ ĭng-ông gì ông-cṳ̆, miàng-cê hô̤ lō̤ «Ăng-kiŏng Báik-ĭng» (安腔八音). | |
| Siŏng-dó̤i Hók-ciŭ-uâ lì gōng, Hók-ăng-uâ diē-sié bō̤-liù siŏng-dŏng sâ̤ gì gū-dâi Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì dĕk-sáik. Hók-ăng-uâ iâ sêu báe̤k buô Ngù-ngṳ̄ gì īng-hiōng, huák-sĕng siŏh-buô-hông gì biéng-huá. | |
| Ăng-kiŏng Báik-ĭng | |
| «Ăng-kiŏng Báik-ĭng» sê 1 buô huāng-éng Chĭng-dièu muăk-gĭ gì Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ăng-uâ gì ông-cṳ̆, cáuk-ciā sê Lṳ̆k Siông-lìng (陸尚淋) gâe̤ng ĭ hŏk-sĕng Dìng Dĕng-kŭng (陳登昆). Cī buô ông-cṳ̆ sê ngiēng-géu Hók-ăng-uâ dê̤ṳng-iéu gì cṳ̆-lâiu. | |
| Mā-cū (Dō̤) | |
| Mā-cū (馬祖) sê Lièng-gŏng dĕ̤ng-buô 19 bĭk dō̤-sê̤ṳ gì tūng-chĭng, gĭng-dáng sê sṳ̆k Dṳ̆ng-huà Mìng-guók Hók-gióng-sēng Lièng-gŏng-gâing guāng gì. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók iâ gōng cê-gă dó̤i cŭ-uái ô ciō-guòng, ciŏng ĭ gŭi gáu Hók-gióng-sēng Hók-ciŭ-chê Lièng-gŏng-gâing â-dā̤ guāng, sĭk-cié táu-dā̤ mò̤ tūng-dê guó. | |
| Mā-cū gì miàng-chĭng sê téng Hók-gióng buōng-iòng gì sìng-siĕng Mā-cū Bò̤-bò̤ lì gì. | |
| Mā-cū dê-kṳ̆ gì iè-mìng ciō-iéu sê téng Diòng-lŏ̤h (長樂) lì gì. Gó-chṳ̄ gĭng-dáng gì Mā-cū ngṳ̄-ngiòng ùng-huá dŭ cêng chiông Diòng-lŏ̤h. | |
| Mìng-gĕ̤ng | |
| Mìng-gĕ̤ng (閩江) sê Hók-gióng-sēng dék duâi gì ò̤, huák-nguòng diŏh Hók-gióng gâe̤ng Gŏng-să̤ biĕng-gái gì Ū-ì-săng-mĕk, hióng dĕ̤ng-nàng làu diē Dĕ̤ng-hāi. Gáng-làu dòng 577 gŭng-lī, làu-mĭk miêng-cék 60,992 bìng-huŏng gŭng-lī, mū-liŏh iéng Hók-gióng ciòng sēng miêng-cék gì 50% ī-siông. Nàng-bìng cĭ gèng sê siông-kă̤, Nàng-bìng gáu Kŭ-chèng Cūi-kāu sê dŏng-kă̤, Cūi-kāu â-dā̤ sê â-kă̤. Mìng-gĕ̤ng ô cêng sâ̤ ciĕ-làu, cūi-liông hŭng-hó, bìng-gĭng làu-liông sê 1,980 lĭk-huŏng-mī/miēu, làu-mĭk miêng-cék găk Dṳ̆ng-guók ciō-iéu gĕ̤ng-ò̤ dâi-dŏng bà̤ dâ̤ 12 ôi, nièng bìng-gĭng làu-liông bà̤ ciòng-guók dâ̤ 7 ôi. Uòng-ò̤ gì làu-mĭk miêng-cék bī Mìng-gĕ̤ng duâi 11 buôi, bók-guó cūi-liông nâ sê ĭ gì 92%. | |
| Mìng-gĕ̤ng diŏh Siông-duô ô 3 dèu nguòng-tàu: báe̤k-nguòng Gióng-kă̤ (建溪); dṳ̆ng-nguòng Hó-dòng-kă̤ (富屯溪), iâ hô̤ lō̤ Giéng-kă̤ (劍溪); nàng-nguòng Să-kă̤ (沙溪). Cī 3 dèu kă̤ găk Ū-ì-săng-mĕk gâe̤ng Dái-ùng-săng-mĕk diē-sié uăng lì uăng kó̤, pă lì pă kó̤, gáu dṳ̆ng-muōi găk Nàng-bìng hó-gê̤ṳng làu gáu siŏh-dŏi. Mìng-gĕ̤ng dṳ̆ng-iù dê-kṳ̆ buŏng có̤ Iù-kă̤ (尤溪) gâe̤ng Kŭ-chèng-kă̤ (古田溪), hâ-iù làu diē Duâi-ciŏng-kă̤ (大樟溪) gâe̤ng Muòi-kă̤ (梅溪). | |
| Mìng-gĕ̤ng găk Hók-ciŭ chê-kṳ̆ buŏng có̤ nàng báe̤k 2 dèu, téng Nàng-dòi (南臺) diŏh Mā-muōi (馬尾) hăk-biáng, găk Mìng-ăng-déng (閩安鎮) bô buŏng có̤ 2 dèu diē Dĕ̤ng-hāi. Mìng-gĕ̤ng găk Hók-ciŭ ô cêng sâ̤ gīng-guăng, chiông Gĭng-săng-sê, Gĕ̤ng-sĭng Gŭng-huòng, Lò̤-sĭng-ták dēng-dēng. | |
| Bô-uăk-cáik | |
| Bô-uăk-cáik sê Gĭ-dók-gáu dék dê̤ṳng-iéu gì cáik-nĭk, nĭk-gĭ sê giĕng-dṳ̆k nièng Chŭng-hŭng nguŏk-ièng cĭ hâiu gì tàu bĭk Lā̤-buái. Hông gáu gì nè̤ng găk cī sŏ̤h gĕ̤ng kéng-cé̤ṳk Ià-sŭ gì bô-uăk (dâi-kái huák-sĕng diŏh gŭng-nguòng 27 gáu 33 nièng, Ià-sŭ ké̤ṳk déng sī diŏh sĕk-cê-gá gà̤-dēng hâiu gì dâ̤ 3 nĭk). | |
| Găk cuō-iéu gì Gĭ-dók-gáu siâ-huôi gì Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng (dṳ̀ kī Ĭng-ngṳ̄, Dáik-ngṳ̄ gâe̤ng siŏh piĕ Sṳ̆-lá-hŭ ngṳ̄-ngiòng) diē-lié, ciā cáik-nĭk gì miàng-chĭng sê téng ""Pesach"" lì gì, sê Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ "Uŏk guó" ("Pass over") gì é-sé̤ṳ. | |
| Ĭng-ngṳ̄ gâe̤ng Dáik-ngṳ̄ gì miàng-chĭng ""Easter"" gâe̤ng ""Ostern"" sê téng siŏh ciáh Ăng-gáh-lò̤ Sák-sŏng nṳ̄-sìng gì miàng ""Eostre"" lì gì. Gŏng-gé̤ṳ 8 sié-gī Ĭng-guók gì Gĭ-dók siŭ-dô̤-sê̤ṳ gâe̤ng lĭk-sṳ̄ hŏk-gă Bī-dáik ("Bede") sāi Lá-dĭng-ngṳ̄ sū gé-cái gì: | |
| ""Eosturmonath, qui nunc paschalis mensis interpretatur, quondam a dea illorum quae Eostre vocabatur et cui in illo festa celebrabant nomen habuit."" | |
| Huăng-ĭk: "Eosturmonath, hiêng-câi ké̤ṳk ĭk có̤ bô-uăk nguŏk ("paschal month"), nguòng-lài sê gŏng-gé̤ṳ nṳ̄-sìng Eostre sū kī gì, hiêng-câi ī-gĭng sê ciā cáik-nĭk gì miàng-chĭng lāu." | |
| Bô-uăk-cáik chiông-cĭng Ià-sŭ iù sī diē bô-uăk. Dâ̤ ék, ĭ kēng-diâng Ià-sŭ gì sĭng-hông sê bô-uăk gì Géu-cuō. Găk Dĕ̤ng-céng-gáu gì duòng-tūng diē-sié, cuòi sê ciâ gáu-dòng diē gì séng-chiông biēu-hiêng chók gì, ĭ biēu-hiêng chók sŏ̤h ciáh dáik-séng gì, bô-uăk gì Gĭ-dók. Dâ̤ nê, ĭ bô sŏ̤h huòi kēng-diâng Gĭ-dók-dù gì āi-uông, cêu sê Gĭ-dók-dù iâ ciŏng iù sī diē bô-uăk, gó-chṳ̄ ng-sāi gái giăng sī-uòng. Cī lâng huŏng-miêng gì cuō-dà̤ cuō-dô̤ lāu Bô-uăk-cáik gì séng-gŏ̤ gâe̤ng lā̤-ngì. | |
| 18 sié-gī cā-gĭ gì séng-gŏ̤-cĭk «Dâi-bĭk gì Séng-īng» (Lá-dĭng-ùng: "Lyra Davidica") sê cĭng hō̤ gì ùng-hŏk huâng-liê. «Dâi-bĭk gì Séng-īng» có̤i-cā chók-bēng diŏh 1708 nièng, gì-dṳ̆ng ô siŭ-luŏh sŏ̤h dà̤ séng-gŏ̤, iā sèu éng-ê̤ṳng diŏh Bô-uăk-cáik. Ciā séng-gŏ̤ gê̤ṳng-cūng 4 ciék, muōi ciék 4 hòng, muōi hòng ī "Ă-lī-lô-iā" sák-muōi. Chiāng cé̤ṳ-é, cī dà̤ séng-gŏ̤ giòng-diêu lāu Ià-sŭ ṳ̄ng-sêu sĕk-cê-gá gà̤-dēng gì tiáng sê ôi-lāu cīng-géu sié-gái, ī-gĭk báik-duòng Ià-sŭ iù muó diē sĭng tiĕng hâiu sū gāng-gáuk gì tióng-lŏk. | |
| Ià-sŭ Gĭ-dók gĭng-dáng sĭng tiĕng, Ă-lī-lô-iā! | |
| Nguāi-nè̤ng kāi-suòng gì séng-nĭk, Ă-lī-lô-iā! | |
| Ĭ báik-cèng găk sĕk-cê-gá gà̤-dēng sī siŏh huòi, Ă-lī-lô-iā! | |
| Ôi cīng-géu nguāi-nè̤ng sêu nâng. Ă-lī-lô-iā! | |
| Niông nguāi-nè̤ng chióng-gŏ̤ cáng-mī, Ă-lī-lô-iā! | |
| Hióng Gĭ-dók nguāi-nè̤ng tiĕng-siông gì uòng, Ă-lī-lô-iā! | |
| Ĭ báik-cèng mâi sĕk-cê-gá gâe̤ng sī-uòng, Ă-lī-lô-iā! | |
| Ôi hāu cô̤i-nè̤ng dáik géu-sṳ̆k. Ă-lī-lô-iā! | |
| Ĭng Ĭ sū sêu gì cṳ̆ iông tóng-kū, Ă-lī-lô-iā! | |
| Nguāi-nè̤ng gì géu-ŏng ī dáik siàng-cêu. Ă-lī-lô-iā! | |
| Dăng găk tiĕng-dīng Ĭ có̤ Uòng, Ă-lī-lô-iā! | |
| Hē̤-nē̤ tiĕng-sé̤ṳ īng-uōng gŏ̤-chióng. Ă-lī-lô-iā! | |
| Nguāi-nè̤ng hióng Siông-dá̤ gŏ̤-chióng, Ă-lī-lô-iā! | |
| Chiông Ĭ gì ìng-ái īng-uōng cáng-mī. Ă-lī-lô-iā! | |
| Cáng-mī Ĭ, nṳ̄-nè̤ng tiĕng-siông gì Cuō, Ă-lī-lô-iā! | |
| Séng-hô, Séng-cṳ̄, gâe̤ng Séng-sìng. Ă-lī-lô-iā! | |
| Ĭng-guók sĭ-ìng Gièu-dê Háik-báik ("George Herbert", 1593 - 1633) gì sĭ-guó iâ biēu-dăk chók séng-ngiōng-ciā dó̤i ĭ-gáuk-nè̤ng gâe̤ng Gĭ-dók cà̤-cà̤ bô-uăk gì āi-uông. | |
| Kī-lì, sĭng-lìng, nṳ̄ gì Cuō ī-gĭng bô-uăk. Chióng cáng-mī gì g̤ŏ̤, | |
| Ng-sāi ă̤-iòng, | |
| Ĭ â̤ sāi chiū iĕu nṳ̄, nṳ̄ â̤ gâe̤ng Ĭ siŏh-iông, | |
| Cà̤-cà̤ bô-uăk. | |
| Găk Hĭ-lé-nà̤ Dĕ̤ng-céng-gáu gáu-huôi, â-dā̤ duòng-tūng gì Bô-uăk-cáik uâ-ngṳ̄ iâ cĭng sèu sāi-ê̤ṳng: | |
| Bô-uăk-cáik găk Gĭ-dók-gáu sié-gái ô cêng sâ̤ mâ̤-siông gì kéng-cé̤ṳk huŏng-sék. Găk Tiĕng-cuō-gáu gâe̤ng Dĕ̤ng-céng-gáu dṳ̆ng-găng, séng-dù dĕk-biék guăng-cé̤ṳ guŏng-mìng gâe̤ng ŭ-áng gì chiông-cĭng gì dê̤ṳng-iéu-séng. Găk gū-cā gáu-huôi, céng-lā̤ ké̤ṳk ăng-bà̤ diŏh Bô-uăk-cáik cī sŏ̤h g̤ĕ̤ng, biēu-mìng séng-ngiōng-ciā ī-gĭng téng ŭ-áng giàng diē guŏng-mìng, téng sī-uòng giàng diē sĕng-mêng. | |
| Găk Să̤-huŏng, gâe̤ng Bô-uăk-cáik ô-guăng gì nó̤h ô Bô-uăk-cáik-tó gâe̤ng Bô-uăk-cáik-lâung. Gé̤ṳ-suók, Bô-uăk-cáik-tó sê sáe̤ng ké̤ṳk niāng-gŏ̤ Bô-uăk-cáik-lâung gì sé̤ṳ-ciā. Bô-uăk-cáik-lâung sê kéng-cé̤ṳk Bô-uăk-cáik sèng-âu sāi gì ciŏng-sék-séng gì lâung, chiông-cĭng sĭng gì sĕng-mêng. Duòng-tūng siông ék-buăng dŭ sê sāi-ê̤ṳng niēng-sáik guó gì Lâung, dáng hiêng-dâi iâ sĭk-guáng sāi-ê̤ṳng lâung-hìng gì kiēu-káik-lĭk. Duâi-nè̤ng sĕng gâe̤ng Bô-uăk-cáik-lâung káung kī lì, niông niāng-gŏ̤ kó̤ tō̤. | |
| Victor Hugo | |
| Victor Marie Hugo (1802 n 2 ng 26 h - 1885 n 5 ng 22 h) sê Huák-guók sĭ-ìng, siēu-siók-gă, kiŏk-cáuk-gă, căl-ùng-gă, ìng-guòng ông-dông-gă, iâ sê Huák-guók gì Lò̤-mâng ciō-ngiê ông-dông gì dâi-biēu-nè̤ng cĭ ék. Hugo dék chók-miàng gì cáuk-pīng sê «Bă-là̤ Séng-mū-iêng» ("Notre-Dame de Paris") gâe̤ng «Pĭ-chāng Sié-gái» ("Les Misérables"). | |
| Puâng lā̤ ĭ huói-só gì gă-cĕng, Hugo iù nièng-kĭng sèng-hâu gì siŏh ciáh sṳ̆-siōng bō̤-siū gì nè̤ng biéng có̤ siŏh ciáh céng-dê cō̤-ĭk gì ciĕ-tì-ciā, ciĕ-tì gê̤ṳng-huò-cié. Ĭ gì cáuk-pīng diē-sié dŭ ô huāng-éng dŏng-sì gì céng-dê gâe̤ng siâ-huôi cìng-huóng. | |
| Hugo gì tàu buô sìng-gŭng cáuk-pīng sê ĭ diŏh 1831 nièng chók-bēng gì «Bă-là̤ Séng-mū-iêng». Ĭ lêng-nguôi siŏh buô sìng-gŭng gì duâi cáuk-pīng sê «Pĭ-cāng Sié-gái», cī buô cṳ̆ ĭ sāi 17 nièng ciáh chiàng. | |
| 1841 nièng, Hugo ké̤ṳk sōng-gṳ̄ có̤ Huák-làng-să̤ Hŏk-iêng gì iêng-sê̤ṳ. Téng hiā sèng-hâu kī, Hugo kăi-sṳ̄ găk céng-dê-gái uăk-dông, ciĕ-tì gê̤ṳng-huò-cié. | |
| 1851 nièng, Napoléon 3-sié (Louis Napoléon) uòng-ciòng kóng-cié lāu guòng-lĭk, huāng-dó̤i ngiê-huôi cié-dô. Hugo gŭng-kăi piĕ-pàng ĭ sê Huák-guók gì buâng-dù. Hugo giăng ĭ â̤ sêu gáu Napoléon 3-sié gì páik-hâi, cêu cāu kó̤ guók-nguôi, ék-dĭk gáu 1870 nièng Napoléon 3-sié ké̤ṳk tiāng huăng cĭ-hâiu, ĭ ciáh diōng Bă-là̤. | |
| Hugo 1885 nièng liê sié, ké̤ṳk cáung diŏh Siĕng-hièng-sṳ̀ (先賢祠, "Panthéon"). | |
| Bă-là̤ Séng-mū-iêng (Siēu-siók) | |
| «Bă-là̤ Séng-mū-iêng» (巴黎聖母院, Huák-ngṳ̄: "Notre-Dame de Paris") sê Huák-guók cáuk-gă Victor Hugo găk 1831 nièng huák-biēu gì siēu-siók. Siēu-siók gì buói-gīng siék-dé diŏh 1485 nièng gì Bă-là̤ Séng-mū-iêng. | |
| Cáuk-pīng ké̤ṳk buŏng có̤ 11 guóng, giĕng-dṳ̆k guóng bô buŏng có̤ 2 gáu 8 ciŏng. | |
| Quasimodo, Esmeralda, gâe̤ng Frollo sê gū-sê̤ṳ gì 3 ôi ciō-gáe̤k. Â-dā̤ sê ìng-ŭk cìng-ciék gì gāng-dăng kái-iéu. | |
| Quasimodo sê siŏh ciáh pó̤-sióng gì ūng-piăng, ĭng-hài sèng-hâu cêu ké̤ṳk nè̤ng mì-ké diŏh Bă-là̤ Séng-mū-iêng gì giĕ-cô̤ gà̤-dēng. Séng-mū-iêng gì mŭk-sṳ̆ Frollo găk Bô-uăk-cáik cĭ hâiu gì tàu bĭk lā̤-buái huák-hiêng bêng-chiā siŭ-iōng ĭ, ké̤ṳk ĭ kī-miàng Quasimodo (é-sé̤ṳ cêu sê Bô-uăk-cáik hâiu gì tàu bĭk lā̤-bái). Kā-sì-mò̤-dŏ̤ ké̤ṳk huáng duâi hâiu, có̤ lāu Séng-mū-iêng gì Páh-cṳ̆ng-nè̤ng. Esmeralda sê siŏh ciáh Gék-pū-sṳ̆ liù-lâung ū-nṳ̄, săng-sióng cĭng cáuk-gă. Quasimodo gâe̤ng Frollo dŭ ái siông lāu ĭ. Dáng-sê Esmeralda mì-dŭk dé̤ṳng-é ĭng-cóng gì Phoebus, Guók-uòng Gŭng-giéng-dôi gì dôi-diōng. Quasimodo dó̤i Esmeralda gì ái-cìng sê sùng-cĭng gì, ĭ lâng-ciáh gióng-lĭk lāu iā chĭng gì iū-cìng. Bók-guó, ngài-áuk gì Frollo báik-diòng cê-gă dáik mâ̤ diŏh Esmeralda, cêu sāi áng-màng-dŭk hâng-hâi ĭ, ciŏng ĭ puáng-hìng dáu sī. Quasimodo liēu-gāi cĭng-sióng hâiu, ciŏng Hù-lò̤-lŏ̤h téng Séng-mù-iêng gà̤-dēng-sié tiāng giâ go̤. Gū-sê̤ṳ gì sák-muōi, Quasimodo gâe̤ng Esmeralda sī găk siŏh-dŏi, sĭng-sĭ biéng có̤ ŭng-dìng. | |
| Cī buô cáuk-pīng găk Ĭng-ngṳ̄ iâ ĭk siàng "The Hunchback of Notre Dame" (Séng-mū-iêng gì Ūng-piăng), niông mâ̤-ciēu nè̤ng nêng-ùi Quasimodo sê siēu-siók gì ciō-gáe̤k. Dáng-sê cuòi ng-sê cáuk-ciā gì buōng-é. Káuk-sĭk, áng-ciéu Huák-ngṳ̄ buōng-dā̤ gì dà̤-mĕ̤k, Bă-là̤ Séng-mū-iêng buōng-sĭng ciáh sê gū-sê̤ṳ gì ciō-dà̤. Cī buô cáuk-pīng mièu-huôi chók Gothic sì-dâi gì gióng-dé̤ṳk, cŭng-gáu, gâe̤ng gì-tă ìng-ùng sū dăk gáu gì dīng-hŭng. Hugo nêng-ùi, cī piĕ dŭ sê cĭng-sĭk kō̤-séng gì. Gâe̤ng ĭ gì-tă cáuk-pīng siŏh-iông, Hugo iâ cĭng guăng-sĭng siâ-huôi gì gŭng-bìng, diŏh «Bă-là̤ Séng-mū-iêng» iâ ô tā̤-hiêng. | |
| Cĭng sâ̤ nè̤ng dó̤i cī buô «Bă-là̤ Séng-mū-iêng» gì gāi-tŭk dŭ ciŏng cáuk-pīng gì lĭk-sṳ̄ gâe̤ng cŭng-gáu buói-gīng gāng-dăng-huá lāu, nâ cĭk-dṳ̆ng diŏh dó̤i Quasimodo ngài-miâng gì dùng-cìng, ī-gĭk nè̤ng mò̤ găi-dŏng tŭng-guó săng-sióng lì puáng-duáng bĕk-nè̤ng, dēng-dēng. Gì-sĭk, cuòi nâ sê Hugo gó̤-lòng buô siēu-siók diē-lié cêng nâung gì siŏh-buô-hông. | |
| William Shakespeare | |
| William Shakespeare () găk Dṳ̆ng-guók ĭng-ĭk Să-sê̤ṳ-bī-ā (莎士比亞), iâ hô̤ lā̤ Să-ŭng (莎翁), sê Ĭng-guók sĭ-ìng gâe̤ng hié-kiŏk-gă, ké̤ṳk nêng-ùi sê Ĭng-ngṳ̄ dék ūi-dâi gì cáuk-gă. Ĭ ô siā mū-liŏh 38 piĕng hié-kiŏk gâe̤ng 154 dà̤ sĕk-sé-hòng-sĭ ī-gĭk gì-tă cṳ̄ng-lôi gì sĭ-gŏ̤. Ĭ uăk lā̤ sèng-âu cêu iā chók-miàng, guó-sié hâiu gáing-gáing go̤. | |
| Găk hié-kiŏk huŏng-miêng, Shakespeare siā pĭ-kiŏk gâe̤ng hī-kiŏk dŭ cĭng să, káik-uâ gì ìng-ŭk ô hŭk-căk gì ìng-gáh, iâ ô diék-hŏk chĭng-dô. | |
| Shakespeare gì cáuk-pīng ké̤ṳk huăng-ĭk có̤ gáuk-cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng, ĭ gì hié-kiŏk iâ ké̤ṳk buăng siông sié-gái gáuk-dê gì hié-dài, hié-bàng gà̤-dēng iēng-chók. Ĭ cáuk-pīng sāi-ê̤ṳng gì sṳ̀ guó ô cĭng sâ̤ dŭ ké̤ṳk ngék diē bàng-siòng-găng gì Ĭng-ngṳ̄. | |
| Shakespeare duâi-buô-hông hié-kiŏk dŭ ī lĭk-sṳ̄ có̤ dà̤-cài, chiông «Hamlet» ("Hamlet"), «Lear Uòng» ("King Lear"). Ĭ gì hié-kiŏk â̤-sāi buŏng có̤ 3 cṳ̄ng hŭng-gáh: | |
| Shakespeare gì sĕk-sé-hòng-sĭ sê 154 dà̤ sĭ-gŏ̤ gì siŭ-cĭk, dà̤-cài bău-guák ái-cìng, mī-lâ̤, gâe̤ng sī-uòng. Dṳ̀ lāu sĕk-sé-hòng-sĭ, Shakespeare iâ ô siā gì-tă tā̤-cài gì sĭ-gŏ̤. | |
| Ŭi-nà̤-sṳ̆ Sĕng-lī-nè̤ng | |
| «Ŭi-nà̤-sṳ̆ Sĕng-lī-nè̤ng» (威尼斯生理儂, Ĭng-ngṳ̄: "The Merchant of Venice") sê Ŭi-lièng Să-sê̤ṳ-bī-ā gì hié-kiŏk, siā-cáuk sì-găng dâi-kái sê 1596 nièng gáu 1598 nièng. Chŭi-iòng cuòi sê siŏh buô hī-kiŏk, dáng-sê sāi nè̤ng gé lā̤ ĭ gì kō̤-nèng sê dó̤i cī buô cáuk-pīng gì huāng-Iù ông-dà̤ gì cĕng-ngiê. | |
| Áng dà̤-mĕ̤k, Ŭi-nà̤-sṳ̆ Sĕng-lī-nè̤ng sê bī Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ ("Antonio"), bók-guó huāng-méng gáe̤k-sáik -- Iù-tái-nè̤ng Săi-lŏk-káik ("Shylock") gáing-gáing chók-miàng. Ĭ ng-dăng-dăng sê siŏh ciáh sêu-hâi-nè̤ng, iâ sê siŏh ciáh gă-hâi-nè̤ng, gó-chṳ̄, dó̤-dā̤ Săi-lŏk-káik găi-dŏng ké̤ṳk nè̤ng dùng-cìng gó sê hièng-hâung, dŭ câi tŭk-ciā. | |
| Bă-să-nà̤-ó̤ ("Bassanio") sê siŏh ciáh nièng-kĭng gì Ŭi-nà̤-sṳ̆-nè̤ng. Ĭ dé̤ṳng-é siŏh ciáh bô ô-cièng bô cáuk-gă gì cṳ̆-niòng-nè̤ng Pŏ̤-să̤-ā ("Portia"), buóh siōng hióng ĭ giù-huŏng. Dáng-sê Pŏ̤-să̤-ā dêu iā huông gì sū-câi, nè̤ng diŏh ô cĭng sâ̤ cièng ciáh ô nièng-ngài kó̤ huāi-nē̤. Bă-să-nà̤-ó̤ cêu hióng ĭ bèng-iū Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ ("Antonio", siŏh ciáh sĕng-lī-nè̤ng) cióh săng-chiĕng dăk-káik ("ducat", dŏng-sì Ĕu-ciŭ sāi-ê̤ṳng gì siŏh cṳ̄ng huó-bé), săng gá nguŏk-nĭk hèng ĭ. Ĭng-ôi Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ sū-iū sùng gâe̤ng huó-cài dŭ diŏh hāi siông, Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ nâ ô hióng Iù-tái huóng-cái-nè̤ng Săi-lŏk-káik ("Shylock") cióh. | |
| Ĭng Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ câi-cā báik-cèng ū-ṳ̆k guó Săi-lŏk-káik, Săi-lŏk-káik cêu gé-hâung diŏh sĭng lā̤. Săi-lŏk-káik cêu gâe̤ng Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ lĭk cióh-dăng, nâ Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ mò̤ nièng-ngài hèng cièng, Săi-lŏk-káik cêu â̤-sāi téng ĭ sĭng-tā̤ lā̤ câi-ĭ sié-nó̤h dê-huŏng gáh giâ 1 bông nṳ̆k. Cióh gáu cièng, Bă-să-nà̤-ó̤ cêu gâe̤ng ĭ lêng-nguôi siŏh ciáh bèng-iū Gáh-lá-să̤-ā-nò̤ ("Gratiano") kī-sĭng kó̤ Pŏ̤-să̤-ā dêu gì dê-huŏng. | |
| Pŏ̤-să̤-ā gì nòng-mâ guó-sió sèng-âu ô làu giâ siŏh hŭng mì-cé̤ṳk, hióng ĭ giù-huŏng gì nè̤ng diŏh téng săng bĭk ăk-ăk (hŭng-biék sê gĭng, ngṳ̀ng, iòng có̤ siàng gì) dài-dŏng gēng chók siŏh bĭk ciáng-káuk gì ăk-ăk (diē-sié ĕng lā̤ Pŏ̤-să̤-ā gì uâ-chiông), ĭ ciá â̤-sāi gâe̤ng Pŏ̤-să̤-ā giék-huŏng. Bók-guó, sèng-dāu lì giù-huŏng gì nè̤ng iā sŏi, dŭ gēng dâng go̤. Gā ăk-ăk diē-lié káung lā̤ chié-kă̤ nè̤ng gì sĭ, bău-guák hùng-nè̤ng dŭ â̤ báik gì hī siŏh guó: ""All that glitters is not gold."" (Ng-sê â̤ niák gì nó̤h dŭ sê gĭng.) Nâ Bă-să-nà̤-ó̤ gēng diŏh ciáng-káuk gì ăk-ăk (iòng gì siŏh bĭk). | |
| Dáng-sê hī òng, Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì huó-sùng dŭ găk hāi lā̤ sék-sê̤ṳ lāu, huòi cêu sê gōng, ĭ mò̤ bâing-huák hèng Săi-lŏk-káik gì cièng lāu. Săi-lŏk-káik gì cṳ̆-niòng-giāng, Ciék-să̤-kā ("Jessica") iâ gāi hóng Gĭ-dók-gáu, tău lāu chió lā̤ iā sâ̤ cièng tié nè̤ng cāu go̤. Dāng Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ bô sêu-ké bô kū-cháik, còng-é hâng-hâi Ăng-dŭng-nà̤-ó̤, ciŏng ĭ niăh diŏh dái diē huák-dìng. | |
| Găk Pŏ̤-să̤-ā hē̤-nē̤, Pŏ̤-să̤-ā gâe̤ng Bă-să-nà̤-ó̤ ī-gĭng giék-huŏng lāu; Bă-să-nà̤-ó̤ gì bèng-iū Gáh-lá-să̤-ā-nò̤ gâe̤ng Pŏ̤-să̤-ā gì sṳ̀-nṳ̄ Nà̤-lé-să ("Nerissa") iâ giék-huŏng lāu. Tiăng-giéng diŏh Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì siĕu-sék, Bă-să-nà̤-ó̤ gâe̤ng Gáh-lá-să̤-ā-nò̤ chṳ̄-káik dái lā̤ cièng diōng kó̤ Ŭi-nà̤-sṳ̆. Pŏ̤-să̤-ā gâe̤ng Nà̤-lé-să iâ mò̤-có̤-siăng cŏng-dā siàng nàng-gái lì gáu Ŭi-nà̤-sṳ̆, hūng-nè̤ng dŭ mâ̤ báik ĭ lâng ciáh gì cĭng-sĭk sĭng-hông. | |
| Huák-dìng lā̤ gì diòng-gīng sê gū-sê̤ṳ gì dṳ̆ng-sĭng. Săi-lŏk-káik gê̤ṳ-ciŏk ciék-sêu lâng buôi gì cièng, ĭ ngâing dĭh Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì nṳ̆k. Huák-guăng dò̤ ĭ siŏh lăk bâing-huák dŭ mò̤, cêu chiāng lì siŏh ciáh nièng-kĭng gì "huák-lŭk báuk-sê̤ṳ" (Pŏ̤-să̤-ā cŏng gì) gâe̤ng ĭ gì bé-cṳ̆ (Nà̤-lé-să cŏng gì). Pŏ̤-să̤-ā chiāng-giù Săi-lŏk-káik hō̤-sĭng, dáng-sê ĭ bô gê̤ṳ-ciŏk lāu. Dāng huák-dìng cêu â̤ kīng Săi-lŏk-káik gáh giâ Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì siŏh bông nṳ̆k. | |
| Dū-dū-hō̤ Săi-lŏk-káik cūng-bê gáh Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì sèng-âu, Pŏ̤-să̤-ā gōng, cióh-dăng gà̤-dēng nâ siā Săi-lŏk-káik â̤-sāi gáh giâ nṳ̆k, mò̤ bău-guák háik. Áng Ŭi-nà̤-sṳ̆ gì huák-lŭk, Săi-lŏk-káik nâ sāi Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ làu chók siŏh dĕk háik, ĭ gì "tū-dê gâe̤ng huó-cài" cêu dŭ ké̤ṳk mŭk-siŭ go̤. | |
| Iù-sê, Săi-lŏk-káik bóng-ké gáh Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì nṳ̆k, páh-sáung giéu ĭ hèng cièng, dáng-sê huák-dìng mò̤ ṳ̀ng-sê̤ṳ lāu. Pŏ̤-să̤-ā sŏng-buó Săi-lŏk-káik hùng-nó̤h-nó̤h dŭ dáik mâ̤ diŏh, bêng-chiā, ĭng-ôi ĭ còng-é tài nè̤ng, ĭ gì cài-sāng diŏh ké̤ṳk mŭk-siŭ, siŏh-buáng ké̤ṳk céng-hū, siŏh-buáng ké̤ṳk Ăng-dŭng-nà̤-ó̤. Ŭi-nà̤-sṳ̆ Gŭng-ciók ("Duke") miēng ĭ sī-cô̤i. Éng Ăng-dŭng-nà̤-ó̤ gì iĕu-giù, Gŭng-ciók hèng ké̤ṳk céng-hū sū mŭk-siŭ gì hī buô-hông cài-sāng, dáng dèu-giông sê Săi-lŏk-káik diŏh gāi hóng Gĭ-dók-gáu, bêng-chiā ciŏng mì-sāng làu ké̤ṳk ĭ cṳ̆-niòng-giāng Ciék-să̤-kā lièng ĭ dŏng-buŏ. | |
| Huák-dìng sīng-puáng giék-sók lāu. Mò̤ nè̤ng nêng chók Pŏ̤-să̤-ā gâe̤ng Nà̤-lé-să. Ôi lāu gāng-siâ cī ciáh "huák-lŭk báuk-sê̤ṳ", Bă-să-nà̤-ó̤ giók-é sáe̤ng ĭ siŏh iông lā̤-ŭk có̤ gé-niêng. Pŏ̤-să̤-ā ngâing dĭh Bă-să-nà̤-ó̤ gì chiū-cī, Bă-să-nà̤-ó̤ sĭk-câi mò̤ bâing-huák, cêu dák-éng lāu. Ciā chiū-cī sê Bă-să-nà̤-ó̤ gâe̤ng Pŏ̤-să̤-ā gì diâng-cìng-ŭk, Bă-să-nà̤-ó̤ báik-cèng có-chói gōng, gáu sī dŭ mò̤ táung lâi ciā chiū-cī. Dīng Bă-să-nà̤-ó̤ gâe̤ng Gáh-lá-să̤-ā-nò̤ diōng gáu Pŏ̤-să̤-ā gì chió, ciáh báik-diòng cĭng-sióng. Cī buô cáuk-pīng ī huăng-lŏk gì ké-hŭng sák-muōi. | |
| Guăng-ṳ̀ cī buô cáuk-pīng gì ciō-dà̤ ék-dĭk ô cĕng-ngiê. Ô siŏh piĕ nè̤ng nêng-ùi huāng-éng gì sê Să-sê̤ṳ-bī-ā gì huāng-Iù cìng-giék, ĭng-ôi Săi-lŏk-káik sê cṳ̆ diē-sié gì huāng-méng gáe̤k-sáik; iâ ô siŏh piĕ nè̤ng nêng-ùi, Să-sê̤ṳ-bī-ā sê dùng-cìng Iù-tái-nè̤ng gì, téng Săi-lŏk-káik gì ""Hath not a Jew eyes"" (Iù-tái-nè̤ng mò̤ mĕ̤k-ciŭ ng-sê) hī siŏh dâung dài-sṳ̀ â̤ káng chók-lì. Dáng-sê, mò̤-guāng Să-sê̤ṳ-bī-ā cê-gă ciōng siōng, «Ŭi-nà̤-sṳ̆ Sĕng-lī-nè̤ng» găk lĭk-sṳ̄ siông ék-dĭk ké̤ṳk dò̤ lì sŏng-diòng huāng-Iù sṳ̆-siōng. | |
| Hamlet | |
| «Hamlet» sê William Shakespeare gì pĭ-kiŏk, sê ĭ có̤i chók-miàng gì cáuk-pīng cĭ ék. «Hamlet» sèu-sèu ké̤ṳk nè̤ng chĭng có̤ "Shakespeare dék ūi-dâi gì hié-kiŏk". Hamlet iâ sê Shakespeare siā guó gì dék dòng gì hié-kiŏk, ô 4,042 hòng, 29,551 bĭk dăng-sṳ̀. | |
| «Hamlet» gì ciō-gáe̤k sê Dăng-măh uòng-cṳ̄ Hamlet tài sī ĭ báh-báh, tá̤ ĭ lòng-bâ bó̤-siù gì gū-sê̤ṳ, sê téng gū-cā gì lĭk-sṳ̄ diòng-gì gāi-piĕng lì gì. | |
| Hamlet Uòng-cṳ̄ gì lòng-bâ sê Dăng-măh guók-uòng, ĭ sèng lâng bŏng mē̤-mē̤ sī ·gó̤. Hamlet gì báh-báh, Claudius, cêu gié-sìng uòng-ôi, tō̤ ĭ hiăng gì lâu-mā Gertrude (Hamlet lòng-nā̤) có̤ chă̤-cṳ̄. Hamlet cêng-·gó̤ kū-cháik. | |
| Găk siŏh bĭk ŭ-áng gì màng-buŏ, siŏh ciáh gūi chók-hiêng diŏh Hamlet gâe̤ng ĭ bèng-iū Horatio méng-sèng, gâe̤ng Hamlet gōng, ĭ cêu sê ké̤ṳk tài sī gì guók-uòng, gáe̤ ĭ giāng tá̤ ĭ bó̤-siù. Ôi lāu káuk-diâng Claudius gì cô̤i, Hamlet giók-é gā diĕng-pă. | |
| Ĭng-ôi Claudius gâe̤ng Gertrude gāng-gáe̤k Hamlet gì diĕng-hìng-diĕng-câung iā huăng-chăng, cêu puái Hamlet gì că̤-iū Rosencrantz gâe̤ng Guildernstern kó̤ gáng-sê ĭ. Polonius, guók-uòng gì gó-ông, kō̤-ngì Hamlet buók-diĕng sê ĭng-ôi ĭ liông siông lāu cê-gă gì cṳ̆-niòng-giāng, Ophelia. Bók-guó, ô siŏh huòi Polonius tău-ciŏng Hamlet gâe̤ng Ophelia găk siŏh dŏi, huák-hiêng Hamlet mò̤ ái ĭ. | |
| Hamlet siōng chók siŏh bĭk gié-hĕk, páh-sáung có̤ hié muò-huōng ĭ báh-báh mèu-sák ĭ lòng-bâ gì guó-tiàng ké̤ṳk gáuk-nè̤ng káng, cūng-kuāng lì giék kŭi ĭ báh-báh Claudius gì cô̤i. Dáng-sê, hié ciáh có̤ buáng-dòng sèng-hâiu cêu ké̤ṳk ĭ lòng-nā̤ páh siĕk go̤. Téng Claudius gì huāng-éng, Horatio gâe̤ng Hamlet káuk-diâng hṳ̆ng-chiū tiék-ngâing sê ĭ. Dŏng Hamlet cūng-bê kī-chiū tài gì sèng-âu, ĭ huák-hiêng Claudius găk lā̤ gì-dō̤. Ĭ siōng, siék-sṳ̄ hiêng-câi tài sī ĭ, ĭ cêu â̤ siông tiĕng-dòng, siōng-siōng bô ng tài lāu. | |
| Iù-sê Hamlet cêu kó̤ ĭ lòng-nā̤ méng-sèng, muóng-sáung ĭ. Hiā sèng-âu, ĭ tiăng-giéng diŏh muòng-lièng âu-sāu ô siăng-ĭng, háng-dĭh sê Claudius, cêu bĕk chók giéng gâe̤ng ĭ chiéng sī go̤, mò̤ siōng gáu â̤ sê Polonius. Claudius giăng Hamlet â̤ tō̤ ĭ bó̤-siù, cêu mêng Rosencrantz gâe̤ng Guildernstern dái ĭ kó̤ Ĭng-guók, bêng-chiā bé-mĭk siā hō̤ siŏh diŏng piĕ, chiāng-giù ciŏng ĭ tài sī. | |
| Ophelia duâi kū-cháik, diĕng-pă go̤, buăk lŏ̤h ò̤ diē-lié gé̤ṳk sī go̤ (iâ kō̤-nèng sê ĭ cê̤ṳ-sák). Ĭ hiăng Laertes ciáng-hō̤ téng Huák-guók diōng lì, Claudius cêu gâe̤ng ĭ gōng Hamlet sê tài sī Polonius gì hṳ̆ng-chiū. Ĭng-ôi Hamlet gì sùng găk hāi siông dáe̤k diŏh hāi-chĕk, iâ huōng-diōng-tàu diōng lì lāu. Ôi lāu tài lâi Hamlet, Claudius cêu tiĕu-sŏ̤ Hamlet gâe̤ng Laertes, ăng-bà̤ ĭ lâng ciáh bī-suói gék-giéng. Diòng-tūng siông, gék-giéng dŭ sê sāi mâ̤ lê gì giéng, dáng-sê Claudius gâe̤ng Laertes ô có̤-mā, sāi lê gì giéng, giéng lā̤ máe̤k lā̤ ô dŭk gì cáik-cáik. Bêng-chiā, Claudius gó cūng-bê lāu ô dŭk gì ciū ké̤ṳk Hamlet siăh. | |
| Bī-suói sèng-hâiu, Gertrude mâ̤ hiēu dó̤h lā̤ gì ciū ô dŭk, siăh uòng cêu táu sī ·gó̤. Laertes gâe̤ng Hamlet lâng ciáh dŭ ké̤ṳk dŭk-giéng táe̤k diŏh ·gó̤. Sī cĭ sèng, Hamlet iâ tài sī lāu Claudius. Hié-kiŏk diē-sié sū-iū ciō-iéu ìng-ŭk găk sák-muōi dŭ sī ·gó̤. | |
| Ciēng | |
| Ciēng (䗃) sê siŏh cṳ̄ng siēu-hìng hĕ̤k-ciā dṳ̆ng-hìng gì dô-dâing (ék-buăng 4cm - 40cm), sĕng-uăk diŏh sié-gái ké-hâiu ŭng-nōng gì dê-huŏng. Duâi-buô-hông ciēng dŭ sê găk tiĕng buóh áng gâe̤ng màng-buŏ sèng-âu uăk-dông, siăh tè̤ng-ngiê. Ciēng iâ sĕng-uăk diŏh ìng-lôi bùng-găng gì chiòng gâe̤ng tiĕng-huă-bēng lā̤. | |
| Ciēng, Hók-chiăng giéu chió-ciēng (厝䗃). Mìng-chiăng giéu sièng-chṳ̄ (檐鼠), Dĕ̤ng Mā-lài-să̤-ā gì Hók-ciŭ-nè̤ng iâ ciŏng-uâng giéu. Iù-kă̤ giéu piák-chṳ̄ (壁鼠). Iâ ô piék-hū (壁虎) gì gōng-huák, gâe̤ng Pū-tŭng-uâ siŏh-iông. | |
| Dô-dâing | |
| Dô-dâing (杜墊) sê bà-hèng dông-ŭk gì siŏh ciĕ, cṳ̄ng-lôi cĭng sâ̤, ciòng sié-gái ī-gĭng báik-diòng gì cêu chiĕu-guó 4,000 cṳ̄ng, ciō-iéu hŭng-buó diŏh iĕk-dái. Dô-dâing tā̤-hìng chă-biék cĭng duâi, téng gūi lī-mī dòng gì ciēng, gáu ciék-gê̤ṳng 3 mī dòng gì kuŏ-mò̤-dŏ̤-lṳ̀ng dŭ ô. | |
| Duâi-buô-hông dô-dâing dŭ siăh nṳ̆k, chiông tè̤ng-ngiê, gàu-ūng, ngù-mō̤-ngù-giāng, sêng-cé lō̤-chṳ̄. | |
| Gàu-ūng | |
| Gàu-ūng (猴蚓) sê 1 cṳ̄ng kuàng-ciék dông-ŭk. Gàu-ūng sĭng-tā̤ ô buŏng ciék gì hiêng-chiông, mò̤ gáuk, mō̤ gē̤ng dùng tā̤. Gàu-ūng sĕng-uăk diŏh diê-tău-â, bàng-siòng giăng nĭk-tàu puŏh, nâ ô dâung-ṳ̄ sák-muōi gì sèng-âu ciáh bà gáu diê-dău. | |
| Ă-cì | |
| Ă-cì, iâ siā có̤ ă-ì(阿蛦), sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng-ngiê, sĭk-sĭk táu-mìng, lâng lăk mĕ̤k-ciŭ liê iā kŭi. Ciòng sié-gái gê̤ṳng-cūng ô dâi-mō̤ 2,500 cṳ̄ng ă-cì, ciō-iéu sĕng-uăk diŏh iĕk-dái dê-kṳ̆. Hâ-tiĕng sèng-âu, ă-cì dŭ pók chéu-puòi lā̤ ngék chéu-cáik. Gē̤ng ă-cì bók-dō̤ ô huák-ĭng-ké, â̤ huák chók cêng hiōng gì siăng-ĭng. Ă-cì mâ̤ gâ nè̤ng iâ mâ̤ déng nè̤ng, dó̤i nè̤ng mò̤ hâi. | |
| Gău-puói hâiu, mō̤ ă-cì ciŏng lâung săng diŏh chéu-puòi diē-sié. Éu-tè̤ng bô chók hâiu, dâung lŏ̤h diê-dău, cêu sĕng-uăk diŏh diê-dău-â. Ék-buăng, ă-cì éu-tè̤ng găk diê-dău-â sĕng-uăk 2 gáu 5 nièng, iâ ô siŏh piĕ cṳ̄ng-lôi â̤ dòng gáu sĕk-gūi nièng. Gáu-sì, ă-cì éu-tè̤ng cêu gŭk siŏh dèu diô iù tù diē-sié bà chók lì, bà gáu chéu lā̤ táung káe̤k, biéng có̤ sìng-tè̤ng. Ciáh táung lâi káe̤k-káe̤k gì sèng-âu, ă-cì puòi-hŭ gâe̤ng sĭk-sĭk dŭ có̤ niōng-niōng-nuóh, diŏh dīng siŏh dâung sì-găng ciáh biéng dâing. Ă-cì káe̤k-káe̤k â̤-sāi có̤ dṳ̆ng-iŏh. | |
| Java | |
| Java sê 1 cṳ̄ng méng-hióng dó̤i-chiông gì kuá-bìng-dài piĕng-tiàng ngṳ̄-ngiòng, iù Sun Mì-hiê-tūng gŭng-sĭ găk 1990 nièng-dâi cā-gĭ kŭi-huák gì. Java gì ngṳ̄-huák gâe̤ng C, C++ chă-bók-dŏ̤, dáng-sê dó̤i-chiông muò-hìng gá gāng-dăng, dó̤i diêng-nō̤ gì dā̤-cèng chŏ̤-cáuk iâ bī-gáu ciēu. | |
| Â-dā̤ sê Java gì ""Hello World"" dô̤i-mā. | |
| Nìng-dáik | |
| Nìng-dáik (寧德) sê Hók-gióng-sēng dĕ̤ng-báe̤k buô iòng-hāi gì siŏh cô̤ dê-gék siàng-chê. Ĭ nàng-buô sê Hók-ciŭ, báe̤k-buô sê Ciék-gŏng Ŭng-ciŭ, să̤-buô sê Nàng-bìng. | |
| Nìng-dáik-chê bău-guák 1 bĭk kṳ̆, 2 bĭk chê, gâe̤ng 6 bĭk gâing: | |
| Gà̤-dēng gì Bìng-nàng gâe̤ng Kŭ-chèng gó-dā̤ sṳ̆k Hók-ciŭ guāng-hăk. | |
| Nìng-dáik lĭk-sṳ̄ dék cā â̤ dŭi-sùi gáu Gô-siŏh-ké Sì-dâi gì Hāi-éng-ùng-dò̤ Ùng-huá Hiê-tūng (海印紋陶文化系統). 282 nièng, Céng-dièu céng-hū kăi-sṳ̄ tūng-dê ciā dê-kṳ̆. Nguòng-dièu sì-hâiu, gióng-lĭk Hók-nìng-ciŭ (福寧州). Chĭng-dièu Ṳ̆ng-céng nièng-găng, siék Hók-nìng-hū (福寧府). | |
| Nàng-bìng | |
| Nàng-bìng (南平) sê Hók-gióng-sēng báe̤k-buô gì dê-gék-chê, sê Hók-gióng miêng-cék dék duâi gì siàng-chê. Ĭ dĕ̤ng-buô sê Nìng-dáik, nàng-buô sê Săng-mìng, báe̤k-buô sê Ciék-gŏng-sēng, să̤-buô sê Gŏng-să̤-sēng. | |
| Nàng-bìng-chê ô 1 bĭk kṳ̆, 4 bĭk gâing-gék-chê, gâe̤ng 5 bĭk gâing. | |
| Háng-dièu chĕ̤-gĭ, Nàng-bìng sṳ̆k Nàng-uŏk-guók. Háng Gióng-ăng (建安) Nguòng-nièng (196 nièng) siék Nàng-bìng-gâing, é-sé̤ṳ cêu sê "bìng-dêng nàng-huŏng". Să̤-céng tái-kŏng chĕ̤-nièng gāi miàng Iòng-bìng-gâing (延平縣). Dòng-dièu Ū-dáik (武德) Săng-nièng (620 nièng) siék Iòng-bìng-gŭng. Ngū-dô̤i chĭng Iòng-bìng-déng. Sóng-dièu chĭng Giéng-puō-gâing (劍浦縣). Nguòng-dièu Dâi-dáik (大德) Lĕ̤k-nièng (1302 nièng) bô chĭng Nàng-bìng-gâing. 1912 nièng chṳ̄-siĕu gâing siék Iòng-bìng-hū, 1913 nièng bô siék Nàng-bìng-gâing. 1956 nièng siék Nàng-bìng-chê. | |
| Ái | |
| Ái (愛) sê gâe̤ng iū-cìng, chĭng-cìng, ái-cìng dēng-dēng siŏng-guăng gì siŏh piĕ giòng-liĕk gāng-cìng gì tūng-chĭng. Gŏng-gé̤ṳ mâ̤ dè̤ng gì siông-hâ-ùng, ái â̤-sāi ô cĭng kuák gì é-sé̤ṳ. | |
| Ék-buăng gōng, "ái" sê bī nè̤ng gâe̤ng nè̤ng cĭ-găng gì gāng-cìng, sêng-cé bău-guák dó̤i cê-gă (bī-ṳ̀-gōng: ĭ iā dé̤ṳng-é ciā cṳ̆-niòng-giāng; ĭ nòng-nā̤ cĭng tiáng ĭ); ô sèng-âu iâ â̤-sāi bī dó̤i siŏh iông nó̤h hĕ̤k-ciā siŏh iông dâi-gié gì gāng-cìng (bī-ṳ̀-gōng: ĭ iā siê siăh-hŏng). Cê-diēng sèu-sèu ciŏng "ái" dêng-ngiê có̤ cêng-go̤ chĭng gì liông-cìng gâe̤ng hī-ái. Găk kēu-ngṳ̄ diē-sié, "ái" iâ bău-guák lê-tă, ù-sṳ̆, iū-cìng, chĭng-cìng, dēng-dēng. | |
| "Ái" bà̤-lēng-bĕng gì gāng-cìng â̤-sāi sê "hâung" (恨), "nô" (怒), hĕ̤k-ciā sê "hièng" (嫌); "ái" ô-sì dĕk-biék bī mò̤ séng-ṳ̆k gì "sùng" gì ái-cìng, ciā sèng-âu "ái" gì huāng-méng é-sé̤ṳ cêu-sê sáik-ṳ̆k. | |
| Sĕng-ŭk-hŏk-gă sŏng-séng, ái sê nè̤ng gì buōng-nèng cĭ-ék, chiông bók-lō̤ ĕu hĕ̤k-ciā sê chói kák. Ái gì guó-tiàng â̤ buŏng có̤ săng kuŏ: sáik-ṳ̆k ("lust", sê séng gì iū-hĕk, sê gău-puói có̤i chĕ̤ gì dông-lĭk), ngék-īng-lĭk ("attraction", gū-lâ̤ nè̤ng cĭk-dṳ̆ng nèng-liông diŏh gău-puói ciā dâi lā̤), gâe̤ng ái-luông ("attachment", niông nè̤ng ṳ̄ng-nâi dó̤i-huŏng gáu òng gì sì-găng lì huáng giāng). | |
| Sĭng-lī-hŏk nêng-ùi, ái ô săng cṳ̄ng sìng-hông: chĭng-mĭk ("intimacy"), sìng-nŏk ("commitment") gâe̤ng iĕk-cìng ("passion"). "Chĭng-mĭk" sê bī lâng ciáh nè̤ng hŭng-hiōng nguòng-buōng sṳ̆k diŏh cê-gă gì bé-mĭk ī-gĭk sṳ̆-sĕng-uăk gì sá̤-ciék; "Sìng-nŏk" sê hĭ-uông ciā guăng-hiê â̤ īng-còng; "Iĕk-cìng" sê dék bàng-siòng gì, sâ sāng-sĕng ái gì gĭ-buōng chṳ̆ng-dông. | |
| Téng gū-cā gáu gĭng-dáng, nè̤ng dŭ siŏng-séng "ék-giéng-cṳ̆ng-cìng" sê ái-cìng mâ̤ káung-gê̤ṳ gì lĭk-liông. Có̤i cā tō̤-lâung cuòi gì hŏk-ciā sê sèng 4 sié-gī gì gū Hĭ-lé-nà̤ diék-hŏk-gă Ĕng-pé-dŏ̤-káik-lĕk (Ĭng-ngṳ̄: "Empedocles", Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Ἐμπεδοκλῆς"). Ĭ nêng-ùi còng-câi lâng cṳ̄ng lĭk: ái ("philia") gâe̤ng dáu-cĕng ("neikos"). Cī lâng cṳ̄ng lĭk-liông iâ â̤-sāi dò̤ lì gāi-sék ṳ̄-dêu diē-sié sū-iū gì ông-dông. | |
| Cĭ hâiu gì Báik-lăk-dù gâe̤ng Ĕng-pé-dŏ̤-káik-lĕk gì cī lâng cṳ̄ng lĭk gāi-sék có̤ ngék-īng-lĭk ("attraction") gâe̤ng bà̤-chék-lĭk ("repulsion"). Báik-lăk-dù nêng-ùi séng-cék chă-bók-dŏ̤ gì ŭk-cék hô-siŏng ngék-īng, pī-ṳ̀-gòng, tù ngék-īng tù, cūi ngék-īng cūi, huōi ngék-īng huōi, dēng-dēng. | |
| «Séng-gĭng» tì gáu gì ái bī ék-buăng ái gì kái-niêng kuák cêng sâ̤. Ái ké̤ṳk nêng-ùi sê siŏh cṳ̄ng sṳ̆-iéu gū-lâ̤ gì hèng-dông. Gĭ-dók-gáu gū-lâ̤ nè̤ng kó̤ ái bĕk-nè̤ng, ng-nié cê-gă gì puói-ngēu, iâ bău-guák bèng-iū, sêng-cé sê siù-ìng. Găk «Gŏ̤-lìng-dŏ̤ Cièng-cṳ̆» dâ̤ 13 ciŏng diē-sié ô siŏh dâung guăng-ṳ̀ ái gì uâ: | |
| " Ìng-ái ô kuăng-ṳ̀ng, cṳ̀-pĭ; ìng-ái mò̤ dó-gê; ìng-ái mò̤ cê̤ṳ-kuă, mò̤ giĕu-ngô̤, mò̤ hèng hĭ lā̤, mò̤ giù iáh cê-gă, mò̤ gék-ké, mò̤ gié-sáung nè̤ng gì ngài; ng huăng-hī bók-ngiê, nâ huăng-hī cĭng-lī; huàng sê̤ṳ bău-hàng, huàng sê̤ṳ sŏng-séng, huàng sê̤ṳ āi-uông, huàng sê̤ṳ ṳ̄ng-nâi. Ìng-ái táu-dā̤ mâ̤ hié-chiē: nâ gōng muôi lì gì dâi, ciā cài-nèng buóh hié kó̤; gōng gáuk-guók gì uâ, ciā cài-nèng buóh sák; dĭk-sék iâ buóh hié kó̤." | |
| Lâung-mâng gì ái-cìng diŏh «Séng-gĭng» diē-sié iâ ô chók-hiêng, dĕk-biék găk «Ngā-gŏ̤ Cṳ̆» diē-sié. Diòng-tūng siông, «Ngā-gŏ̤ Cṳ̆» ké̤ṳk nêng-ùi sê biēu-dăk Siông-dá̤ dó̤i Ī-sáik-liĕk-nè̤ng ī-gĭk gáu-huôi gì ái. Chiông «Ngā-gŏ̤ Cṳ̆» dâ̤ 8 ciŏng: | |
| " Nguông nṳ̄ ciŏng nguāi gé lŏ̤h nṳ̄ gì sĭng gâe̤ng éng siŏh-iông, bóng lŏ̤h nṳ̄ gì chiū-bié gâe̤ng éng siŏh-iông; ĭng ciā ái-cìng sê giòng, chiông sī-uòng; páik-chiék gì ái-cìng sê giĕng-gó, chiông ĭng-găng. Bô sê dīng iĕk, chiông táng siĕu gì huōi, chiông Ià-huò-huà chók gì huōi-iêng. Duâi cūi mò̤ dăng-dŏng miĕk ciā ái-cìng; gĕ̤ng-ò̤ iâ mâ̤ hók-mŭk ĭ. Nè̤ng chŭi-iòng găng-nguông ciŏng ék-chiék gă-cài uâng ciā ái-cìng, ciā cài iâ dék-dék ké̤ṳk nè̤ng duâi káng-kĭng." | |
| «Séng-gĭng» nêng-ùi ái sê Siông-dá̤ gì dĕk-séng. «Iók-hâng Ék-cṳ̆» 4:8 ô gōng gáu ""Siông-dá̤ sê ìng-ái"". Gŏng-buōng siông, Siông-dá̤ cêu sê ái gì huá-sĭng. | |
| Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ ô cī piĕ sṳ̀ biēu-dăk ái: "philia", "eros", "agape", "storge" gâe̤ng "xenia". Chŭi-iòng cī piĕ sṳ̀ é-sé̤ṳ dŭ ô kṳ̆-biék, dáng-sê buóh uòng-ciòng hŭng-biék ĭ-că̤ mâ̤ ṳ̀ng-ê. | |
| Agape ("ἀγάπη") cêu sê hiêng-dâi Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ diē-sié gì "ái". Cī guó uâ ""s'agapo"" é-sé̤ṳ cêu sê ""nguāi ái nṳ̄"". Ciā sṳ̀ ""agapo"" sê dông-sṳ̀ ""nguāi ái"". Cuòi sê siŏh cṳ̄ng sùng-cĭng gì, lī-siōng gì ái, ng sê sĭng-tā̤ gì sáik-ṳ̆k. Gó-chṳ̄, ""agape"" â̤ káng có̤ sê "dó̤i lìng-hùng gì ái". | |
| Eros ("ἔρως") sê siŏh cṳ̄ng iĕk-liĕk gì ái, ék-buăng gâe̤ng ṳ̆k-uông ô guăng-hiê, ék-buăng ké̤ṳk káng có̤ sê "dó̤i sĭng-tā̤ gì ái". Ciā sṳ̀ ""erota"" é-sé̤ṳ sê ""lā̤ dàng liông-ái"". Báik-lăk-dù cê-gă dêng-ngiê lāu ""eros"" gì é-sé̤ṳ. Chŭi-iòng "eros" có̤i chĕ̤ sê dó̤i siŏh ciáh nè̤ng nguôi-câi mī gì ái, dáng-sê puâng lā̤ tèng-sṳ̆, ĭ mâing-mâing â̤ biéng có̤ dó̤i ĭ nô̤i-câi mī gì ái, hĕ̤k-ciā sêng-cé sê dó̤i mī gì ái. "Eros" bŏng-câe̤ lìng-hùng siōng kī mī gì dĭ-sék, iâ bŏng-câe̤ ĭ lī-gāi cĭng-sìng cĭng-lī. Ái-ìng gâe̤ng diék-hŏk-gă dŭ găk "eros" gì gū-ū â-dā̤ sìng-tō̤ cĭng-lī. | |
| Philia ("φιλία") găk hiêng-dâi Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ sê bī iū-cìng, sê siŏh cṳ̄ng lēng-cêng gì, liòng-siêng gì ái. Ciā kái-niêng có̤i cā sê Ā-lī-sê̤ṳ-dŏ̤-dáik tì chók gì. "Philia" bău-guák dó̤i bèng-iū, dó̤i gă-dìng, dó̤i chĭng-chék dēng-dēng gì ái, sṳ̆-iéu mī-dáik, bìng-dēng gâe̤ng sṳ̆k-sék. "Philia" sê lī-séng gì, sĕ̤ng-huŏng dŭ tŭng-guó cī cṳ̄ng guăng-hiê sêu-iáh. | |
| Storge ("στοργή") sê siŏh cṳ̄ng cê̤ṳ-iòng gì ái, cêu chiông bâ-nā̤ tiáng cê-gă gì giāng siŏh iông. | |
| Xenia ("ξενία") sê gōng ciō-nè̤ng gâe̤ng nè̤ng-káh cĭ-găng gì iū-cìng. Cī cṳ̄ng cìng-ngiê diŏh gū Hĭ-lé-nà̤ ùng-huá diē-sié cĭng dê̤ṳng-iéu. | |
| Lá-dĭng-ngṳ̄ diē-sié iâ ô siŏh piĕ biēu-dăk ""ái"" gì sṳ̀. | |
| Amare sê "ái" dék gĭ-buōng gì sṳ̀, găk gĭng-dáng-nĭk gì É-dâi-lé-ngṳ̄ diē-sié gó lā̤ sāi-ê̤ṳng. Lò̤-mā-nè̤ng kĕk ciā sṳ̀ lì biēu-dăk gáuk-cṳ̄ng lôi-hìng gì ái-cìng, câi ĭ sê cìng-gāng gì, lâung-mâng gì, gó sê séng-ṳ̆k gì. | |
| Diligere gâe̤ng observare sê géng-ài gì é-sé̤ṳ, táu-dā̤ mò̤ dò̤ lì biēu-dăk nàng nṳ̄ cĭ-găng gì lâung-mâng ái-cìng. | |
| Caritas sê bī ìng-cṳ̀ gì ái, ék-buăng sāi-ê̤ṳng diŏh cŭng-gáu sŏng-guăng gì siông-hâ-ùng. | |
| Kê̤ṳng | |
| Kê̤ṳng sê siŏh cṳ̄ng guŏng-hŏk gâe̤ng ké-chiông hiêng-chiông. Dŏng nĭk-tàu ciéu lŏ̤h kĕ̤ng-ké diē-sié gì cūi-ké lā̤, guŏng cêu â̤ huāng-siâ hìng-siàng dŏ̤-sáik guŏng-pū, chiông giò siŏh-iông, téng ngiê-sāu gáu diē-sié sê è̤ng, gék-uòng, uòng, liŏh, chĭng, làng gâe̤ng ciē. Kê̤ṳng ék-buăng chók-hiêng diŏh tiĕng-ké lâng-nóng hĕ̤k-ciā sê ṳ̄ hâiu gì tiĕng-dīng, găk nĭk-tàu dó̤i-méng. | |
| Găk Hĭ-lé-nà̤ sìng-uâ diē-sié, kê̤ṳng sê séng-sé̤ṳ Ăi-lâ̤-sṳ̆ ("Iris") cháung-cô̤ gì lièng-giék ìng-găng gâe̤ng tiĕng-dòng gì diô. Găk Dṳ̆ng-guók sìng-uâ diē-sié, kê̤ṳng sê tiĕng-kĕ̤ng gì siŏh dèu hiă-chói, nṳ̄-sìng Nṳ̄-uă sāi ngô cṳ̄ng ngàng-sáik gì siŏh-tàu-lâung gâe̤ng ciā hiă-chói buō hō̤, cuòi cêu sê kê̤ṳng gì iù-lài. | |
| «Séng-gĭng» diē-sié, kê̤ṳng sê Siông-dá̤ gâe̤ng nè̤ng sū lĭk gì iók gì bìng-gé̤ṳ. Siông-dá̤ hióng Nò̤-ā bō̤-céng ĭ īng-uōng dŭ mò̤ gái sāi hùng-cūi hók-mŭk duâi-dê. Găk «Cháung-sié Gé» dâ̤ 9 ciŏng ô gé-cái: | |
| " Siông-dá̤ gōng, Nguāi gâe̤ng nṳ̄-gáuk-nè̤ng lièng cī sâ̤ uăk gì nó̤h, lĭk īng-sié gì iók, ô lā nó̤h có̤ bìng-gé̤ṳ. Nguāi bóng Nguāi gì kê̤ṳng lŏ̤h hùng hṳ̄-diē, có̤ Nguāi gâe̤ng sié-găng lĭk iók gì bìng-gé̤ṳ. Ī-hâiu Nguāi sāi hùng dáu lŏ̤h dê lā̤, hùng hṳ̄-diē buóh ô ciā kê̤ṳng hiêng chók, Nguāi cêu dék-dék gé-niêng Nguāi gâe̤ng nṳ̄ lièng cī sâ̤ ô háik-ké uăk gì nó̤h sū lĭk gì iók; ī-hâiu dék-dék mò̤ cái dōng hùng-cūi miĕk huàng ô háik-ké gì nó̤h. Kê̤ṳng buóh hiêng lŏ̤h hùng hṳ̄-diē; Nguāi káng-giéng ciā kê̤ṳng, cêu â̤ gé-dék Nguāi gâe̤ng dê-siông huàng ô háik-ké gì cé̤ṳng-sĕng, sū lĭk īng-uōng gì iók." | |
| Săng-mìng | |
| Săng-mìng (三明) sê Hók-gióng-sēng dṳ̆ng-buô gâe̤ng să̤-buô gì siŏh cô̤ dê-gék-chê. Ĭ báe̤k-buô sê Nàng-bìng, dĕ̤ng-buô sê sēng-huôi Hók-ciŭ, dĕ̤ng-nàng-buô sê Ciòng-ciŭ, nàng-buô sê Lṳ̀ng-ngàng, să̤-buô sê Gŏng-să̤-sēng. | |
| Săng-mìng găk Dái-ṳ̀ng-săng gâe̤ng Ū-ì-săng cĭ-găng. | |
| Săng-mìng-chê ô 2 bĭk kṳ̆, 1 bĭk gâing-gék-chê, 9 bĭk gâing: | |
| Gĭng-dáng-nĭk gì Săng-mìng dê-kṳ̆ găk Mìng-guók sèng-âu sê "Săng-nguòng-gâing" (三元縣). 1956 nièng, Săng-nguòng-gâing, Mìng-kă̤-gâing (明溪縣) hăk-biáng có̤ Săng-mìng-gâing, 1960 nièng gióng Săng-mìng-chê. | |
| Lṳ̀ng-ngàng | |
| Lṳ̀ng-ngàng (龍岩, Káh-gă-ngṳ̄: "Liùng-ngàm", Mìng-nàng-ngṳ̄: "Lêng-nâ") sê Hók-gióng-sēng să̤-buô gì dê-gék-chê. Ĭ báe̤k-buô sê Săng-mìng, dĕ̤ng-buô sê Cuòng-ciŭ, dĕ̤ng-nàng-buô sê Ciŏng-ciŭ, să̤-buô sê Gŏng-să̤-sēng, nàng-buô sê Guōng-dĕ̤ng-sēng. | |
| Lṳ̀ng-ngàng-chê ô 1 bĭk kṳ̆, 1 bĭk gâing-gék-chê gâe̤ng 5 bĭk gâing: | |
| Gĭng-dáng-nĭk gì Lṳ̀ng-ngàng dê-kṳ̆ găk 736 nièng sèng-âu sê Tĭng-ciŭ (汀州), guāng-hăk Diòng-tĭng-gâing (長汀縣), Uòng-lièng-gâing (黃連縣) gâe̤ng Sĭng-lò̤-gâing (新羅縣). Ĭng-ôi diŏh Sĭng-lò̤-gâing ô siŏh ciáh dê-huŏng hô̤ lō̤ "Lṳ̀ng-ngàng-dâe̤ng" (龍岩洞), gó-chṳ̄ 742 nièng Tĭng-ciŭ cêu gāi miàng có̤ Lṳ̀ng-ngàng lāu. | |
| Gū-cā Dṳ̆ng-guók báe̤k-huŏng ô ciéng-luâng, cêng sâ̤ báe̤k-huŏng gì Háng-cŭk-nè̤ng cāu-huāng gáu Lṳ̀ng-ngàng dê-kṳ̆, ĭ-gáuk-nè̤ng cêu sê Káh-gă-nè̤ng. Diòng-tĭng ké̤ṳk nêng-ùi sê Káh-nè̤ng gì chió, Tĭng-gĕ̤ng (汀江) ké̤ṳk chĭng có̤ Káh-nè̤ng gì mū-chĭng-ò̤. | |
| Ngô̤-mâng gâe̤ng Piĕng-giéng | |
| «Ngô̤-mâng gâe̤ng Piĕng-giéng» (傲慢共偏見, Ĭng-ngṳ̄: "Pride and Prejudice"), có̤i chĕ̤ huák-biēu diŏh 1813 nièng 1 nguŏk 28 hô̤, sê Ĭng-guók nṳ̄ cáuk-gă Jane Austen gì siēu-siók. Cī buô cáuk-pīng sê ìng-lôi siēu-siók lĭk-sṳ̄ siông dék cā gì lâung-mâng hī-kiŏk cĭ-ék, | |
| «Ngô̤-mâng gâe̤ng Piĕng-giéng» mièu-huôi chók 17 sié-gī Ĭng-guók hiŏng-cŏng siông-liù siâ-huôi gì sĕng-uăk, iâ gōng-sŭk lāu Elizabeth Bennet Siēu-ciā gâe̤ng Fitzwilliam Darcy sĭng-săng cĭ-găng gì lâung-mâng ái-cìng. Dà̤-mĕ̤k ""Ngô̤-mâng gâe̤ng Piĕng-giéng"" cêu sê bī ĭ lâung ciáh nêng-sék dó̤i-huŏng sèng-âu gì nguô-huôi: Darcy Sĭng-săng biēu-hiêng chók gì ngô̤-mâng ī-gĭk Bennet Siēu-ciā dó̤i ĭ gì piĕng-giéng. | |
| «Ngô̤-mâng gâe̤ng Piĕng-giéng» tàu guóng tàu ciŏng gì tàu guó uâ sê Ĭng-guók ùng-hŏk gì gĭng-diēng: ""Huàng ô cièng gì dăng-sĭng-gŏ̤ dŭ buóh siōng tō̤ siŏh ciáh lâu-mā, cuòi sê ciòng sié-gái dŭ sìng-nêng gì cĭng-lī."" ("It is a truth universally acknowledged, that a single man in possession of a good fortune, must be in want of a wife.") | |
| Săi | |
| Săi kō̤-ī sê: | |
| Cṳ̆ng-chói | |
| Cṳ̆ng-chói sê lâng ciáh nè̤ng chói-puòi pâung diŏh chói-puòi gì dâe̤ng-cáuk. Găk sié-gái duâi-buô-hông dê-kṳ̆ gì hiêng-dâi ùng-huá diē-sié, cṳ̆ng-chói sê biēu-dăk ái-cìng gì huŏng-sék. Bók-guó găk siŏh piĕ dê-huŏng, cṳ̆ng-chói iâ kō̤-nèng biēu-dăk iū-ngiê gâe̤ng géng-ái. | |
| Ìng-lôi-hŏk-gă gáu hiêng-câi gó muôi ngiēng-géu chók cṳ̆ng-chói dó̤-dā̤ sê nè̤ng gì buōng-nèng gó sê hâiu-tiĕng ŏ̤h lì gì. | |
| Hŭng-muòng | |
| Hŭng-muòng (風蚊) sê 1 cṳ̄ng â̤ buŏi gì tè̤ng-ngiê, sĭng-tā̤ niōng, kă dòng, chói-buô ké-guăng có̤ dòng-dòng-nuóh ciĕng-ciĕng-nuóh, gâe̤ng cĕng siŏh-iông. Hŭng-muòng ék-buăng dŭ găk iĕk-tiĕng màng-buŏ uăk-dâe̤ng. Ĭng-ôi hŭng-muòng â̤ guó-bâng, gó-chṳ̄ ké̤ṳk nêng-ùi sê hâi-tè̤ng. | |
| Ng sê sū-iū hŭng-muòng dŭ â̤ gâ nè̤ng: Gē̤ng hŭng-muòng cêu ng siăh háik, nâ siăh sĭk-ŭk cáik-cáik; mō̤ hŭng-muòng â̤ sāi chói chiéng diē buô-ṳ̄ dông-ŭk (bău-guák nè̤ng) puòi-hŭ diē-sié só̤h háik. Hŭng-muòng gâ hâiu, puòi-hŭ ké̤ṳk déng gì dê-huŏng â̤ mŏ̤-lŏ̤ kī. | |
| Hŭng-muòng éu-tè̤ng hô̤ lō̤ bā-lāng-gū-tôi, â̤ diŏh 20 °C gì cūi diē-sié sĕng-uăk 14 gĕ̤ng ciáh biéng có̤ hŭng-muòng. | |
| Ngiè | |
| Ngiè (鵝) sê siŏh cṳ̄ng cēu, ké̤ṳk ák gâe̤ng ngâng sê chĭng-chék. Ngiè ék-buăng bī ák duâi. | |
| Ngiè sĕng-uăk diŏh ô cūi gì sū-câi, siăh só. Ā-ciŭ, Ĕu-ciŭ gâe̤ng Báe̤k Mī-ciŭ duâi-buô-hông ngiè dŭ sê iā-sĕng gì chiĕng-iè cēu-lôi, găk báe̤k-huŏng săng-iōng, chéng-tiĕng bô buŏi gáu cêng huông gì nàng-huŏng. Ìng-lôi iōng ngiè dék-ciēu ī-gĭng ô gūi gá sié-gī gì lĭk-sṳ̄. | |
| Ngiè-mō̤ săng gì lâung bī ák ciēu. Dáng-sê ngiè-mō̤ ngiè-gáe̤k dŭ â̤ bō̤-hô ngiè-lâung gâe̤ng ngiè-giāng, gó-chṳ̄ ngiè-giāng gì còng-uăk-lŭk â̤ gèng ák-giāng. | |
| Oracle | |
| Oracle sê Gák-gáuk-ùng Gŭng-sĭ ("Oracle Corporation") kăi-huák gì duâi-hìng kuá-bìng-dài só-gé̤ṳ-kó guāng-lī hiê-tūng. | |
| Rabindranath Tagore | |
| Rabindranath Tagore (1861 n. 5 ng. 7 h. - 1941 n. 8 ng. 7 h., Ĭng-ngṳ̄: "Rabindranath Tagore"; Mâing-gă-lá-ngṳ̄: "রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর") sê Mâing-gă-lá 19 sié-gī hâiu-gĭ gáu 20 sié-gī cā-gĭ ūi-dâi gì sĭ-ìng, diék-hŏk-gă, uâ-gă, kiŏk-cáuk-gă, ĭng-ngŏk-gă. Ĭ iâ sê Mâing-gă-lá gâe̤ng Éng-dô gì ùng-huá dô̤i-biēu ìng-ŭk. 1913 nièng, Tagore dáik diŏh Nobel Ùng-hŏk-ciōng, sê Ā-ciŭ tàu ciáh dáik diŏh ciā ciōng gì nè̤ng. | |
| Tagore gì sāng-ùng nô̤i-ṳ̀ng ciō-iéu sê siâ-huôi, céng-dê gâe̤ng gáu-ṳ̆k, ĭ gì sĭ-gŏ̤ dṳ̀ lāu cŭng-gáu nô̤i-ṳ̀ng ī-nguôi, iâ biēu-dăk lāu dó̤i cê̤ṳ-iòng gâe̤ng sĕng-mêng gì iĕk-ái. Găk ĭ cáuk-pīng diē-lié, ái sê īng-hèng gì ciō-dà̤. | |
| Tagore chók-miàng gì sĭ-gŏ̤ cáuk-pīng bău-guák «Gitanjali» ("Gitanjali"), «Tiáh Guōi Cĭk» ("Fruit-Gathering"), «Sĭng Nguŏk Cĭk» ("The Crescent Moon"), «Buŏi Cēu Cĭk» ("Stray Birds"), dēng-dēng. | |
| Giék | |
| Giék sê siŏh cṳ̄ng ciék-ciĕ dông-ŭk, sĭng-tā̤ bô dòng bô éu, ô báik dèu kă, muōi-buô ô dŭk-cĕng. Giék â̤ sāi dŭk-cĕng chiéng diē niăh diŏh gì-tă tè̤ng-ngiê, cūng-kuāng cêu â̤ tài sī hĕ̤k-ciā chà-bé ĭ. Giék gì dŭk-cáik â̤ siŏng-hâi sìng-gĭng hiê-tūng, dó̤i nè̤ng iâ ô ngùi-hiēng. | |
| Găk Hĭ-lé-nà̤ sìng-uâ diē-sié, giék sê tài sī lăk-hô Ó̤-lī-ŏng ("Orion") gì hṳ̆ng-chiū. Gó-chṳ̄, tiĕng gà̤-dēng gì cī sâ̤ sĭng-cô̤ dài-dŏng, Lăk-hô-cô̤ ("Orion") gâe̤ng Tiĕng-hiók-cô̤ (♏, "Scorpius") īng-uōng dŭ mâ̤ giéng-méng. | |
| Dáik-guók | |
| Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók (Dáik-ngṳ̄: "Bundesrepublik Deutschland"), gāng-chĭng Dáik-guók ("Deutschland"), sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi, Dăng-mĕk gâe̤ng Bă-ī-dék-hāi, dĕ̤ng-buô sê Pŏ̤-làng gâe̤ng Ciék-káik, nàng-buô sê Ó̤-dê-lé gâe̤ng Sôi-sê̤ṳ, să̤-buô sê Huák-guók, Luxembourg, Bī-lé-sì gâe̤ng Hò̤-làng. | |
| Dáik-guók sê 1 bĭk mìng-ciō ngiê-huôi-cié gì lièng-băng gê̤ṳng-huò-guók, iù 16 bĭk ciŭ cū-siàng. Lĭk-sṳ̄ siông Dáik-guók báik-cèng iù siŏh piĕ dŭk-lĭk gì uòng-guók cū-siàng. 1871 nièng gì Huák-Prussia Ciéng-cĕng sèng-âu, Dáik-guók ciáh tūng-ék có̤ 1 bĭk hiêng-dâi gì mìng-cŭk guók-gă. | |
| Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók sê Lièng-hăk-guók, Báe̤k-iók dēng guók-cié cū-cék sìng-uòng guók. Dáik-guók iâ sê Ĕu-mèng gì sìng-lĭk-guók cĭ-ék, găk Ĕu-mèng sìng-uòng-guók dài-dŏng sê dék giòng-duâi gì guók-gă. | |
| Dáik-guók-nè̤ng gì cū-siĕng sê téng Scandinavia lì gì Germanic-nè̤ng. Dṳ̀ lāu Gū Lò̤-mā Dá̤-guók dó̤i ĭ gì gé-cái, gū-cā Dáik-guók gì lĭk-sṳ̄ gĭ-buōng-siông dŭ mâ̤ báik. | |
| Gū Lò̤-mà huòng-dá̤ Augustus găk ??? nièng ĭk-chĭng Gé-ī-mâng buô-lŏ̤h, dáng-sê mò̤ siàng-huă. Gáu dṳ̆mg-muōi, Gé-ī-mâng-nè̤ng sāi ĭ-gáuk-nè̤ng téng Gū Lò̤-mā gŭng-dôi ŏ̤h lì gì ciéng-cĕng gé-sŭk miĕk-uòng lāu Gū Lò̤-mā Dá̤-guók. | |
| Dṳ̆ng Sié-gī sèng-âu gì Dáik-guók ciáng-sék miàng-chĭng giéu lō̤ "Sìng-séng Lò̤-mā Dá̤-guók" (Lá-dĭng-ngṳ̄: "Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicae"), sê 843 nièng téng Carolingian Dá̤-guók buŏng chók lì gì guók-gă. Hâiu-sié gì lĭk-sṳ̄ guók-gă sèu-sèu chié-kă̤ ciā guók-miàng sê "mâ̤ sìng-séng, gâe̤ng Lò̤-mā mò̤ gáng-guó, iâ ng sê dá̤-guók". | |
| 19 sié-gī, Dáik-guók gì gĕ̤ng-ngiĕk kuŏ-ké kăi-sṳ̄ gŏ̤-sók huák-diēng. 1871 nièng, Prussia tūng-ék Dáik-guók, sìng-lĭk Dáik-é-cié Dá̤-guók ("Deutsches Kaiserreich"). 1884 nièng, Dáik-guók kăi-sṳ̄ hióng hāi-nguôi gióng-lĭk sĭk-mìng-dê, bău-guák Dṳ̆ng-guók Săng-dĕ̤ng-sēng gì Chĭng-dō̤. | |
| 1918 nièng, Dáik-guók găk Ék-ciéng dṳ̆ng sék-bâi. 1919 nièng, sìng-lĭk ""Weimarer Gê̤ṳng-huò-guók"" ("Weimarer Republik"). Ék-ciéng ciéng-bâi ké̤ṳk Dáik-guók-nè̤ng làu giâ gì tī-ṳ̄k sê 1930 nièng-dâi Nazi ("Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei") huák-dông Nê-ciéng muài giâ cṳ̄ng-cī. | |
| 1933 nièng, Adolf Hitler liāng-dô̤ gì Nazi siông dài, gióng-lĭk Dâ̤-săng Dá̤-guók, dó̤i nô̤i sĭk-hèng dŭk-cài, dó̤i nguôi huák-dông ciéng-cĕng. 1945 nièng 5 nguŏk, Sŭ-lièng ciéng-liāng Báik-lìng, Nê-ciéng giék-sók. | |
| 1945 nièng, Dáik-guók liāng-tū ké̤ṳk Mèng-gŭng tiáh có̤ sé léng: să̤-báe̤k léng ké̤ṳk Ĭng-guók ciéng-liāng, să̤-nàng léng ké̤ṳk Huák-guók ciéng-liāng, dĕ̤ng-nàng léng ké̤ṳk Mī-guók ciéng-liāng, cī săng léng iâ hô̤ lō̤ Să̤-dáik, ciòng miàng cêu sê gĭng-dáng-nĭk gì Dáik-é-cié Lièng-băng Gê̤ṳng-huò-guók ("Bundesrepublik Deutschland"); dĕ̤ng-báe̤k léng ké̤ṳk Sŭ-lièng ciéng-liāng, cêu sê Dĕ̤ng-dáik, ciòng miàng hô̤ lō̤ Dáik-é-cié Mìng-ciō Gê̤ṳng-huò-guók ("Deutsche Demokratische Republik"). Dáik-guók siū-dŭ Báik-lìng iâ ké̤ṳk buŏng có̤ lâng léng, dài-dŏng iù Báik-lìng-chiòng gáh lā̤. | |
| 1989 nièng Dĕ̤ng-ĕu gì Gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê céng-guòng sák-dài. 1990 nièng 10 nguŏk 3 hô̤, Báik-lìng-chiòng ké̤ṳk tiāng dō̤, Dáik-guók tṳ̀ng-sĭng tŭng-ék. | |
| Dáik-guók sèu-sèu ké̤ṳk nè̤ng cáng-mī có̤ ""das Land der Dichter und Denker"" (sĭ-ìng gâe̤ng sṳ̆-siōng-gă gì tū-dê). | |
| Dáik-guók gì ùng-hŏk â̤ dŭi-sùi gáu Dṳ̆ng Sié-gī. Martin Luther huăng-ĭk gì «Séng-gĭng» sê hiêng-dâi Gŏ̤-dê Dáik-ngṳ̄ gì gĭ-chū. Hâiu-sié chók-miàng gì sĭ-ìng gâe̤ng cáuk-gă ô Johann Wolfgang von Goethe, Hoffmann, Friedrich Schiller dēng-dēng. | |
| Dáik-guók gì diék-hŏk dó̤i sié-gái īng-hiōng cêng duâi. Ūi-dâi gì diék-hŏk-gă ô Gottfried Wilhelm Leibniz, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx, Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Karl Jaspers, dēng-dēng. | |
| Găk ĭng-ngŏk liāng-mĭk, Dáik-guók dó̤i sié-gái gì īng-hiōng ciō-iéu sê tŭng-guó â-dā̤ ĭng-ngŏk-gă gì cáuk-pīng biēu-hiêng chók lì gì: Johann Sebastian Bach, Ludwig van Beethoven, Robert Schumann, Franz Schubert , Johann Strauss, dēng-dēng. | |
| Ĭng-ôi Dáik-guók gì gĕ̤ng-ngiĕk gâ̤eng gĭng-cá̤ huák-dăk, Dáik-ngṳ̄ iâ sê sié-gái hăk-hâu diē-sié gá gì dâ̤ săng duâi nguôi-ngṳ̄, iâ sê Ĕng-tō̤-nă̤h gà̤-dēng sāi-ê̤ṳng dâ̤ nê sâ̤ gì ngṳ̄-ngiòng. | |
| Téng 1970 nièng-dâi gáu hiêng-câi, Dáik-guók găk sié-gái gì ùng-huá siông huák-hŭi muōng lài muōng duâi gì cáuk-ê̤ṳng. | |
| Cūi | |
| Cūi (水, Huá-hŏk-sék: HO) sê cū-siàng sĕng-mêng dék gĭ-buōng gì ŭk-cék, sê cêng sâ̤ ŭk-lī gâe̤ng huá-hŏk huāng-éng gì ṳ̀ng-cá̤ ("solvent"). Dê-giù gà̤-dēng ô cĭng hŭng-hó gì cūi, duâi buô-hông dŭ còng-câi diŏh hāi-iòng gâe̤ng gĭk-dê gì bĭng-chuŏng lā̤, iâ ô siŏh buô-hông ī hùng, ṳ̄, ò̤, kă̤ dēng-dēng hìng-sék còng-câi. Dê-giù gì cūi-sùng-kuàng lā̤ có̤ mò̤-dìng-mò̤-hiók gì ông-dông: cĭng-huák, gáung-ṳ̄, làu gáu hāi lā̤. | |
| Dê-giù gà̤-dēng â̤ siăh gì cūi ī-gĭng muōng lài muōng ciēu lāu. | |
| Cūi ô săng cṳ̄ng hìng-tái: cūi-ké, cūi, gâe̤ng bĭng. Cūi găk 100 °C sèng-âu biéng có̤ cūi ké, 0 °C ī-hâ ngĭk có̤ bĭng. Cūi găk 4 °C sì-hâu mĭk-dô dék duâi. Sùng cūi câung-tái sê mò̤ ê, mò̤ hiŏng, iâ mò̤ sáik gì. | |
| Huá-hŏk | |
| Huá-hŏk (化學) sê siŏh cṳ̄ng ngiēng-géu iū-gĭ hĕ̤k-ciā ù-gĭ ŭk-cék biéng-huá gì kuŏ-hŏk. Ĭng-ôi huá-hŏk huāng-éng gì buōng-cék sê nguòng-cṳ̄ gì tṳ̀ng-sĭng cū-hăk, gó-chṳ̄ huá-hŏk iâ â̤-sāi gōng sê ngiēng-géu nguòng-cṳ̄ ciōng-iông tṳ̀ng-sĭng cū-hăk siàng sĭng hŭng-cṳ̄, ī-gĭk diêng-cṳ̄ ciōng-iông ông-dông gì kuŏ-hŏk. | |
| Huá-hŏk hiêng-chiông sê bī ŭk-cék chăng-gă huá-hŏk huāng-éng hâiu huák-sĕng gì séng-cék biéng-huá, ké̤ṳk ŭk-cék gâe̤ng nèng-liông dŭ ô guăng-hiê. Huōi cêu sê dék bàng-siòng gì huá-hŏk hiêng-chiông cĭ-ék: sê ŭk-cék gâe̤ng kĕ̤ng-ké diē-lié gì iōng huák-sĕng giòng-liĕk huāng-éng sāng-sĕng sĭng ŭk-cék gì guó-tiàng, tiék săng cĭng iâ sê tiék gâe̤ng iōng-ké mâing-mâing huāng-éng gì liê, cī lâng cṳ̄ng biéng-huá dŭ â̤ hô̤ lō̤ iōng-huá ("oxidation"); lêng-nguôi siŏh cṳ̄ng sĕng-uăk dṳ̆ng sèu-sèu pâung diŏh gì huá-hŏk hiêng-chiông sê sŏng gâe̤ng giēng gì dṳ̆ng-huò ("neutralization"). Huá-hŏk huāng-éng iâ sèu-sèu puâng lā̤ nèng-liông gì sék-huóng gâe̤ng ngék-siŭ. | |
| Ciō-iéu gì huá-hŏk ciĕ-puái ô â-dā̤ gūi cṳ̄ng: Hŭng-sék huá-hŏk, iū-gĭ huá-hŏk, lī-lâung huá-hŏk, sĕng-ŭk huá-hŏk, ù-gĭ huá-hŏk gâe̤ng ŭk-lī huá-hŏk. | |
| Nguòng-cṳ̄ ("atom") iù nguòng-cṳ̄-hŏk (bău-guák cék-cṳ̄ gâe̤ng dṳ̆ng-cṳ̄) gâe̤ng diêng-cṳ̄ cū-siàng. Diêng-cṳ̄ (dái hô-diêng) gì só-liông gâe̤ng nguòng-cṳ̄-hŏk sū dái gì diêng-liông (céng-diêng) siŏng dṳ̆ng-huò. | |
| Nguòng-só ("element") sê siŏh cṳ̄ng nguòng-só cêu sê dái ô dè̤ng-iông sâ̤ gì cék-cṳ̄ gì siŏh lôi nguòng-cṳ̄ gì tūng-chĭng. Pī-ṳ̀-gòng, ô 6 bĭk cék-cṳ̄ gì nguòng-só cêu sê táng, ô 92 bĭk cék-cṳ̄ gì nguòng-só cêu sê iù. | |
| Huá-hăk-ŭk ("compound") sê iù mâ̤ dè̤ng-iông gì nguòng-só áng ék-dêng bī-liê cū-siàng gì ô dĕk-dêng huá-hŏk séng-cék gì ŭk-cék. Pī-ṳ̀-gōng, cūi cêu sê kĭng gâe̤ng iōng áng 1 bī 2 bī-liê cū-hăk siàng gì ŭk-cék. | |
| Hŭng-cṳ̄ ("molecule") sê bō̤-tì ŭk-cék huá-hŏk séng-sék gì dék ciēu gì ŭk-cék, iù nâng bĭk hĕ̤k ī-siông gì nguòng-cṳ̄ cū-siàng. | |
| Liê-cṳ̄ ("ion") sê dái diêng gì nguòng-cṳ̄ hĕ̤k-ciā hŭng-cṳ̄. Pī-ṳ̀-gōng, sièng (huá-hŏk-sék: NaCl) sê iù dái céng-diêng gì Na gâe̤ng dái hô-diêng gì Cl cū-siàng gì. | |
| Háng-ngṳ̄ "化學" cê-méng é-sé̤ṳ cêu sê "ŭk-cék biéng-huá gì kuŏ-hŏk"; Ĭng-ngṳ̄ ""chemistry"" sê téng Ă-lá-báik-ngṳ̄ gì ""al-kimia"" lì gì, é-sé̤ṳ sê "biéng-huá gì ngiê-sŭk". | |
| Bā-lāng-gū-tôi | |
| Bā-lāng-gū-tôi (把啷鼓墜) kō̤-ī sê: | |
| Mā | |
| Mā (馬) sê siŏh cṳ̄ng ô dà̤ siăh só gì buô-ṳ̄ dông-ŭk. Ìng-lôi iōng mā có̤ tàu-săng gì lĭk-sṳ̄ dék-ciēu â̤ dŭi-sùi gáu sèng 2000 nièng. Nè̤ng â̤-sāi sô̤i lŏ̤h mā piăng gà̤-dēng kiè mā, mā lĭk-ké iâ cêng duâi, â̤ tuă mā-chiă. Gó-chṳ̄, gūi chiĕng nièng gáu hiêng-câi, mā dŭ sê có̤i dê̤ṳng-iéu gì gău-tŭng gâe̤ng ciéng-cĕng gĕ̤ng-gé̤ṳ. Mā gì cṳ̄ng-lôi cêng sâ̤, duâi nâung dŭ mâ̤ siŏh iông. Găk sié-gái siŏh piĕ dê-huŏng, mā iâ â̤ siăh gì. | |
| Gàu | |
| Gàu (猴) sê siŏh lôi bău-guák 200 cṳ̄ng cṳ̄ng-lôi gì siēu-hìng lìng-diōng dông-ŭk. Gàu siăh cūi-guō, chéu-niŏh, cṳ̄ng-cī, huă, tè̤ng-ngiê, tĭ-tṳ̆, lâung gâe̤ng nâung gì dông-ŭk. | |
| Gàu â̤ buŏng có̤ 2 cṳ̄ng ciō-iéu gì duâi lôi: Gô Sié-gái gàu ("Old World monkey") gâe̤ng Sĭng Sié-gái gàu ("New World monkey"). Sĭng Sié-gái gàu gì muōi â̤ dièng diŏh chéu-ciĕ lā̤, Gô Sié-gái gàu mò̤ nièng-ngài. Sĭng Sié-gái gàu gâe̤ng Gô Sié-gái gàu gì pé, méng, gū-chiŏng iâ săng mâ̤ siŏh-iông. | |
| Găk Dṳ̆ng-guók ùng-huá diē-sié, gàu sê siŏh cṳ̄ng lìng-dâe̤ng gì dông-ŭk. Gàu-dṳ̆ng-uòng (猴中王) sê Dṳ̆ng-guók sìng-uâ dṳ̆ng cĭng dê̤ṳng-iéu gì ìng-ŭk, ĭ gì gū-sê̤ṳ dŭ gé diŏh mìng-găng duòng-suók gâe̤ng siēu-siók «Să̤-iù-gé» (西遊記) diē-sié. | |
| Gĭ-dók-gáu | |
| Gĭ-dók-gáu (基督教) sê siŏh cṳ̄ng ék-sìng-gáu, ī Nā-sák-lĕk-nè̤ng Ià-sŭ gì sĕng-uăk gâe̤ng gōng-gáu ùi dṳ̆ng-sĭng. Hóng Gĭ-dók-gáu gì nè̤ng siŏng-séng Ià-sŭ sê Siông-dá̤ gì Giāng (Séng-cṳ̄), iâ sê «Gô-iók» diē-sié gì Géu-cuō, ĭ-că̤ iâ nêng-ùi «Sĭng-iók» gé-cái gì gū-sê̤ṳ sê Ià-sŭ ê̤ṳ-giéng gì Hók-ĭng. Gĭ-dók-gáu sê sié-gái dék duâi gì cŭng-gáu, iâ sê Ĕu-ciŭ, Mī-ciŭ, Nàng-hĭ, Hĭ-lĭ-pĭng gâe̤ng Dâi-iòng-ciŭ dék cuō-iéu gì cŭng-gáu. | |
| Gĭ-dók-gáu buōng-dā̤ sê Iù-tái-gáu gì ciĕ-puái, Gĭ-dók-gáu gì Gô-iók cêu sê Hĭ-báik-lài Séng-gĭng. | |
| Ĭng-ngṳ̄ gì sṳ̀ "Christian" sê téng Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "Χριστιανός" lì gì, é-sé̤ṳ sê "sṳ̆k diŏh Gĭ-dók". | |
| Chŭi-iòng Gĭ-dók-gáu ô cĭng sâ̤ ciĕ-puái, dáng-sê sū-iū Gĭ-dók-dù dŭ cà̤-cà̤ siŏng-séng siŏh piĕ gáu-dèu, có̤-ùi ĭ-gáuk-nè̤ng séng-ngiōng gì dṳ̆ng-sĭng, bău-guák: | |
| "Cuō dèu-mĕ̤k: Ià-sŭ" | |
| Téng "Gĭ-dók-gáu" ciā miàng-chĭng cêu â̤ káng chók, Gĭ-dók sìng-hŏk cêu sê siŏng-séng Ià-sŭ sê "Géu-cuō" hĕ̤k-ciā "Gĭ-dók". "Géu-cuō" (Ĭng-ngṳ̄: "Messiah") sê téng Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ gì "מָשִׁיחַ" ("māšiáħ") lì gì, é-sé̤ṳ sê ""ciék-sêu máe̤k-iù-lā̤ gì nè̤ng"" hĕ̤k-ciā sê ""Guók-uòng"". Ciā sṳ̀ gì Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ huăng-ĭk sê ""Χριστός"" ("Christos"), cêu sê Ĭng-ngṳ̄ ""Christ"" gì nguòng-tàu, céng siŏh buô huăng-ĭk siàng Háng-ngṳ̄ gì "基督" (Gĭ-dók). | |
| Gĭ-dók-dù siŏng-séng Ià-sŭ sê sié-găng gì Géu-cuō. Dó̤i Ià-sŭ gì séng-ngiōng sê Gĭ-dók-gáu gâe̤ng Iù-tái-gáu dék duâi gì kṳ̆-biék cĭ-ék. Gĭ-dók sṳ̆-siōng gì hŏk-sĭng sê, tŭng-guó Ià-sŭ gì sī-uòng gâe̤ng bô-uăk, Siông-dá̤ siâ-miēng sié-găng-nè̤ng gì cô̤i, ìng-lôi ciáh dáik diŏh cīng-géu ī-gĭk īng-sĕng. | |
| "Cuō dèu-mĕ̤k: Cô̤i""Cuō dèu-mĕ̤k: Cīng-géu" | |
| Gĭ-dók-dù siŏng-séng, gīng-géu sê Siông-dá̤ sé̤ṳ ké̤ṳk ìng-găng gì ŏng-diēng. Gé̤ṳ-siók, Ià-sŭ sê Siông-dá̤ chă̤-kiēng lì ìng-găng gì Géu-cuō. Gĭ-dók-dù siŏng-séng, tŭng-guó dó̤i Ià-sŭ gì séng-ngiōng, nè̤ng gì cô̤i cêu â̤ ké̤ṳk siâ-miēng, nè̤ng gì lìng-hùng iâ īng-uōng dŭ mâ̤ sī. | |
| "Cuō dèu-mĕ̤k: Săng-ôi-ék-tā̤" | |
| Săng-ôi-ék-tā̤ sê bī Gĭ-dók-gáu gì Siông-dá̤, cêu sê gōng, Séng-hô, Séng-cṳ̄ gâe̤ng Séng-sìng gì buōng-cék sê dùng-ék gì. Ciā sié-gái nâ ô siŏh ciáh Siông-dá̤: Séng-hô sê Siông-dá̤, Séng-cṳ̄ sê Siông-dá̤, Séng-lìng iâ sê Siông-dá̤. | |
| Cuō dèu-mĕ̤k: "Séng-gĭng" | |
| Gĭ-dók-gáu nêng-ùi Séng-gĭng (bău-guák Gô-iók gâe̤ng Sĭng-iók) sê guòng-ŭi gì, sê găk Séng-lìng gì īng-dô̤ â-dā̤ siā siàng gì, ciŏk-dó̤i mò̤ dâng-nguô. Sĭng-gáu gáu-dù siŏng-séng, Séng-gĭng gì gĭng-ùng bău-hàng sū-iū dó̤i sĭk-hiêng cīng-géu sū bék-iéu gì mĕk-sê. | |
| Gĭ-dók-dù siŏng-séng giĕng-dṳ̆k nè̤ng dŭ găi-dŏng cŏng-hèng Gĭ-dók gì gáu-ngiê lì sĕng-uăk. Dó̤i cêng sâ̤ nè̤ng lì gōng, cêu sê siū Sĕk Gái. Ià-sŭ gáu-ṳ̆k séng-dù gōng, dâ̤ ék duâi gâe̤ng dâ̤ nê duâi gì gái sê "diŏh cêng sĭng, cêng séng, cêng é, tiáng Cuō nṳ̄ gì Siông-dá̤", ī-gĭk "diŏh tiáng bĕk-nè̤ng chiông tiáng buōng-sĭng siŏh-iông" («Mā-tái Hók-ĭng» 22:37-40). Gì-tă hèng-ùi iâ bău-guák gì-dō̤ gâe̤ng tĕ̤k «Séng-gĭng». | |
| Gĭ-dók-gáu gì ái hô̤ lō̤ "agapē" (sê Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "αγάπη"). Ciā sṳ̀ buōng-dā̤ sê Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "ái", ké̤ṳk có̤i-chĕ̤ gì Gĭ-dók-dù dò̤ lì huăng-ĭk Gĭ-dók-gáu gì ái: cêu sê Siông-dá̤ dó̤i ìng-lôi gì ái, siŏh cṳ̄ng sìng-séng gì, mò̤ dèu-giông gì, hĭ-sĕng cê̤ṳ-ngō̤ gì, cuō-dông gì, hâ é-sék gì, ô sṳ̆-siōng gì ái. Ī-hâiu gì Gì-dŏk-gáu cáuk-gă cĭng sèu īng-ê̤ṳng ""agapē"" lì bī ìng-ái ("charity"), sêng-cé sê Siông-dá̤ buōng-sĭng. | |
| Găk Săng-siông gì Gái-hóng («Mā-tái Hók-ĭng» dâ̤ 5 ciŏng), Ià-sŭ ô gōng: | |
| " Nṳ̄ ô tiăng-giéng gōng, "Nè̤ng gâe̤ng nṳ̄ có̤ bèng-iù, cêu tiáng ("agapē") ĭ, nè̤ng gâe̤ng nṳ̄ giék siù, cêu hièng ĭ." Nâ Nguāi gâe̤ng nṳ̄ gōng: Nè̤ng gâe̤ng nṳ̄ giék siù, diŏh tiáng ĭ, nè̤ng có nṳ̄, diŏh tá̤ ĭ giù hók, nè̤ng hâung nṳ̄, diŏh hō̤-hō̤ káng-dâi ĭ, nè̤ng hâi nṳ̄, dṳ̆k nṳ̄, diŏh tá̤ ĭ gì-dō̤. Ŏ̤h-ciŏng-uâng, cêu â̤ có̤ nṳ̄ Tiĕng-hô gì giāng, ĭng Tiĕng-hô chók ciā nĭk-tàu, ciéu hō̤ gì nè̤ng, iâ ciéu ng hō̤ gì nè̤ng, hâ ciā ṳ̄, ké̤ṳk ngiê gì nè̤ng. Nṳ̄ nâ tiáng ciā tiáng nṳ̄ gì, ô miéh-nó̤h siōng-sé̤ṳ nĭ? Suói-lê ng iâ ô ciŏng-uâng mŏ̤? Nṳ̄ dŭk-dŭk chiāng-ăng nṳ̄ hiăng-diê, ô miéh-nó̤h chók cé̤ṳng nĭ? É-băng-ìng ng iâ ô ciŏng-uâng mŏ̤? Gó-chṳ̄ nṳ̄ diŏh sùng-ciòng, ŏ̤h nṳ̄ Tiĕng-hô sùng-ciòng siŏh-iông. | |
| Gŭng-nguòng 1 sié-gī, Gĭ-dók-gáu găk Ià-lô-sák-lēng huák-nguòng, dŏng-sì ĭng-nguòng sê Iù-tái-gáu gì siŏh ciéh ciĕ-puái. Gĭ-dók-gáu séng-ngiōng gì dṳ̆ng-sĭng sê séng Gĭ-dók, gó-chṳ̄ gâe̤ng Iù-tái Lŭk-huák dŭ hié lâi. Tuák-liê Iù-tái-gáu hâiu, Gĭ-dók-gáu găk iā dōi gì sì-găng diē-sié hióng gó̤-lòng ciéh Lò̤-mā Dá̤-guók iòng-duòng. | |
| Có̤i chĕ̤, Gĭ-dók-gáu ké̤ṳk Lò̤-mā guăng-huŏng gì géng cī, páe̤k-hâi Gĭ-dók-dù gì ông-dông tié-láu gáu gŭng-nguòng 4 sié-gī chĕ̤ ciáh láe̤k. Lò̤-mā Huòng-dá̤ Kŏng-sê̤ṳ-tāng-tĭng Ék-sié ("Constantine I") gŭi-séng Gĭ-dók, biĕu-cé Gĭ-dók-gáu siàng có̤ Lò̤-mā Dâ̤-guók gì Guók-gáu. | |
| Dṳ̆ng-sié-gī sèng-hâiu, Gĭ-dók-gáu gì huák-diēng iā mâ̤ găk. 5 sié-gī, Lò̤-mā Dá̤-guók ké̤ṳk Ĕu-ciŭ báe̤k-sié gì màng-cŭk ciéng-liāng, Gĭ-dók-gáu ké̤ṳk páe̤k gĭng-lĭk dṳ̀ng-giông. 7 sié-gī, puâng lā̤ Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì hĭng kī gâe̤ng Ā-lá-báik-nè̤ng gì ĭk-chĭng, Gĭ-dók-gáu páh-mò̤ ĭ găk Dṳ̆ng-dĕ̤ng (bău-guák Séng-siàng Ià-lô-sák-lēng) gâe̤ng Báe̤k-hĭ gì dê-buàng. 1054 nièng, Gáu-huôi liék có̤ Dĕ̤ng Să̤ lâng puái hŭng-ciĕ: Dĕ̤ng biĕng gì hô̤ lō̤ Dĕ̤ng-céng-gáu, gōng Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄, ī Kŏng-sê̤ṳ-tāng-tĭng-bō̤ có̤ dṳ̆ng-sĭng, Să̤ biĕng gì hô̤ lō̤ Tiĕng-cuō-gáu, gōng Lá-dĭng-ngṳ̄, ī Lò̤-mā có̤ dṳ̆ng-sĭng. 1095 - 1204 nièng, ôi lāu dŏk duōng Séng-dê, Gĭ-dók-gáu dó̤i Ā-lá-báik sié-gái huák-dông Sĕk-cê-gŭng Dĕ̤ng-cĭng. 1453 nièng, Ó̤-sṳ̆-mâng Dá̤-guók gŭng puái Bái-câng-tìng Dá̤-guók, Gĭ-dók-gáu sêu diŏh Ĭ-sṳ̆-làng-gáu cêng duâi gì ŭi-hiĕk. | |
| Puâng lā̤ Ĕu-ciŭ gì Ā-lá-báik sié-lĭk ké̤ṳk dṳ̆k kó̤, ī-gĭk Ùng-ngiê Hók-hĭng sṳ̆-siōng gì gāi-huóng, Gĭ-dók-gáu găk Să̤-ĕu kăi-sṳ̄ hók-hĭng. 16 sié-gī, Mā-tĭng Lô-dáik ("Martin Luther"), Iók-hâng Kā-ī-ùng ("John Calvin") dēng nè̤ng dái-liāng Ĕu-ciŭ kŭi-diēng siŏh diòng é-ngiê chĭng-uōng gì Cŭng-gáu Gāi-gáik, ng-nié sāng-sĕng Sĭng-gáu, sêng-cé lièng duòng-tūng gì Tiĕng-cuō-gáu dŭ dáik diŏh huăng-sĭng. | |
| Gê̤ṳng-dâi Dê-lī Duâi-huák-hiêng gâe̤ng Ĕu-ciŭ Mī-guók gì sĭk-mìng-cuō-ngiê gáing-gáing gâe̤ng Gĭ-dók-gáu iòng-duòng gáu sié-gái gáuk dó̤i. Gĭng-dáng-nĭk gì Gĭ-dók-gáu ī-gĭng sê cuòng giù dék duâi gì cŭng-gáu. | |
| Guóh Guók-tĭng | |
| Guóh Guók-tĭng (郭國汀, 1958 n. 1 ng. 10 h. - ), Hók-gióng Lṳ̀ng-ngàng Diòng-tĭng-nè̤ng, hiêng-câi liù-uòng diŏh Gă-nā-dâi, sê Dṳ̆ng-guók chók-miàng gì lŭk-sṳ̆ gâe̤ng mìng-ciō ông-dông-ciā. | |
| Guóh Guók-tĭng 1984 nièng téng Gék-lìng Dâi-hŏk huák-hŏk-hiê bék-ngiĕk, gáu 2002 nièng, báik-cèng găk Hók-gióng Dó̤i-nguôi Gĭng-cá̤ Lŭk-sṳ̆ Sê̤ṳ-ô-sū, Hók-gióng Gĭng-mô̤ Lŭk-sṳ̆ Sê̤ṳ-ô-sū, Hiŏng-gē̤ng Cà̤-báik-lā̤ Lŭk-sṳ̆-hòng, Hók-gióng Cé-lī Lŭk-sṳ̆ Sê̤ṳ-ô-sū, Siông-hāi-chê Huà-lé Lŭk-sṳ̆ Sê̤ṳ-ô-sū, Siông-hāi-chê Siēu-ṳ̀ng Lŭk-sṳ̆ Sê̤ṳ-ô-sū có̤ lŭk-sṳ̆. 2002 nièng cê-gă cháung-bâing Siông-hāi-chê Tiĕng-ê Lŭk-sṳ̆ Sê̤ṳ-ô-sū có̤ ciō-êng lŭk-sṳ̆. Găk cī gūi nièng diē-sié, Guóh Guók-tĭng huák-biēu cêng sâ̤ huák-hŏk lâung-ùng, bâing-lī gì áng-giông iâ dáik diŏh siâ-huôi gì sìng-nêng. | |
| 2005 nièng 1 nguŏk, Guóh Guók-tĭng kăi-sṳ̄ bâing-lī Gṳ̀ Iòng-lài (瞿延來) gì áng-giông, dáng-sê Siông-hāi Tì-làng-giò Găng-lò̤ (提籃橋監牢) gê̤ṳ-ciŏk mâ̤ kīng ĭ huôi-giéng dŏng-sê̤ṳ-ìng Gṳ̀ Iòng-lài. Iù-sê, Guóh Guók-tĭng cêu huák-biēu ùng-ciŏng «Báik-ù-ék-ê̤ṳng gì Dṳ̆ng-guók Lŭk-sṳ̆» (百無一用的中國律師). 2 nguŏk, Siông-hāi Sṳ̆-huák-guŏk mŭk-siŭ ĭ gì lŭk-sṳ̆-céng gâe̤ng bâing-gŭng diêng-nō̤, 3 nguŏk bô huăk ĭ gì sê̤ṳ-ô-sū dìng-ngiĕk siŏh nièng, gâe̤ng ĭ niōng-géng diŏh chió lā̤. | |
| 2005 nièng 5 nguŏk, Guóh Guók-tĭng kó̤ Gă-nā-dâi chăng-gă hŏk-sŭk huôi-ngiê. Chók-guók cĭ-sèng, Dṳ̆ng-guók gŭng-ăng có̤-hák gōng, ĭ nâ găk hāi-nguôi có̤ sié-nó̤h mò̤-puō gì dâi-gié, dó̤i ĭ guók-nô̤i gì gă-ìng mâ̤ hō̤. Bók-guó cuòi mò̤ giăng diŏh Guóh Guók-tĭng, ĭ téng dāng kī kăi-sṳ̄ guók-nguôi gì liù-uòng sĕng-uăk, gié-sṳ̆k kăi-diēng mì-guòng ông-dông. | |
| Sĕk Gái | |
| Sĕk Gái (十誡, Hĭ-báik-lài-ngṳ̄: "עשרת הדיברות") sê Séng-gĭng diē-sié sū gé-cái gì cŭng-gáu gâe̤ng dô̤-dáik gì dèu-mĕ̤k, sê Siông-dá̤ găk Să̤-nâi-săng dīng dó̤i Mò̤-să̤ gì gái-mêng. Sĕk Gái tā̤-hiêng diŏh Iù-tái-gáu gâe̤ng Gĭ-dók-gáu diē-sié. Găk «Séng-gĭng» gà̤-dēng, Sĕk Gái hŭng-biék chók-hiêng diŏh «Chók Ăi-gĭk Gé» 20:2-17 gâe̤ng «Sĕng-mêng Gé» 5:6-21. | |
| Háng-ngṳ̄ Sĕk Gái sê téng ""Ten Commandments"" lì gì. Găk dék gū-cā gì Séng-gĭng diē-sié, "Sĕk Gái" ké̤ṳk huăng-ĭk có̤ "sĕk guó uâ" (Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "δεκάλογος"). Cuòi iâ sê "Sĕk Gái" gì lêng siŏh bĭk miàng ""Decalogue"" gì lài-lĭk. | |
| Sĕk Gái | |
| Iù-tái-gáu gâe̤ng Gĭ-dók-gáu gì ciĕ-puái dó̤i gái-mêng gì buŏng-táuk huŏng-sék mâ̤ siŏh-iông, chăng-kō̤ â-dā̤ gì biēu. | |
| Tá | |
| Tá (蚱) sê siŏh cṳ̄ng sĕng-uăk diŏh hāi diē-sié gì kiŏng-diòng dông-ŭk, chă-bók-dŏ̤ ciòng sié-gái gì hāi diē-sié dŭ â̤ tō̤ diŏh. Sìng-nièng gì tá hìng-câung chiông cṳ̆ng, ô â̤ hŭng-bé gă-câung-ŭk (gó-chṳ̄ găk Ĭng-ngṳ̄ tá giéu lō̤ ""jellyfish"") gì puòi lì bō̤-hô̤ nô̤i-buô gì giék-gáiu. Tá sĭng-tā̤ â-dāu ô chiŭ-chiŭ, ô dŭk, sêng-cé â̤ táu sī bĕk gì dông-ŭk. | |
| Duâi-buô-hông tá dŭ mâ̤ siù-cūi, nâ â̤ mâing-mâing piĕu diŏh cūi lā̤, kĕk chiŭ-chiŭ niăh nó̤h siăh. Tá kuók-huăk hŭ-căk gì nō̤ gâe̤ng gāng-gáuk ké-guăng, gó-chṳ̄ iēng-huá chók sìng-gĭng hiê-tūng lì gāng-dĭ chié-kék. Sìng-nièng gì tá, sĭng-tā̤ ô 94–98% dŭ sê cūi. | |
| Tá gì puòi â̤ siăh gì. | |
| Ngṳ̄-ngiòng | |
| Ngṳ̄-ngiòng (語言) sê ìng-lôi dò̤ lì gău-liù gì siŏh tó̤ hiê-tūng. Chŭi-iòng mūi ciáh ciáng-siòng gì duâi-nè̤ng dŭ â̤ gōng uâ, dáng-sê nè̤ng nâ ô tŭng-guó có̤-sá̤ sèng-âu gì hŏk-sĭk ciáh â̤ dáik diŏh ngṳ̄-ngiòng nèng-lĭk. Ngiēng-géu ngṳ̄-ngiòng gì kuŏ-hŏk giéu lō̤ ngṳ̄-ngiòng-hŏk. | |
| Ĭng-ôi ngiēng-géu huŏng-huák gâe̤ng gáe̤k-dô mâ̤ dè̤ng, "ngṳ̄-ngiòng" gì kái-niêng iâ ô cêng sâ̤ bēng-buōng. Ék-buăng gōng, ngṳ̄-ngiòng sê mì-dŭk ìng-lôi ciáh ô gì dĕk-sṳ̀ gì hù-hô̤ hiê-tūng: dŏng cáuk-ê̤ṳng diŏh nè̤ng gâe̤ng nè̤ng gì guăng-hiê sèng-âu, ĭ sê gău-liù sṳ̆-siōng gì mùi-tā̤; dŏng cáuk-ê̤ṳng diŏh nè̤ng gâ̤eng káh-guăng sié-gái gì sèng-âu, sê nêng-sék sié-gái gì gĕ̤ng-gê̤ṳ; dŏng cáuk-ê̤ṳng diŏh ùng-huá gì sèng-âu, sê ùng-huá gì cái-tā̤. | |
| Ngṳ̄-ngiòng hù-hô̤ gâe̤ng sê̤ṳ-ŭk cĭ-găng gì guăng-hiê sê êng-é gì, sê cī cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng găk iēng-huá gì guó-tiàng dṳ̆ng-găng giĕ-diâng hō̤ gì. Chiông Mìng-ngṳ̄ gì "Nĭk-tàu" (日頭), găk Ĭng-ngṳ̄ sê ""Sun"", găk Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ sê ""Sol"", mò̤ sié-nó̤h giĕ-lŭk. | |
| Găk dè̤ng siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng gì nô̤i-buô, ék-buăng dŭ ô gáuk cṳ̄ng biéng-tā̤ còng-câi, cuòi cêu hô̤ lō̤ huŏng-ngiòng. | |
| Ô-guăng ngṳ̄-ngiòng kī-nguòng gì ông-dà̤ gó ng-sê cĭng chĭng-chū. Ìng-lôi-hŏk-gă gū-liông, ngṳ̄-ngiòng kī-nguòng gì nièng-dô̤i dâi-kái sê tèng 2 báh-uâng nièng cĭ-sèng gáu 4 uâng nièng cō̤-êu. Gé-iòng sié-gái siông gì sū-iū cŭk-gùng dŭ ô ngṳ̄-ngiòng, cuòi cêu sê gōng, ìng-lôi liê-kŭi Hĭ-ciŭ buăng gáu sié-gái gáuk ôi-ché̤ṳ cĭ-sèng, ngṳ̄-ngiòng cêu ī-gĭng sāng-sĕng go̤ lāu. | |
| Gŏng-gé̤ṳ Ethnologue gì tūng-gié, gáu 2007 nièng sèng buáng nièng, ciòng sié-gái dŭ-liāng ô 6,912 cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. Áng ngṳ̄-ngiòng-hŏk-gă gâe̤ng ìng-lôi-hŏk-gă gì é-giéng, sié-gái gì ngṳ̄-ngiòng ciō-iéu â̤ buŏng có̤ â-dā̤ gūi lôi. | |
| Hók-gióng | |
| Hók-gióng (福建; Mìng-nàng-ngṳ̄: "Hok-kiàn"; Ĭng-ngṳ̄: "Fujian", "Fuchien" hĕ̤k "Fukien"), gāng-chĭng Mìng (閩), sê Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-nàng iòng-hāi gì sēng. Hók-gióng báe̤k-buô sê Ciék-gŏng, să̤-buô sê Gŏng-să̤, nàng-buô sê Guōng-dĕ̤ng. Dài-uăng găk dĕ̤ng-buô gì Dài-uăng Hāi-hiĕk dó̤i-méng. "Hók-gióng" ciā miàng-chĭng sê téng Hók-gióng gì lâng bĭk siàng-chê Hók-ciŭ (福州) gâe̤ng Gióng-ĕu (建甌) lì gì. | |
| Hók-gióng duâi-buô-hông dê-kṳ̆ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók guāng-hăk. Bók-guó, iâ ô siŏh piĕ dō̤-sê̤ṳ, Gĭng-muòng (金門) gâe̤ng Mā-cū (馬祖) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gì liāng-tū. Gó-chṳ̄, sĭk-cié ô lâng bĭk dè̤ng miàng gì sēng hô̤ lō̤ "Hók-gióng". Lâng ciáh céng-hū sāi-ê̤ṳng mâ̤ siŏh-iông gì Guók-ngṳ̄ Lò̤-mā-cê lì siā "Hók-gióng", Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k siā ""Fujian"", Dài-uăng siā ""Fuchien"". | |
| Còng-câi lâng bĭk Hók-gióng-sēng gì nguòng-ĭng sê Guók-gê̤ṳng Nô̤i-ciéng. 1949 nièng, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók céng-hū páh dâung Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k (bău-guák duâi-buô-hông Hók-gióng), cāu gáu Dài-uăng, dáng-sê ĭng-nguòng iéng lā̤ Hók-gióng hāi-gièng gì siŏh piĕ dō̤-sê̤ṳ. Téng hiā sèng-âu kī, Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók cêu kăi-sṳ̄ hŭng-biék lī-dê Hók-gióng. | |
| Hók-ciŭ sê Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k gì Hók-gióng gì sēng-huôi. Dài-uăng tūng-dê gì Hók-gióng céng-hū dê-cī găk Gĭng-muòng gì Gĭng-siàng-déng (金城鎮). | |
| "Ciō dèu-mĕ̤k: Hók-gióng lĭk-sṳ̄" | |
| Hók-gióng duâi-buô-hông dê-kṳ̆ sê săng. Hók-gióng să̤-báe̤k-buô gâe̤ng Gŏng-să̤ siŏng kiâng gì dê-huŏng cêu sê Ū-ì-săng (武夷山), sê ciòng sēng hāi-băk dék gèng gì sū-câi. | |
| Hók-gióng dĕ̤ng-buô sê Dĕ̤ng-hāi, nàng-buô sê Nàng-hāi. Hāi-ngiâng-siáng mâ̤ bàng-dĭk, ô iā sâ̤ hāi-uăng gâe̤ng dō̤-sê̤ṳ. | |
| Mìng-gĕ̤ng (閩江) gâe̤ng ĭ ciĕ-làu ô làu guó Hók-gióng báe̤k-buô gâe̤ng dṳ̆ng-buô duâi-buô-hông dê-kṳ̆. Gì-tă ciō-iéu gì ò̤ gó ô Céng-gŏng (晉江) gâe̤ng Gāu-lṳ̀ng-gŏng (九龍江). | |
| Hók-gióng gâe̤ng Dài-uăng dài-dŏng gì Dài-uăng Hāi-hiĕk ô 180 km kuák. Dài-uăng Hāi-hiĕk gà̤-dēng gì siŏh piĕ dō̤-sê̤ṳ iâ sê Hók-gióng-sēng gì siŏh buô-hông, dṳ̀ lā̤ Gĭng-muòng gâe̤ng Mā-cū sê iù Dài-uăng lī-dê. | |
| Hók-gióng sṳ̆k ā-iĕk-dái ké-hâiu, dĕ̤ng-tiĕng tiĕng iâ hēng nōng. Ék-nguŏk sèng-âu hāi-gièng ŭng-dô bìng-gĭng 7-10 °C, săng-kṳ̆ ŭng-dô 6-8 °C. Hâ-tiĕng tiĕng-ké iā iĕk, gó sêu diŏh téng Tái-bìng-iòng chuŏi lì gì hŭng-tăi gì ŭi-hiĕk. Nièng bìng-gĭng gáung-ṳ̄-liông ô 1400-2000 mm. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók tūng-dê gì Hók-gióng buŏng có̤ 9 bĭk dê-gék-chê, gé diŏh â-dā̤: | |
| Dṳ̀ lā̤ Lṳ̀ng-ngàng, Nàng-bìng gâe̤ng Săng-mìng, sū-iū siàng-chê dŭ găk ièng-hāi. | |
| Gĭng-muòng buōng-dā̤ sê sṳ̆k Ciòng-ciŭ guāng-hăk, Mā-cū buōng-dā̤ sê sṳ̆k Hók-ciŭ guāng-hăk, dáng cī lâng bĭk gâing sĭk-cié iù Dài-uăng tūng-dê. | |
| Hók-gióng ciō-iéu ìng-kēu sṳ̆k Háng-cŭk (bău-guák să̤-nàng-buô gì Káh-gă-nè̤ng). Siă-cŭk sê Hók-gióng dék nê duâi gì mìng-cŭk, hŭng-buó diŏh dĕ̤ng-buô gâe̤ng báe̤k-buô gì săng-gău-lău. Gŏng-gé̤ṳ gĭ-ĭng ngiēng-géu, Hók-gióng Háng-cŭk gì háik-tūng ciō-iéu sê téng gū-cā gì Mìng-uŏk-cŭk lì gì. | |
| Sié-gái Huà-ìng, dĕk-biék sê Dĕ̤ng-nàng-ā (Mā-lài-să̤-ā, Hĭ-lĭk-pĭng, Sĭng-gă-pŏ̤ gâe̤ng Éng-dô̤-nà̤-să̤-ā) gì Huà-ìng, ô cêng sâ̤ dŭ sê téng Hók-gióng lì gì. Dài-uăng gì Háng-ìng, iâ ciō-iéu sê lài-cê̤ṳ Hók-gióng Mìng-nàng dê-kṳ̆. Ĕu-Mī guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆ iâ ô cêng sâ̤ Hók-gióng-nè̤ng (dĕk-biék sê Hók-ciŭ-nè̤ng). | |
| Ĭng-ôi lĭk-sṳ̄ gâe̤ng dê-lī gì nguòng-ĭng, Hók-gióng gì ngṳ̄-ngiòng sê Dṳ̆ng-guók gáuk ôi-ché̤ṳ dék hók-căk gì. Ék-buăng gōng, Hók-gióng huŏng-ngiòng dŭ sṳ̆k diŏh Mìng-ngṳ̄ (bău-guák Mìng-báe̤k-ngṳ̄, Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄, Mìng-dṳ̆ng-ngṳ̄, Mìng-nàng-ngṳ̄ gâe̤ng Può-siĕng-ngṳ̄ cī ngô cṳ̄ng). Găk Lṳ̀ng-ngàng duâi buô-hông nè̤ng gōng Káh-uâ, lêng-nguôi siŏh cṳ̄ng Háng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng. Bók-guó, chiông Dṳ̆ng-guók gì-tă dê-kṳ̆ siŏh-iông, Hók-gióng gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng nâ ô Pū-tŭng-uâ. | |
| Hók-gióng iâ ô cê-gă gì dê-huŏng hié-kiŏk, chiông Hók-ciŭ gì Mìng-kiŏk, Ciòng-ciŭ gì Gŏ̤-gák-hié gâe̤ng Nàng-ĭng, Ciŏng-ciŭ gì Siŏng-kiŏk, Può-dièng gì Hĭng-huá-hié, dēng-dēng. | |
| Mìng-chái sê Dṳ̆ng-guók báik duâi chái-hié cĭ-ék. Mìng-chái ê mâ̤ lăk, iā ciāng, ī hāi-chiĕng dék chók-miàng. | |
| Hók-gióng iâ sĕng-sāng dà, chiông ŭ-lṳ̀ng-dà, mĕ̤k-lê-huă-dà, tiék-guăng-ĭng-dà dēng-dēng. Găk Mìng-nàng dê-kṳ̆, gŭng-hŭ-dà sê cĭng dê̤ṳng-iéu gì siŏh cṳ̄ng lā̤-ciék ùng-huá. Ĭng-ngṳ̄ diē-sié gì ""tea"" cêu sê téng Mìng-nàng-ngṳ̄ gì ""tê"" lì gì. | |
| Anna Karenina | |
| «Anna Karenina» (Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: "Анна Каренина") sê Ngò̤-guók cáuk-gă Leo Tolstoy diŏh 1873 nièng gáu 1877 nièng dṳ̆ng-găng cháung-cáuk gì siēu-siók. «Anna Karenina» ké̤ṳk duâi-buô-hông nè̤ng nêng-ùi sê hiêng-sĭk ciō-ngiê siēu-siók, cáuk-ciā buōng-nè̤ng iâ nêng-ùi cuòi sê ĭ tàu-tàu buô siēu-siók. | |
| «Anna Karenina» buŏng có̤ 8 ciŏng, ciòng cṳ̆ kī-tàu gì siŏh guó uâ sê hâiu-sié nè̤ng sèu-sèu īng-ê̤ṳng gì guăng-ṳ̀ huŏng-ĭng gì gĭng-diēng pàng-lâung: "Háing-hók gì gă-dìng dŭ sê sŏ̤h-iông; bók-háing gì gă-dìng gáuk-gă ô gáuk-gă gì bók-háing." ("Happy families are all alike; every unhappy family is unhappy in its own way.") | |
| Gū-sê̤ṳ cìng-ciék ièng lâng dèu diô huák-diēng, siŏh dèu sê Anna, siŏh dèu sê Levin. Tolstoy sāi cī lâng ciéh ìng-ŭk có̤ dṳ̆ng-sĭng, mièu-huôi chók 19 sié-gī Ngò̤-guók siông-cèng siâ-huôi gì huŏng-ĭng gâe̤ng gă-dìng sĕng-uăk, gáing céng siŏh buô siā chók Ngò̤-guók gì céng-dê, cŭng-gáu gâe̤ng nùng-ngiĕk gīng-chiông. | |
| Găk cṳ̆ diē-sié, Tolstoy ī Levin có̤ cê-gă gì huá-sĭng, dâi-biēu 19 sié-gī 60, 70 nièng-dâi Ngò̤-guók siâ-huôi duōng-hìng gì chŏi-sĕng-ciā. Levin dó̤i siàng-chê gì gói-cŭk sĕng-uăk mò̤ héng-ché̤ṳ; ĭ iĕk-ái nùng-sê̤ṳ, dêu diŏh hiŏng-chŏng liāng-dô̤ nùng-mìng gĕ̤ng-cáuk. Levin dé̤ṳng-é sŏ̤h ciéh cṳ̆-niòng-giāng Kitty, hióng ĭ giù ái, kăi-sṳ̄ ké̤ṳk Kitty gê̤ṳ-cuŏk, dáng gĭng-guó gūi huòi hŭng-pŏ̤, gáu màng-muōi dáik diŏh Kitty gì ái, hŭ-chă̤ lâng ciéh cà̤-cà̤ dêu diŏh hiŏng-â. | |
| Nṳ̄-ciō-gáe̤k Anna, nièng-kĭng sèng-âu gá ké̤ṳk dòng-buŏ Karenin. Ĭ lâng ciáh săng-iōng siŏh ciáh giāng, huŏng-ĭng háing-hók. Nìng-cêng gì sĕng-uăk ék-dĭk gáu Anna găk chiă-câng dáe̤k diŏh nièng-kĭng gŭng-guăng Vronsky cêu giék-sók go̤. Lâng ciáh kăi-sṳ̄ sèu-sèu iók-huôi, Anna sêng-cé huài siông Vronsky gì giāng. Ăng-ná hióng dòng-buŏ Karenin tāng-bĕk sṳ̆-cìng, buóh-āi gâe̤ng ĭ liê-huŏng. Karenin giéng-gáe̤k cūng-kuāng iā nàng-kăng, gê̤ṳ-ciŏk liê-huŏng bêng-chiā iĕu-giù chă̤-cṳ̄ sák-chiū gâe̤ng Vronsky gì guăng-hiê. Anna săng-giāng sèng-âu chă-nék-giāng sāng-nàng, gó-chṳ̄ Karenin cêu liông-gāi ĭ. Anna bâng chă ī-hâiu, cêu liê-kŭi Karenin gâe̤ng ĭ giāng, tié Vronsky gáu É-dâi-lé lṳ̄-hèng, kăi-sṳ̄ sĭng gì siŏh dâung háing-hók gì sĕng-uăk. Diōng gáu Ngò̤-guók hâiu, ĭng-ôi iā sṳ̆-suōng ĭ giāng, Anna cêu téng ĭ giāng săng-nĭk hī sŏ̤h gĕ̤ng mò̤-có̤-siăng kó̤ ché̤ṳ ĭ giāng, dáng-sê ké̤ṳk dòng-buŏ Karenin huák-hiêng, dṳ̆k chók go̤. Ĭng Anna tié-nè̤ng-cāu gì dâi-gié hùng-nè̤ng dŭ â̤ báik, Anna huák-hiêng suông-cèng gì siâ-huôi ī-gĭng mò̤ huák ciék-sêu ĭ go̤ lāu. Iù-sê, Anna gâe̤ng Hù-lòng-sṳ̆-gĭ buăng gáu hiŏng-â kó̤ dêu. Sì-găng ng-giéng-gáe̤k lĭh guó, lâng ciéh nè̤ng kăi-sṳ̄ mâ̤ séng-êng dó̤i-huŏng. Anna gāng-gáe̤k sĕng-uăk gì hĭ-uông ī-gĭng páh-mò̤ go̤, cêu kó̤ huōi-chiă-câng tiéu gáu tiék-gūi gà̤-dēng cê̤ṳ-sák go̤. Anna gì sī niông Vronsky iā tó̤i-huói, ĭ gáing-gáing séng-ngiōng Siông-dá̤, bêng-chiā chăng-gă lāu Bă-ī-găng dó̤i Tū-ī-gì gì kī-sê̤ṳ. | |
| Chuông «Hamlet» sŏ̤h-iông, Anna gì pĭ-kiŏk sèu-sèu ké̤ṳk hâiu-sié gì tĕ̤k-ciā nêng-ùi sê ĭ nô̤i-sĭng dáu-cĕng gì giék-guō: ĭ mò̤-nièng-ngài uòng-cuòng sìng-sĭk, iâ mò̤-nièng-ngài uòng-cuòng hṳ̆-gā. | |
| Găk gó̤-lòng buô cṳ̆ diē-sié, Tolstoy tié-láu lā̤ dó̤i-piâng Anna, Vronsky cĭ-găng gì ái-cìng gâe̤ng Levin, Kitty cĭ-găng gì ái-cìng. Tolstoy kō̤-nèng buóh āi tĕ̤k-ciā nêng-sĭk gáu, Anna mò̤-nièng-ngài dó̤i cê-gă gì háing-hók gâe̤ng cê̤ṳ-ngō̤ séng-êng hô-cáik, ciáh sê tài sī ĭ gì sĭng-sĭk nguòng-ĭng. | |
| Kó-lū-hŭ | |
| Kó-lū-hŭ (Pŏ̤-làng-ngṳ̄: Kurów) sê Pŏ̤-làng dĕ̤ng-nàng-sié gì siŏh bĭh gâing-ék, ôi-dé kiăk Pū-lá-mì ("Puławy") gâe̤ng Lù-buó-lìng ("Lublin") dài-dŏng. Kó-lū-hŭ sê Lù-buó-lìng hèng-chéng-kṳ̆ gì dê-sū, mū-lióh ô 2804 nè̤ng dêu cī. Cŭ-uái ô puòi-mò̤ gâe̤ng puòi-gáh cié-pīng gĕ̤ng-chiōng. | |
| Găk 16 sié-gī, Kó-lū-hŭ sê siŏh bĭh Diòng-lō̤ gáu-huôi dṳ̆ng-sing, cĭng sâ̤ Pŏ̤-làng Hiăng-diê-huôi gáu-iū diŏh cī dêu. 1660 nièng, dŏ̤-só gṳ̆-mìng tuák gáu, guōi hông Ă-lī-ŭ gáu-puái. 1795 nièng, Pŏ̤-làng hŭng-liĕk uòng, Kó-lū-hŭ gâe̤ng Ó̤-dê-lé Dâ̤-guók tūng-biáng. Dâ̤ nê ché̤ṳ sié-gái ciéng-cĕng kŭi páh sèng-hâiu, Kó-lū-hŭ sêu gáu Dáik-guók Kŭng-dṳ̆ng buô-dôi gì hŭng-cá, siŏh cô̤ bìng-mìng ĭ-iêng gâe̤ng cá go̤. Sié lā̤ Dáik-guók nè̤ng diŏh cŭ-uái siék-lĭk lâng bĭh cék-dṳ̆ng-iàng, siŏh bĭh Iù-tái-nè̤ng cuŏng-kṳ̆. | |
| Báik-nguŏk-cáik | |
| Báik-nguŏk-cáik (八月節), iâ hô̤ lō̤ Dṳ̆ng-chiŭ-cáik (中秋節), Báik-nguŏk sĕk-ngô (八月十五), sê Ā-ciŭ ìng-mìng cà̤ ô gì cáik-nĭk. Báik-nguŏk-cáik gì lĭk-sṳ̄ â̤ dŭi-sùi gáu Ciŭ-dièu cĭ sèng. Dòng-dièu ī-hâiu, bô biéng có̤ Dṳ̆ng-guók dék dê̤ṳng-iéu gì diòng-tūng cáik-nĭk. | |
| Báik-nguŏk-cáik gì nĭk-gĭ sê gô-lĭk Báik-nguŏk sĕk-ngô (sĭng-lĭk ék-buăng sê Gāu-nguŏk-dṳ̆ng hĕ̤k-ciā nguŏk-dā̤). Hī sŏ̤h gĕ̤ng, tiĕng gà̤-dēng gì nguŏk dék ièng dék guŏng, chiông-chĭng hâ-tiĕng gì hŭng-hó gì siŭ-hĕk. Báh-sáng găk Báik-nguŏk-cáik siăh nguŏk-biāng. | |
| Gŏng-gé̤ṳ Dṳ̆ng-guók sìng-uâ, Báik-nguŏk-cáik gì lài-lĭk ké̤ṳk Siòng-ngò̤ (嫦娥) gâe̤ng Hâiu-ngiê (后羿) gì gū-sê̤ṳ ô găng-guó. | |
| Măh Lé-huò | |
| Măh Lé-huò (麥利和; Ĭng-ngṳ̄: "Robert Samuel Maclay"; 1824 n. 2 ng. 2 h. - 1907 n. 8 ng. 18 h.), Mī-guók Bĭng-să̤-huák-nà̤-ā-ciŭ nè̤ng. Ĭ chók-sié diŏh siŏh gá Sùng-dô̤-cŭng gă-dìng diē-sié. 1841 nièng chiŭ-tiĕng, Măh Lé-huò diē Dĭk-gĭng-sŏng Hŏk-iêng ("") ŏ̤h sìng-hŏk. 1845 nièng ĭ dáik diŏh ùng-hŏk-sê̤ṳ hŏk-ôi, 1848 nièng dáik-diŏh sĭk-sê̤ṳ hŏk-ôi, cĭ-hâiu bô dáik diŏh sìng-hŏk gì báuk-sê̤ṳ hŏk-ôi. Bék-ngiĕk 1 nièng hâiu, Măh Lé-huò ké̤ṳk êng-mêng kó̤ Bă-ī-dék-mò̤ gì Mī-ī-mī-huôi gĕ̤ng-cáuk. 1847 nièng, Măh Lé-huò ké̤ṳk puái gáu Dṳ̆ng-guók diòng gáu, kăi-sṳ̄ siŏh dâung cĭng òng gì hāi-nguôi diòng gáu cék-ngiĕk sĕng-uăk. | |
| 1848 nièng 4 nguŏk 12 hô̤, Măh Lé-huò gáu Hók-ciŭ. Ĭ sāi 23 nièng gì sì-găng hŏk-sĭk ngiēng-géu Hók-ciŭ-uâ, cháung-bâing hăk-hâu gâe̤ng gáu-dòng, sŏng-gōng Hók-ĭng. Găk Dṳ̆ng-guók, ĭ ô huák-biēu lâng buōng cṳ̆: «Sĕng-uăk diŏh Dṳ̆ng-guók-nè̤ng Dṳ̆ng-găng» ("Life Among the Chinese with Characteristic Sketches and Incidents of Missionary Operations and Prospects in China", 1861 n.), ī-gĭk gâe̤ng Mò̤ Gă-lĭk Mŭk-sṳ̆ (Rev. C. C. Baldwin) gák-chiū siā gì «Hók-ciŭ-uâ Pĭng-ĭng Cê-diēng» ("An Alphabetic Dictionary of the Chinese Language in the Foochow Dialect", 1870 n.). | |
| 1871 nièng, ĭng-ôi sĭng-tā̤ gì nguòng-ĭng, Măh Lé-huò diōng kó̤ Mī-guók hiŭ-iōng. 1873 nièng 6 nguŏk 12 hô̤, ĭ bô ké̤ṳk puái gáu Nĭk-buōng Huàng-bĭng hô-cáik siŏh bĭk sĭng siék-lĭk gì diòng-gáu-kṳ̆. Téng hiā sèng-âu kī, ĭ siàng có̤ Nĭk-buōng Sùng-dô̤-cŭng gì siŏh-buô-hông. Găk Nĭk-buōng sèng-âu, iâ ô nè̤ng chiāng ĭ kó̤ Dièu-siēng diòng gáu. 1884 nièng 6 nguŏk, Măh Lé-huò buái-huōng lāu Siū-ī, Dièu-siēng guók-uòng iâ hṳ̄-kō̤ ĭ diŏh Dièu-siēng siék-lĭk ĭ-iêng, hăk-hâu, kŭi-diēng diòng gáu uăk-dông. Bók-guó Măh Lé-huò sṳ̀ lâi liāng-dô̤ Mī-guók Sùng-dô̤-cŭng găk Dièu-siēng gì diòng gáu gĕ̤ng-cáuk, diōng kó̤ Huàng-bĭng. | |
| 1887 nièng, Măh Lé-huò tó̤i-lō̤, diōng gáu Mī-guók Gă-lé-hók-nà̤-ā-ciŭ sĕng-uăk, có̤ sĭng-săng gá sìng-hŏk. 1907 nièng 8 nguŏk 18 hô̤, ĭ găk Gă-ciŭ Lŏk-săng-gĭ guó-sié, hiōng-sêu 83 huói. | |
| Harry Potter | |
| «Harry Potter» sê Ĭng-guók cáuk-gă J. K. Rowling siā gì chék buōng hiê-liĕk siēu-siók, guăng-ṳ̀ siŏh ciáh dòng-buŏ-giāng ŭ-sṳ̆ Harry Potter gâe̤ng ĭ bèng-iū Ron Weasley gâe̤ng Hermione Granger. Gū-sê̤ṳ siék-diâng diŏh mò̤-huák hŏk-hâu Hogwarts Hŏk-iêng diē-sié, cuō-iéu cìng-ciék dŭ sê Harry Potter gâe̤ng buóh-āi tūng-dê mò̤-huák sié-gái gì ngài-áuk ŭ-sṳ̆ Voldemort cĭ-găng gì cĕng-dáu. | |
| Téng 1997 nièng tàu buōng «Harry Potter» hiê-liĕk «Harry Potter gâe̤ng Mò̤-huák-siŏh» ("Harry Potter and the Philosopher's Stone") chók-bēng kăi-sṳ̄, «Harry Potter» cêu sìng-ùi sié-gái dék chók-miàng gì cṳ̆, dáik diŏh hēng duâi gì sŏng-ngiĕk sìng-gŭng. 2007 nièng 4 nguŏk, sèng lĕ̤k buōng hiê-liĕk gê̤ṳng-cūng mâ̤ chók 3.25 é tó̤, bêng-chiā ké̤ṳk huăng-ĭk có̤ chiĕu-guó 64 cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. 2007 nièng 7 nguŏk 21 hô̤, dê chék buōng «Harry Potter gâe̤ng Sī-séng» ("Harry Potter and the Deathly Hallows") huák-hèng. Dăng-dăng găk Mī-guók cêu có̤-sŏ̤h-â mâ̤ chók 1200 uâng buōng, páh puái sié-gái gé-liŏh. | |
| Diŏng Hiēu-kĭng | |
| Diŏng Hiēu-kĭng (張曉卿, 1935 n. - ), Mā-lài-să̤-ā gì ké-ngiĕk-gă, Hók-ciŭ Mìng-chiăng hâiu-iô, sê cháung-gióng diŏh 1975 nièng gì mŭk-cài gŭng-sĭ "Siòng-chĭng Cĭk-tuàng" ciō-sĭk. Diŏng Hiēu-kĭng dêu diŏh Să-lá-uŏk gì Sĭ-ŭ. Gŏng-gé̤ṳ bó̤-dô̤, ĭ cṳ̆-sāng dâi-mō̤ 11 é mī-nguòng, ké̤ṳk Forbes bà̤ có̤ sié-gái dâ̤ 840 bó gì nè̤ng. | |
| Sofie gì Sié-gái | |
| «Sofie gì Sié-gái» (Sofie其世界, Nò̤-ŭi-ngṳ̄: "Sofies verden") sê Nò̤-ŭi cáuk-gă Jostein Gaarder găk 1991 nièng siā gì siēu-siók. Cuòng cṳ̆ cuō-iéu tŭng-guó Sophie gâe̤ng sìng-bé ìng-ŭk Alberto gì dó̤i-uâ ī-gĭk puâng lā̤ huák-diēng gì siŏh-hiê-liĕk gì-ê gì cìng-ciék lì gái-siêu gĭ-buōng gì diék-hŏk dĭ-sék. «Sofie gì Sié-gái» 1995 nièng ké̤ṳk huăng-ĭk có̤ Ĭng-ngṳ̄, cĭ-hâiu bô ĭk siàng gì-tă gáuk guók ngṳ̄-ngiòng, siàng có̤ sié-gái chók-miàng gì siēu-suók. | |
| Sophie Amundsen sê siŏh ciáh sĕk-sé huói gì cṳ̆-niòng-giāng. Ĭ gâe̤ng ĭ lòng-nā̤ dêu diŏh Nò̤-ŭi, ĭ lòng-bâ sê gŭng-guăng, găk Dṳ̆ng-dĕ̤ng gĕ̤ng-cáuk, duâi-buô-hông sì-găng dŭ mò̤ găk chió. Ô siŏh gĕ̤ng, Sophie siŭ diŏh lâng tiŏng gié ké̤ṳk ĭ gì mò̤-miàng piĕ-séng, diē-sié muóng ĭ: "Nṳ̄ sê dê̤ṳng? Sié-gái sê iù diē-nē̤ lì gì?". Ĭ bìng-cêng gì sĕng-uăk téng dāng kī giék-sók go̤. | |
| Cĭ ciéh siā piĕ gì sìng-bé nàng-gái sê ngô-sĕk huói gì diék-hŏk-gă Alberto Knox. Ĭ kăi-sṳ̄ gá Sofie diék-hŏk gì lĭk-sṳ̄, téng Hĭ-lé-nà̤ ùng-mìng gì nguòng-tàu gáu Gĭ-dók-gáu, gái gáu Dṳ̆ng Sié-gī, Ùng-ngiê hók-hĭng, Baroque Sì-dâi, Kī-mùng Sì-dâi, Lâung-mâng Ciō-ngiê Sì-dâi, ék-dĭk gáu gĭng-dáng. Alberto gâe̤ng Sophie gōng, nâ ô ŏ̤h diék-hŏk ciáh â̤ liēu-gāi ĭ gì sié-gái. | |
| Sĕ̤ng-pău-giò | |
| Sĕ̤ng-pău-giò (雙抛橋), găk Hók-ciŭ Iòng-giò-lô (楊橋路), Dăk-mìng-lô (達明路) gâe̤ng Nàng-âu-gă̤ gău-chă-kāu. Siŏng-gê̤ṳ Bĭng-sĭng, Lìng Gáuk-mìng gì gó-gṳ̆ giêng-giêng sĕk-gūi mī huông. | |
| Guăng-ṳ̀ "Sĕ̤ng-pău-giò" miàng-chĭng gì lài-lĭk ô cêng sâ̤ suók-huák, liù-duòng dék kuák gì sê gōng, gū-cā sèng-hâiu ô siŏh hăk nàng nṳ̄ iù giò lā̤ dàu-cūi cê̤ṳ-sák, cĭ-hâiu lâng ngiâng săng chók lâng dău sṳ̀ng-chéu, bī-chṳ̄ siŏng bô̤. Cī lâng dău sṳ̀ng-chéu hô̤ lō̤ „Sĕ̤ng-pău-hăk-bô̤-ṳ̀ng“ (雙抛合抱榕). | |
| Herodotus | |
| Herodotus (; ĭng-ĭk: Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik "希羅多德"; sèng 484 n. - sèng 425 n.) sê Gū Hĭ-lé-nà̤ gì lĭk-sṳ̄ hŏk-gă, ké̤ṳk hâiu-sié nè̤ng cŏng-chĭng có̤ ""Lĭk-sṳ̄ cĭ Hô"" (). Ĭ dék chók-miàng gì cáuk-pīng sê ĭ gì «Lĭk-sṳ̄». Cī buô cáuk-pīng gé-liŏh lāu huák-sĕng diŏh sèng 490 nièng gâe̤ng sèng 480 gáu sèng 479 nièng gì Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng. | |
| Herodotus gì lĭk-sṳ̄ cáuk-pīng diē-sié huāng-éng cêng sâ̤ dŏng-sì sié-gái gáuk dó̤i gì hŭng-sṳ̆k ìng-cìng. Pī-ṳ̀-gōng, ĭ ô siā gáu, Nà̤-lò̤-ò̤ nièng-nièng-màng có̤ duâi-cūi sê ĭng-ôi Hĭ-ciŭ nàng-sié gì suók iòng go̤. Ô nè̤ng gōng, Herodotus siā gì sṳ̄ cṳ̆ cĭng chiông ìng-lôi ùng-huá gì báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆. | |
| Herodotus gì «Lĭk-sṳ̄» siā diŏh sèng 431 nièng gáu sèng 425 nièng. Ciòng cṳ̆ ké̤ṳk hâiu-sié nè̤ng buŏng có̤ gāu buōng. Tàu lĕ̤k buōng gōng gì sê Pŏ̤-sṳ̆ Dá̤-guók buók-duâi gì guó-tiàng. Dâ̤ nê buōng gōng-sŭk Ăi-gĭk ké̤ṳk hăk-biáng diē Pŏ̤-sṳ̆ gì lĭk-sṳ̄. Â-sāu sé buōng sié lŏ̤h gōng Darius tūng-dê â-dā̤ gì Pŏ̤-sṳ̆ kuóng-diŏng, Ĭ-ó̤-nà̤-ā Có̤-huāng dēng-dēng gū-sê̤ṳ. Dâ̤ lĕ̤k buōng mièu-sŭk Pŏ̤-sṳ̆ dó̤i Hĭ-lé-nà̤ gì tàu huòi chĭng-liŏh, màng-muōi, Hĭ-lé-nà̤ găk Mā-lá-sŏng Ciéng-ĭk páh iàng Pŏ̤-sṳ̆. Muōi săng buōng gōng-sŭk Pŏ̤-sṳ̆ guók-uòng Xerxes ôi lāu bó̤ Mā-lá-sŏng Ciéng-cĕng gì siù miĕk-uòng Hĭ-lé-nà̤ sū huák-dông gì ciéng-sê̤ṳ, ék-dĭk gáu Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi páh suŏ. | |
| Bók-guó, Herodotus iâ ĭng-ôi ĭ siā gì lĭk-sṳ̄ mò̤ gŏng-gé̤ṳ sê̤ṳ-sĭk, mò̤ hŭng-biék cĭng gā, sêu diŏh hâiu-sié nè̤ng piĕ-pàng. | |
| Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ | |
| Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ ("Ἡ Ἑλληνικὴ ἀρχαία γλῶττα") sê gū-cā sì-dô̤i Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng gōng gì ngṳ̄-ngiòng. Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ sê ô sâ̤ ūi-dâi cáuk-pīng gì ngṳ̄-ngiòng, chiông Hò̤-mā gì «Ĭ-lé-ā-dáik» ("Iliad") gâe̤ng «Ó̤-dáik-suói» ("Odyssey" ) ī-gĭk gì-tă găk Gū Hĭ-lé-nà̤ hĕng-sêng sì-dô̤i gì ùng-hŏk. Cī piĕ cáuk-pīng sê Să̤-huŏng kuŏ-hŏk ùng-huá gì gĭ-chū. | |
| Găng Guók-bō̤ | |
| Găng Guók-bō̤ (甘國寶, ), cê Gié-diêu (繼趙), báik-cèng có̤ Hók-gióng Lṳ̆k-lô Tì-dók (福建陸路提督), Mìng Iók-chŏ̤ Dâi-sìng (閩閱操大臣), sê Dṳ̆ng-guók Chĭng-dièu ū-guăng guăng-uòng. | |
| Găng Guók-bō̤ Kŏng-hĭ Sé-sĕk-báik-nièng (1709) chók-sié diŏh gĭng-dáng Bìng-nàng-gâing Siēu-lì-iòng-chŏng (小梨洋村). Kŏng-hĭ Ngô-sĕk-sé-nièng (1715) buăng chuó gáu Kŭ-chèng-gâing Dòng-liāng-chŏng (長嶺村). Ṳ̆ng-céng Sé-nièng (1726) bô chiĕng gáu Hók-ciŭ Ùng-ṳ̀-huŏng (文儒坊). | |
| Găng Guók-bō̤ cê̤ṳ-sá̤ ngâu ū-sŭk, Ṳ̆ng-céng Chék-nièng (1729) dé̤ṳng ū-gṳ̄ (武舉). Ṳ̆ng-céng Sĕk-ék-nièng (1733), dâing-sé̤ṳ (殿試) dé̤ṳng nê-gák dâ̤ báik miàng céng-sê̤ṳ, sé̤ṳ Ngê̤ṳ-cièng Sê-ôi (御前侍衛). Gièng-lṳ̀ng Niék-nièng (1755) gáu Niék-sé-nièng (1759), siŏng-gié chók-êng Gói-ciŭ Ŭi-nìng (貴州威寧), Gŏng-nàng Sŭ-sĕ̤ng (江南蘇松), Ciék-gŏng Ŭng-ciŭ (浙江溫州), Mìng-uŏk Nàng-uŏk (閩粵南粵) dēng dê-huŏng gì cūng-bĭng. | |
| Gièng-lṳ̀ng Niék-sé-nièng (1759) sĕk nguŏk, Găng Guók-bō̤ ké̤ṳk puái gáu Dài-uàng guá-éng cūng-bĭng. Cī dâung êng-gĭ dâi-dŏng, Găng Guók-bō̤ bō̤-siū giŏng-gái, huák-diēng nùng-ngiĕk, ūng-dêng Dài-uàng guŏh-sié. Gièng-lṳ̀ng Niék-lĕ̤k-nièng (1761), Găng Guók-bō̤ sĕng-chiĕng có̤ Hók-gióng Cūi-sṳ̆ Tì-dók (福建水師提督), Hók-gióng hāi-giŏng ăng-dêng. Huòng-dá̤ sé̤ṳ ĭ Ìng-lṳ̆k Dâi-hŭ (榮祿大夫) gì chĭng-hô̤. | |
| Gièng-lṳ̀ng Niék-gāu-nièng (1764), Găng Guók-bō̤ guòng-chṳ̆ng Hùng-nàng Kăi-huá (雲南開化) cūng-bĭng, bìng-sék Miēng-diêng puáng-luâng. Gièng-lṳ̀ng Săng-sĕk-nièng (1765), chók-êng Guōng-dĕ̤ng Lòi-kìng (廣東雷瓊) cūng-bĭng, bìng-dêng Lè̤-cŭk có̤-huāng cĭ hâiu, duōng kó̤ Dài-uàng có̤ cūng-bĭng, gé̤ṳ-suók dŏng-sì Dài-uàng báh-sáng iā huăng-ngìng. | |
| Gièng-lṳ̀ng Săng-sĕk-nê-nièng (1767) Găng Guók-bō̤ bô diêu êng Guōng-dĕ̤ng Tì-dók. Gièng-lṳ̀ng Săng-sĕk-sé-nièng (1769), có̤ Hók-gióng Lṳ̆k-lô Tì-dók. Gièng-lṳ̀ng Siék-ék-nièng (1776), chók-sùng Hók-gióng Báik-hū, duô gĭng Cuòng-ciŭ sèng-âu hàng-mò̤-sì puái-bâng, ĭ-dê mò̤-hâu, guó-sié. Găng Guók-bō̤ gì muó găk Hók-ciŭ-siàng ngiê-dāu gì Mà-tàu-săng (貓頭山). | |
| Chŭi-iòng Găng Guók-bō̤ sê ū-cióng, dáng-sê ùng-mĕ̤k huôi-uâ dŭ cĭng să, dĕk-biék sê uâ lâu-hū. | |
| Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng | |
| Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng sê téng sèng 499 nièng gáu sèng 448 nièng huák-sĕng diŏh ô sâ̤ Gū Hĭ-lé-nà̤ siàng-băng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ Dá̤-guók cĭ-găng gì siŏh hiê-liĕk ciéng-cĕng. Lièng-mèng gì Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng sìng-gŭng páh iàng lāu Pŏ̤-sṳ̆-nè̤ng gì ĭk-chĭng. Ng-sê sū-iū Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng dŭ gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ kŭi ciéng: ô siŏh piĕ dŭ sê bō̤-tì dṳ̆ng-lĭk, dĕk-biék sê dŏng Pŏ̤-sṳ̆ dâi-gŭng lì gáu Hĭ-lé-nà̤ sèng-âu, gó ô siŏh piĕ Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ lièng-mèng. Gū Hĭ-lé-nà̤ lĭk-sṳ̄-hŏk-gă Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik ô gŏng-gé̤ṳ ciā dà̤-cài piĕng-siā siŏh buô ūi-dâi gì lĭk-sṳ̄ cáuk-pīng «"Lĭk-sṳ̄"». | |
| Dŏng-sì, Hĭ-lé-nà̤ sĭk-hèng siàng-băng tā̤-cié. Ô sâ̤ siàng-băng dài-dŏng, Ngā-diēng gì mìng-cuō cié-dô gâe̤ng Sṳ̆-bă-dăk gì cĭk-tā̤-huá, gŭng-sê̤ṳ-huá cié-dô có̤i ô dô̤i-biēu-séng. | |
| Gâe̤ng Hĭ-lé-nà̤ mâ̤ siŏh-iông, Pŏ̤-sṳ̆ sê siŏh ciáh duâi dá̤-guók, mò̤-dìng-mò̤-hiók găk lā̤ kuóng-diŏng. Pŏ̤-sṳ̆ găk Gṳ̆-lū-sê̤ṳ Dâi-dá̤ ("Cyrus the Great") sì-dô̤i kăi-sṳ̄ cĭng-hŭk gì-tă Ā-ciŭ, Hĭ-ciŭ gì mìng-cŭk, siĕng-hâiu cĭng-hŭk Lṳ̄-dā̤-ā ("Lydia"), Bă-bī-lùng gâe̤ng Ăi-gĭk. Găk Dâi-liù-sê̤ṳ ("Darius") sì-dô̤i, Pŏ̤-sṳ̆ siàng có̤ dŏng-sì sié-gái dék giòng-duâi gì guók-gă. | |
| Sèng 550 nièng, Pŏ̤-sṳ̆ sié-lĭk kuóng-diŏng gáu Siēu Ā-sá̤-ā ièng-ngiâng, iâ cô sê Ĭ-ó̤-nà̤-ā ("Ionia") dê-kṳ̆. Ĭ-ó̤-nà̤-ā gì Mī-lé-dŭ ("Miletus") giăng cê-gă gì dê-ôi sêu ŭi-hiĕk, cêu kuóng-suók gì-tă Ĭ-ó̤-nà̤-ā siàng-băng dŭ kiê kī-lì có̤-huāng. Mī-lé-dŭ hióng Sṳ̆-bă-dăk giù bŏng-cô, dáng-sê Sṳ̆-bă-dăk mâ̤ kīng, nâ ô Ngā-diēng niék dèu ciéng-sùng ciĕ-tì. Chŭi-iòng bĭng mâ̤ sâ̤, ciéng-cĕng kī-tàu Ĭ-ó̤-nà̤-ā gó sê iā sìng-gŭng. Sèng 498 nièng, Ĭ-ó̤-nà̤-ā cuòng-buô kī-lì có̤-huāng, bók-guó mò̤ dŏng nuâi òng cêu ké̤ṳk ák-cié giâ, tiék-dā̤ sék-bâi go̤. | |
| Chŭi-iòng Ĭ-ó̤-nà̤-ā Có̤-huāng ké̤ṳk áik giâ go̤ lāu, bók-guó Ngā-diēng-nè̤ng ciĕ-tì Ĭ-ó̤-nà̤-ā ciā dâi-gié niông Dâi-liù-sê̤ṳ duâi sāi-sáng, buóh-ái bó̤-siù. Sèng 490 nièng, Dâi-liù-sê̤ṳ giók-é hióng Ngā-diēng huák-dông ciéng-cĕng. Ĭ puái lâng-uâng ciáh sê̤ṳ-bĭng găk Mā-lá-sŏng ("Marathon") bàng-nguòng dĕng-lṳ̆k, có-chói buóh miĕk-uòng Ngā-diēng, bêng-chiā céng siŏh buô sāi Sṳ̆-bă-dăk hŭk ĭ tūng-dê. Hiā sèng-âu Ngā-diēng giêng-giêng ô siŏh-uâng siông sê̤ṳ-bĭng. Ôi lāu giù géu-bĭng, Ngā-diēng puái bié dék ká̤ gì séng-sé̤ṳ Hié-dĭ-pì-dā̤-sṳ̆ ("Pheidippides") săng-sĕk-lĕ̤k dēng-cṳ̆ng diē bié gáu Sṳ̆-bă-dăk. Dáng-sê Sṳ̆-bă-dăk ĭng cŭng-gáu nguòng-ĭng, muôi gáu muāng nguŏk cêu mâ̤-sāi chók bĭng. | |
| Dāng sié-huóng iā ngùi-gék. Hĭ-lé-nà̤ giók-dêng puái Mī-ī-tì-ā-dā̤-sṳ̆ ("Miltiades") dăng-êng cī-hŭi-guăng. Ĭng-ôi Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi cuō-iéu sê iù gṳ̆ng-ciéng-chiū, gó-chṳ̄, dŏng Hĭ-lé-nà̤ gŭng-dôi céng diē Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi siâ-tiàng huàng-ùi diē-sié sèng-âu, cêu ék-diâng ái gă ká̤ iè-dông sók-dô ciáh mâ̤ gáu ké̤ṳk gŭng-ciéng siŏng diŏh. Dáng-sê, sāi hūng-kuāng gì sók-dô bié, cuōng bō̤-tì dôi-ngū dêng-hìng sê dék duâi gì káung-nàng. Giék-guó, Hĭ-lé-nà̤-gŭng ká̤-sók iè-dông gì ciéng-sŭk iā sìng-gŭng. Hĭ-lé-nà̤ gŭng-dôi bié gì sèng-âu, ciŏng Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi bău găk dài-dŏng, Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi ké̤ṳk káik siŏh dŏi, dôi-hìng duâi luâng, sī siŏng lĕ̤k-chiĕng siông, Hĭ-lé-nà̤ nâ sī báh-gūi ciéh. Mā-lá-sŏng Ciéng-ĭk, Hĭ-lé-nà̤ páh iàng Pŏ̤-sṳ̆. | |
| Sèng 486 nièng, Dâi-liù-sê̤ṳ guó-sié, ĭ giāng Siék-să̤-sṳ̆ ("Xerxes") gié-ôi. Siék-să̤-sṳ̆ có-chói tá̤ lòng-bâ bó̤-siù. Ĭ dò̤ ngô nièng sì-găng cūng-bê. Sèng 480 nièng, Pŏ̤-sṳ̆ dông-uòng sĕk-ngô-uâng sê̤ṳ-bĭng gâe̤ng chă-bók-dŏ̤ lâng-báh dèu ciéng-sùng cūng-bê páh Hĭ-lé-nà̤, cuòi găk lĭk-sṳ̄ diē cĭng ciēu giéng. Bók-guó, Siék-să̤-sṳ̆ găk gă-tiĕng bĭng-lĭk sèng-âu mâ̤ gé siŏh ciéh ông-dà̤: Ciéng-siáng kák dòng, kuók-huăk hō̤ gì gē̤ng-kāu â̤ biéng siàng ciŏng-lài páh-ciéng sèng-âu cêng-go̤ kō̤-pá gì káung-nàng; Lêng-nguôi, duâi-dŏ̤-só Pŏ̤-sṳ̆-nè̤ng sĕng-uăk dê-huŏng liê hāi iā huông, dŭ mâ̤ siù-cūi, páh hāi-ciéng sèng-âu iā kék-kŭi. | |
| Găk ciā ngùi-nâng gì guŏh-sié â-dā̤, Ngā-diēng gâe̤ng Sṳ̆-bă-dăk lièng-hăk kī lì dó̤i-káung Pŏ̤-sṳ̆. Lṳ̆k-dê siông, Sṳ̆-bă-dăk guók-uòng Lī-ó̤-nà̤-dăk Ék-sié ("Leonidas I") gēng-sōng chók dék cĭng-liòng gì 300 ciáh ciéng-sê̤ṳ, suái-liāng ĭ-gáuk-nè̤ng huòng-siū Ŭng-cuòng-guăng ("Thermopylae"). Ŭng-cuòng-guăng sê siŏh dèu hēng cáh hēng cáh gì duô, giê siū nàng páh. Pŏ̤-sṳ̆-nèng háng dĭh cuòi sê kó̤ Hĭ-lé-nà̤ mì-ék gì duô, cô ngâing ciĕng diē, sī siŏng iā sâ̤. Săng gĕ̤ng hâiu, siŏh ciáh buōng-dê-nè̤ng chók-mâ̤ Hĭ-lé-nà̤, dái Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi giàng uăng duô dĭk-ciék lì gáu Sṳ̆-bă-dăk gŭng-dôi piăng-âu. Lī-ó̤-nà̤-dăk gâe̤ng ĭ 300 ciáh ciéng-sê̤ṳ ĭng-ṳ̄ng dā̤-káung, dáng-sê, gó-sê cuòng-buô ké̤ṳk tài sī. | |
| Chŭi-iòng Ŭng-cuòng-guăng Ciéng-ĭk ī Sṳ̆-bă-dăk sék-bâi sák-muōi, bók-guó cuòi ôi sié lŏ̤h lì Ngā-diēng páh iàng Să-lá-mī-sṳ̆ Ciéng-ĭk tì-gṳ̆ng gĭ-chṳ̄. | |
| Sṳ̆-bă-dăk-nè̤ng găk Ŭng-cuòng-guăng gì sék-bâi niông Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng duâi giăng kī lì, ô sâ̤ siàng-băng dŭ páh-sáung tó̤i liê Să-lá-mī-sṳ̆ ("Salamis") hāi-uăng. Bók-guó Ngā-diēng ciŏng-gŭng Tì-mī-sṳ̆-dŏ̤-káik-sṳ̆ ("Themistocles") giĕng-tì cuō-diŏng, găk Să-lá-mī-sṳ̆ Hāi-uăng gâe̤ng Pŏ̤-sṳ̆ giók-ciéng. Ĭ gì lī-iù ô lâng ciéh: 1, Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi diòng-dù lì gáu cuāi-nē̤, buō-chṳ̆ng káung-nàng, diŏh kó̤ hāi-gŭng ciáh ô nièng-ngài sié lì páh. Gó-chṳ̄, iŏk-sṳ̄ â̤-sāi pó̤-huâi Pŏ̤-sṳ̆ hāi-gŭng, Pŏ̤-sṳ̆ gŭng-dôi cêu â̤ cāu kó̤. 2, Să-lá-mī-sṳ̆ dê-sié cáh, Pŏ̤-sṳ̆ dâi-gŭng mò̤ bâing-huák diēng kŭi. Kŭi páh hâiu, Tì-mī-sṳ̆-dŏ̤-káik-sṳ̆ cô īng-iū Pŏ̤-sṳ̆ hāi-gŭng gáu Să-lá-mī-sṳ̆, sāi ĭ găk hāi-uăng diē-sié mâ̤ dêng-dâe̤ng, ké̤ṳk Hĭ-lé-nà̤ hāi-gŭng páh iàng. Téng dāng kī, Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng gì giék-guŏh cô chă-bók-dŏ̤ káuk-diâng go̤. | |
| Hĭ-Pŏ̤ Ciéng-cĕng ī-hâiu, Să̤-huŏng sié-gái gì ùng-mìng dṳ̆ng-sĭng téng Gê̤ṳng-dĕ̤ng dê-kṳ̆ iè gáu Dê-dṳ̆ng-hāi. Hĭ-lé-nà̤ ùng-mìng siàng có̤ hâiu-sié Să̤-huŏng ùng-mìng gì gĭ-chū. Pŏ̤-sṳ̆ ùng-mìng gì īng-hiōng muōng biéng muōng sŏi-lŏ̤h, có̤i-dṳ̆ng ké̤ṳk Mā-gì-dáung miĕk-uòng. | |
| Giĕ-lè̤ng | |
| Giĕ-lè̤ng (雞籠, dăng siā có̤ 基隆, Mìng-nàng-ngṳ̄: "Ke-lâng") sê Dài-uàng-dō̤ có̤i báe̤k-buô gì siàng-chê, iâ sê Dài-uàng dâ̤ nê duâi gì gē̤ng-kāu. | |
| Dê-giù | |
| Dê-giù (地球) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ săng lăk giàng-sĭng, sê nè̤ng gì gă-huòng, iâ sê gáu gĭng-dáng dêu sū káuk-nêng gì mì-ék siŏh lăk ô sĕng-miâng gì sĭng-giù. Kuŏ-hŏk ngiēng-géu hiēng-sê, dê-giù găk dâi-mō̤ 47 é nièng sèng hìng-siàng. Nguŏk sê dê-giù gì ôi-sĭng. | |
| Dê-giù â̤ buŏng có̤ ô sâ̤ cèng: duâi-ké-cèng, cūi-cèng, dê-káe̤k, dê-mâng gâe̤ng dê-hŏk. Dê-giù biēu-méng â-dā̤ gì buô-hông cê̤ṳ ngiê gáu diē cūng-kuāng buŏng: | |
| Dê-giù cê̤ṳ-duōng siŏh kuàng gì sì-găng sê 23 dēng-cṳ̆ng 56 hŭng-cṳ̆ng 4.091 miēu, cī dâung sì-găng hô̤ lō̤ "diâng-sĭng-nĭk" ("sidereal day"). Dê-giù kuàng Nĭk-tàu siŏh kuàng gì sì-găng sê 365.2564 diâng-sĭng-nĭk. Téng dê-giù báe̤k-gék ché̤ṳ dê-giù, dê-giù cê̤ṳ-duōng, dê-giù kuàng Nĭk-tàu, ī-gĭk nguŏk kuàng dê-giù gì huŏng-hióng dŭ sê huāng-sì-cĕng. | |
| Dê-giù biēu-méng 70.8% sê cūi, 29.2% sê dê. | |
| Dê-giù sê ṳ̄-dêu dṳ̆ng ī-gĭng báik-duòng gì mì-ék siŏh lăk ô sĕng-miâng gì sĭng-giù. Dê-giù gà̤-dēng gì sĕng-ŭk cū siàng "sĕng-ŭk-cèng" ("biosphere"), téng 35 é nièng sèng kăi-sṳ̄ céng-huá. | |
| Dê-giù gáuk dó̤i ké-hâiu chă-biék cĭng duâi. Gék-dê céng, chiáh-dô iĕk, gáung-ṳ̄-liông ô gì dê-huŏng mūi nièng iā sâ̤ mī, ô gì dê-huŏng siŏh hò̤-mī dŭ mâ̤ gáu. Hāi-iòng diē-sié gì iòng-liù cĭng dê̤ṳng-iéu, ĭ â̤ ciŏng chiáh-dô dê-kṳ̆ gì iĕk-liông dái gáu gék-dê. | |
| Dài-báe̤k | |
| Dài-báe̤k (Háng-cê: 臺北, Mìng-nàng-ngṳ̄: "Tâi-pak") sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì siū-dŭ. Dài-báe̤k bău-guák Dài-báe̤k-chê gâe̤ng ciŭ-ùi gì Dài-báe̤k-gâing. | |
| Séng-dáng-cáik | |
| Séng-dáng-cáik sê Gĭ-dók-gáu kéng-cé̤ṳk Ià-sŭ săng-nĭk gì cáik-nĭk. Chŭi-iòng ké̤ṳk diâng găk muōi nièng 12 nguŏk 25 hô̤, bók-guó cuòi ng-sê gōng Ià-sŭ kēng-diâng găk cī sŏ̤h nĭk chók-sié. | |
| Séng-dáng-cáik gì Ĭng-ùng miàng "Christmas" sê ""Christ's mass"" gì dōi-siā, cuòi bô sê téng Gū Ĭng-ngṳ̄ gì ""Cristes mæsse"" duōng-biéng lì gì. | |
| Ô cĭng sâ̤ hŭng-sṳ̆k gâe̤ng Séng-dáng-cáik ô găng-guó, dài-dŏng dék chók-miàng gì ô Séng-dáng Lâu-nè̤ng, cêu sê Hò̤-làng hìng-sék gì Séng Nà̤-gū-lăk ("St. Nicholas"). Séng-dáng Lâu-nè̤ng â̤ găk cī sŏ̤h nĭk sáe̤ng niê-giāng lā̤-ŭk. Găk bùng-găng diē-sié ĕng Séng-dáng-chéu gì hŭng-sṳ̆k kī-nguòng găk Dáik-guók. | |
| Sì | |
| Sì (𥻵) sê Hók-ciŭ-nè̤ng nièng-nièng-màng Dĕ̤ng-cáik siăh gì siŏh cṳ̄ng diĕng gì nó̤h, sāi sŭk-mī có̤ siàng, có̤ ièng-ièng-nuóh băh-băh-nuóh, ék-buăng dŭ mò̤ âng. Sì siăh sèng-hâiu diŏh ĕng huă-sĕng-hūng, iù-muài-hūng diē-sié bŏ̤-lŏng lâ puói lā̤ siăh. Ĭng-ôi sì gâe̤ng „sì-găng“ gì „sì“ (時) huák-ĭng siŏh-iông, Hók-ciŭ-nè̤ng dŭ siŏng-séng, siăh sì sì-lài-ông-diōng (時來運轉) — sì-dô̤ cêu â̤ biéng hō̤. | |
| «Chŏ̤ sì chĭ chŏ̤ chŏ̤» sê siŏh siū mìng-ièu, gâe̤ng sì ô guăng-hiê, bāng-buōng iā sâ̤. | |
| Dĕ̤ng-cáik | |
| Dĕ̤ng-cáik (冬節) sê Dĕ̤ng Ā gì siŏh ciáh diòng-tūng gì cáik-nĭk, guó gì sì-găng diŏh dĕ̤ng-cé hī siŏh nĭk. Dĕ̤ng-cé, sê Dṳ̆ng-guók gô-lĭk gì niék-sé cáik-ké cĭ-ék. Cī siŏh nĭk, báe̤k-buáng-giù màng-buŏ dék dòng, nĭk-dŏng dék dōi. | |
| Dṳ̆ng-guók gáuk-dê có̤ Dĕ̤ng-cáik gì huŏng-sék gáuk-iông. Báe̤k-huŏng-nè̤ng ék-buăng diŏh siăh giēu, nàng-huŏng-nè̤ng ék-buăng siăh diĕng-nó̤h. Hók-ciŭ-nè̤ng găk Dĕ̤ng-cáik diŏh siăh sì. | |
| Dĕ̤ng-cé | |
| Dĕ̤ng-cé (冬至), sê Dṳ̆ng-guók gô-lĭk gì niék-sé cáik-ké cĭ-ék. Cī siŏh nĭk, báe̤k-buáng-giù màng-buŏ dék dòng, nĭk-dŏng dék dōi. | |
| Dĕ̤ng-cé gì sèng-âu iā sê Dĕ̤ng Ā gì siŏh ciáh dĕk-biék dâe̤ng-iéu gì cáik-nĭk, hô̤ lā̤ Dĕ̤ng-cáik. Diŏh cī nĭk, Hók-ciŭ-nè̤ng diŏh siăh sì. | |
| Lĭk-sṳ̄ | |
| Lĭk-sṳ̄ (歷史) sê ngiēng-géu téng gó-dā̤ gáu hiêng-câi siŏh cṳ̄ng sê̤ṳ-ŭk gì huák-diēng guó-tiàng gì ìng-ùng kuŏ-hŏk, ngiēng-géu huâng-ùi cĭng kuák, duâi-buô-hông cĭk-dṳ̆ng diŏh nè̤ng gì siâ-huôi uăk-dông, iâ bău-guák cê̤ṳ-iòng-gái gì nó̤h. Gó-dā̤ sū-iū ké̤ṳk nè̤ng gé dék bêng-chiā bō̤-còng gì sê̤ṳ-giông dŭ ô sāi mēu cṳ̄ng hìng-sék gé-luŏh; găk ìng-lôi huák-mìng ùng-cê gé-cái sê̤ṳ-giông cĭ sèng huák-sĕng gì lĭk-sṳ̄ cô hô̤ lō̤ "sṳ̄-cièng". | |
| Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng diē-sié gì ""history"" sê téng Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì ""ιστορία"" ("historía"), é-sé̤ṳ cô sê "tŭng-guó diêu-că, gé-luŏh, gōng-sŭk lì hŏk-sĭk hĕ̤k-ciā báik-duòng." | |
| Lĭk-sṳ̄-hŏk gì ngiēng-géu huŏng-huák sê lĭk-sṳ̄-hŏk-gă sāi-ê̤ṳng nguòng-sṳ̄ cài-lâiu lì ngiēng-géu lĭk-sṳ̄ bêng-chiā gâe̤ng ĭ siā giâ lì ciā guó-tiàng dài-dŏng sū chāi-ê̤ṳng gì gé-sŭk. | |
| Gū Hĭ-lé-nà̤ gì Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik ("Herodotus") ké̤ṳk hâiu-sié nè̤ng chĭng có̤ "lĭk-sṳ̄-hŏk cĭ hô". Bók-guó, tàu ciéh chāi-ê̤ṳng kuŏ-hŏk huŏng-huák ngiēng-géu lĭk-sṳ̄ gì nè̤ng sê ĭ dè̤ng sì-dâi gì Siŭ-sṳ̆-dā̤-dáik ("Thucydides"). Siŭ-sṳ̆-dā̤-dáik gâe̤ng Hĭ-lò̤-dŏ̤-dáik mâ̤-liông, ĭ nêng-ùi lĭk-sṳ̄ sê ìng-lôi sōng-dĕk gâe̤ng hèng-dông gì sāng-ŭk, gó-chṳ̄ ĭ cĭk-dṳ̆ng ngiēng-géu lĭk-sṳ̄ sê̤ṳ-giông gì kī-ĭng gâe̤ng hâiu-guō. Găk ĭ gì lĭk-sṳ̄-hŏk huŏng-huák diē-sié, Siŭ-sṳ̆-dā̤-dáik giòng-diêu piĕng-nièng-hŏk (cêu sê áng sì-găng ché̤ṳ-sê̤ṳ bà̤-liĕk sê̤ṳ-giông), dṳ̆ng-lĭk gì guăng-diēng, bêng-chiā nêng-ùi ìng-lôi sié-gái sê ìng-lôi uăk-dông gì sāng-ŭk. | |
| Ĕu-ciŭ ngiê-sāu, Dṳ̆ng-guók Háng-dièu gì Sṳ̆-mā Chiĕng (司馬遷) iâ ké̤ṳk nêng-ùi sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄-hŏk cĭ hô. Hâiu-sié gì Dṳ̆ng-guók-nè̤ng dŭ piâng ĭ «Sṳ̄ Gé» gì iông-sék siā sṳ̄-cṳ̆. | |
| Téng Dṳ̆ng-sié-gī gáu Ùng-ngiê hók-hĭng sì-gĭ, Ĕu-ciŭ gì lĭk-sṳ̄-hŏk-gă dŏ̤-só chāi-ê̤ṳng cŭng-gáu guăng-diēng ngiēng-géu lĭk-sṳ̄. Dâi-mō̤ 19 sié-gī cĭ hâiu, Dáik-guók diék-hŏk-gă Háik-gáh-ī ("Hegel") ciáh ciŏng diék-hŏk gâe̤ng sié-sṳ̆k huŏng-huák dái diē lĭk-sṳ̄-hŏk gì ngiēng-géu. | |
| Gĭng-dáng-nĭk gì lĭk-sṳ̄-hŏk-gă kăi-diēng ngiēng-géu gĕ̤ng-cáuk sèng-hâiu, ék-buăng â̤ muóng â-dā̤ gūi ciéh ông-dà̤: | |
| Cī lĕ̤k ciéh ông-dà̤: sèng sé ciéh ông-dà̤ hô̤ lō̤ "gŏ̤-gék kō̤-céng"; dâ̤ ngô ciéh hô̤ lō̤ "dā̤-gék kō̤-céng"; sèng ngô ciéh biáng lā̤ miàng có̤ "nguôi-buô kō̤-céng", muōi ciéh hô̤ lō̤ "nô̤i-buô kō̤-céng." | |
| Só-gé̤ṳ-kó guāng-lī hiê-tūng | |
| Só-gé̤ṳ-kó guāng-lī hiê-tūng (Ĭng-ùng: Database management system"; dōi-siā: DBMS") sê siŏh cṳ̄ng guāng-lī só-gé̤ṳ-kó gì diêng-nō̤ nuōng-giông. Cuō-iéu gì só-gé̤ṳ-kó guāng-lī hiê-tūng (â-dā̤ gāng-dăng siā "DBMS") nuōng-giông ô: Oracle, DB2, Microsoft Access, Microsoft SQL Server, MySQL dēng-dēng. | |
| DBMS tì-gṳ̆ng só-gé̤ṳ dêng-ngiê ngṳ̄-ngiòng ("data definition language"; DDL), ê̤ṳng-hô â̤ suók-mìng só-gé̤ṳ-kó gì giék-gáiu, bău-guák nguôi-muò-sék, muò-sék gâe̤ng nô̤i-muò-sék gì dêng-ngiê, só-gé̤ṳ-kó uòng-cīng-séng dêng-ngiê, ăng-cuòng bō̤-mĭk dêng-ngiê, dēng-dēng. Cī piĕ dêng-ngiê còng-káung diŏh só-gé̤ṳ cê-diēng diē-sié, sê DBMS ông-hèng gì gĭ-chū. | |
| DBMS tì-gṳ̆ng só-gé̤ṳ chŏ̤-cé̤ṳng ngṳ̄-ngiòng ("data manipulation language"; DML), sĭk-hiêng só-gé̤ṳ-kó gì ék-buăng chŏ̤-cáuk, pī-ṳ̀-gōng, că-sùng, chák-ĭk, siŭ-gāi gâe̤ng chēng-dṳ̀. DML buŏng có̤ 2 cṳ̄ng, 1 cṳ̄ng táh diŏh gì-tă cuō ngṳ̄-ngiòng (chiông C) diē-sié sāi-ê̤ṳng, 1 cṳ̄ng â̤ dăng-dŭk sāi-ê̤ṳng. | |
| Só-gé̤̤ṳ-kó găk gióng-lĭk, sāi-ê̤ṳng gâe̤ng mì-hô sèng-hâiu iù DBMS tūng-ék guāng-lī, tūng-ék káung-cié, ī-dé bō̤-céng só-gé̤ṳ ăng-cuòng-séng, uòng-cīng-séng, dŏ̤-ê̤ṳng-hô dó̤i só-gé̤ṳ gì bêng-huák sāi-ê̤ṳng ī-gĭk huák-sĕng gó-cióng hâiu gì hiê-tūng huŏi-hŭk. | |
| bău-guák só-gé̤ṳ-kó có̤i kăi-sṳ̄ gì só-gé̤ṳ sṳ̆-ĭk, duōng-uâng gŭng-nèng, só-gé̤ṳ-kó gì duōng-káung, huŏi-hŭk gŭng-nèng, só-gé̤ṳ-kó gì tṳ̀ng-sĭng cū-cék gŭng-nèng gâe̤ng séng-nèng gáng-sê, hŭng-sék gŭng-nèng dēng-dēng. | |
| Mìng-cŭk | |
| Mìng-cŭk (民族) sê ùng-huá hĕ̤k-chiā siâ-huôi gê̤ṳng-dùng-tā̤. Siŏh ciáh mìng-cŭk diē-sié gì sìng-uòng ô dè̤ng-iông gì nêng-dùng, bêng-chiā ék-buăng dŭ ô dè̤ng-iông gì cū-siĕng, gĭng-lĭk dè̤ng-iông gì lĭk-sṳ̄. Mìng-cŭk sê chiĕu-uŏk sié-dâi gì kái-niêng, iâ bău-guák ī sī gì nè̤ng, sêng-cé iâ bău-guák gó muôi chók-sié gì hâiu-iô. | |
| "Mìng-cŭk" ô sèng-âu iâ â̤ chĭng có̤ "Guók-cŭk" (國族), cuòi sê bī siŏh ciáh guók-gă gì ìng-mìng, mò̤-lâung ciā guók-gă gì ùng-huá sê-ng-sê dŏ̤-nguòng gì. | |
| Guók-nô̤i sĕng-sāng cūng-dĭk | |
| Guók-nô̤i sĕng-sāng cūng-dĭk (Ĭng-ngṳ̄: "Gross domestic product", dōi-siā có̤ "GDP"), sê siŏh dó̤i liāng-tū miêng-cék diē-sié gì gĭng-cá̤ cìng-huóng gì dô-liòng. | |
| Ĭ ké̤ṳk dêng-ngiê có̤ siŏh bĭk guók-gă găk siŏh dâung sì-găng (ék-buăng diâng có̤ siŏh nièng) diē-sié sĕng-sāng gì sū-iū siŏng-pīng gâe̤ng hŭk-ô gì cūng-dĭk. Ĭ gâe̤ng guók-mìng sĕng-sāng cūng-dĭk ("GNP") mâ̤ siông gì dê-huŏng sê, Guók-nô̤i Sĕng-sāng Cūng-dĭk mò̤ bău-guák gáuk guók cĭ-găng gì siŭ-ĭk duōng-iè. Cuòi cô sê gōng, guók-nô̤i sĕng-sāng cūng-dĭk gié-sáung gì sê siŏh dó̤i dê-kṳ̆ sĕng-sāng gì sāng-pīng cūng-dĭk, nâ guók-mìng sĕng-sāng cūng-dĭk gié-sáung gì sê siŏh dó̤i dê-kṳ̆ sĭk-cié dáik diŏh gì sĕng-sāng-séng siŭ-ĭk. | |
| Guók-nô̤i sĕng-sāng cūng-dĭk gì gié-sáung gŭng-sék sê: | |
| Dṳ̆ng-hâ Iâ cĭ Máe̤ng | |
| «Dṳ̆ng-hâ Iâ cĭ Máe̤ng» (中夏夜之夢, Ĭng-ùng: "A Midsummer Night's Dream") sê Ŭi-lièng Să-sê̤ṳ-bī-ā găk 1590 nièng-dô̤i siā gì lâung-mâng hī-kiŏk. Ĭ gōng-sŭk sé ciáh Ngā-diēng hâiu-săng-giāng lièng siŏh piĕ ngiĕk-ṳ̀ iēng-uòng gì mô̤-hiēng, ī-gĭk ĭ-gáuk-nè̤ng gâe̤ng Ngā-diēng Gŭng-ciók Tì-siŭ-sṳ̆ ("Theseus") gâe̤ng Ā-mā-sŏng Nṳ̄-uòng Hĭ-pŏ̤-lṳ̄-tá ("Hippolyta") lièng nguŏk-guŏng â-dā̤ chéu-lìng diē-sié gì siĕng-nṳ̄ cĭ-găng gì gū-sê̤ṳ. Cī buô hié-kiŏk sê Să-sê̤ṳ-bī-ā có̤i sêu huăng-ngìng gì cáuk-pīng cĭ ék. | |
| Hié-kiŏk kī-tàu, Ngā-diēng gŭ-niòng Háik-mī-ā ("Hermia") mâ̤ kīng téng-cṳ̀ng ĭ lòng-bâ É-géu-sṳ̆ ("Egeus") gì é-sé̤ṳ, gá ké̤ṳk ĭ lòng-bâ gēng-sōng gì nè̤ng Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ ("Demetrius"). Dāng Ĭ lòng-bâ cêu găk Ngā-diēng Gŭng-ciók Tì-siŭ-sṳ̆ ("Theseus") méng-sèng siék-siê, īng-ê̤ṳng siŏh kuāng gū-lō̤ gì Ngā-diēng huák-lŭk: cṳ̆-niòng-giāng diŏh gâe̤ng ĭ lòng-bâ gēng-sōng gì nè̤ng giék-huŏng, nâ mò̤ cêu kó̤ sī. Dáng-sê Tì-siŭ-sṳ̆ mâ̤ nguông-é niông ciā cṳ̆-niòng-giāng sī, cêu dò̤ ké̤ṳk ĭ lêng-nguôi siŏh hâung sōng-sĕk: sī, hĕ̤k-chiā sê siŏh-sié-nè̤ng dŭ dăng-sĭng bêng-chiā bái Dái-ăng-ná ("Diana") có̤ siŭ-nṳ̄. | |
| Háik-mī-ā gâe̤ng ĭ nàng-bèng-iū Lài-săng-dăk ("Lysander") gó-chṳ̄ giók-é téng màng-buŏ sṳ̆-buŏng kó̤ chéu-lìng diē-sié. Háik-mī-ā gâe̤ng ciā gié-hĕk gó̤-só ĭ dék găng-dāng gì bèng-iū Hāi-lé-ná ("Helena"). Cĭ ciáh Hāi-léng-ná sê Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ gì dŭi-giù-ciā, ĭ ciáh-ciáh ké̤ṳk Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ gê̤ṳ-cuŏk, sĭng lā̤ iā mâ̤ găng-nguông, buóh ó̤i táu-ló ciā gié-hĕk ké̤ṳk Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆, ŏ̤h-ciŏng-uâng lì dŏk duōng ĭ gì ái. Gó-chṳ̄ Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ táu-màng dṳ̆k gáu chéu-lìng diē kó̤ tō̤ Háik-mī-ā, Hāi-lé-ná iâ gīng-gīng gṳ̆ng lā̤. Háik-mī-ā gâe̤ng Lài-săng-dăk bié gáu chéu-lìng diē-sié, cêu kó̤ káung lāu. | |
| Dŏng-sì, siĕng-nṳ̄ guók-uòng Ó̤-bé-lòng ("Oberon") gâe̤ng ĭ nṳ̄-uòng Tái-tá-nà̤-ā ("Titania") iâ lì gáu Ngā-diēng ngiê-dāu gì chéu-lìng. Ĭ lâng ciáh ciáng lā̤ uŏng-gă. Ó̤-bé-lòng còng-é sāi ĭ chă̤-cṳ̄ ái siông chéu-lìng diē dék giăng-nè̤ng gì nó̤h, ŏ̤h-ciŏng-uâng lì dīng-huăk ĭ. Gó-chṳ̄, ĭ chă̤-kiēng diĕu-pì gì Hō̤-nè̤ng Lò̤-bĭng ("Robin Goodfellow") kó̤ diáh siŏh cṳ̄ng iā gì-dĕk gì huă, nâ kĕk ciā huă gì cáik-cáik dĕk lŏ̤h ciáng lā̤ káung-mìng gì nè̤ng mĕ̤k-tiák lā̤, ciā nè̤ng cêu â̤ ái siông ĭ mĕ̤k-ciŭ siŏh báh kŭi sū káng giéng diŏh gì tàu iông nó̤h, câi ĭ sê nè̤ng gó sê iā-séu. | |
| Dák-dák Ó̤-bé-lòng tā-sĕng iâ pâung diŏh lâng ciáh Ngā-diēng hâiu-săng-giāng (cô sê Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ gâe̤ng Hāi-lé-ná), giéng-gáe̤k hiā dòng-buŏ-nè̤ng dâi hiā cṳ̆-niòng-nè̤ng iā ngài. Ĭ cêu hŭng-hó Lò̤-bĭng, tié-chiū kó̤ tō̤ siŏh ciáh Ngā-diēng nàng-gái, iâ dù nék-giāng huă cáik-cáik gáu ĭ mĕk-ciŭ lā̤. Lò̤-bĭng liê-kŭi hâiu, dáe̤k diŏh ciáng lā̤ káung gì Lài-săng-dăk, gó háng ĭ cêu sê Ó̤-bé-lòng gōng gì hĭ siŏh ciáh Ngā-diēng nàng-gái, giék-guó dù dâng go̤. Guó nék-òng, Ó̤-bé-lòng bô káng-giéng Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ gâe̤ng Hāi-lé-ná, siŏh ciáh lā̤ bié siŏh ciáh lā̤ dṳ̆k, găng-huō cêu duâi cĕ̤ng. Dīng Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ káung-lŏ̤h-mìng hâiu, Lò̤-bĭng iâ dék nék-giāng cáik-cáik gáu ĭ mĕ̤k-ciŭ diē. Dāng lâng ciáh nàng-gái chĭng-chāng hâiu, dŭ ái siông Hāi-lé-ná lāu, chiông diĕng-pă siŏh-iông. Hāi-lé-ná háng dék cī lâng ciáh nàng-gái sê găk lā̤ chié-kă̤ ĭ, iâ sêu-ké; Háik-mī-ā háng dék cuòi dŭ sê Hāi-lé-ná chók gì gūi-gié. Sé ciáh nè̤ng kī-kă-dâe̤ng-chiū, duâi sŏng-páh. Lài-săng-dăk gâe̤ng Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ páh-sáung tō̤ siŏh ciáh dê-huŏng giók-dáu lì diâng suŏ iàng. Ó̤-bé-lòng giăng ô nè̤ng â̤ ké̤ṳk tài sī, cêu mêng Lò̤-bĭng kó̤ diáh gāi-iŏh lì gāi-dṳ̀ Lài-săng-dăk sĭng lā̤ gì mò̤-huák. | |
| Hiā sèng-âu ciáng-ciáng-hō̤ ô siŏh dêng có̤-gĕ̤ng-gì lì gáu chéu-lìng diē-sié buóh bà̤-liêng hié-kiŏk, ó̤i diŏh Tì-siŭ-sṳ̆ gì huŏng-lā̤ iēng-chók. Lò̤-bĭng káng-giéng ĭ-gáuk-nè̤ng, cêu bié guó kó̤ gā̤-mông dài-dŏng siŏh ciáh miàng Nà̤-káik Bŏ̤-tóng ("Nick Bottom") gì nè̤ng, gâe̤ng ĭ tàu biéng có̤ lè̤ gì tàu. Dāng nṳ̄-uòng Tái-tá-nà̤-ā chĭng-chāng hâiu ché̤ṳ diŏh ĭ, cêu ái siông ĭ, giéu ĭ chiū-â chiông sê̤ṳ-hâiu gói-cŭk siŏh-iông dâi ĭ. Ó̤-bé-lòng gé-iòng dăk gáu mŭk-dék, cêu hŭng-hó Lò̤-bĭng gāi-dṳ̀ ĭ chă̤-cṳ̄ gì mò̤-huák, bêng-chiā gâe̤ng Bŏ̤-tóng gì tàu biéng duōng lì. | |
| Dâ̤ nê nĭk cā-tàu, Tì-siŭ-sṳ̆ gâe̤ng Hĭ-pŏ̤-lṳ̄-tá ("Hippolyta") găk chéu-lìng diē káng giéng sé ciáh hâiu-săng-giāng dō̤ diê-dău káung, cêu gâe̤ng ĭ gáe̤ chĭng-chāng. Gé-iòng Dā̤-mī-táik-lì-sṳ̆ mò̤ cái dé̤ṳng-é Háik-mī-ā, Tì-siŭ-sṳ̆ sṳ̀ lâi Háik-mī-ā lòng-bâ É-géu-sṳ̆ gì iĕu-giù, tá̤ cī lâng hăk luông-ìng ăng-bà̤ huŏng-lā̤. Sé ciáh hâiu-săng-giāng lièng biéng siàng lè̤ gì Bŏ̤-tóng dŭ giéng-gáe̤k siŏh-màng-buŏ huák-sĕng gì dâi kēng-diâng sê có̤ máe̤ng. Huŏng-lā̤ gà̤-dēng, có̤-gĕ̤ng-nè̤ng gì hié-kiŏk ciáng-sék iēng-chók, diē-sié huăk-kiĕ gì biēu-iēng niông sū-iū nè̤ng dŭ duâi chiéu, ké-hông iā tióng-lŏk. Sák-muōi, dŏng muōi siŏh ciáh nè̤ng dŭ káung cĭng diŏh gì sèng-âu, Ó̤-bé-lòng gâe̤ngTái-tá-nà̤-ā gáung-lìng, sé̤ṳ hók ké̤ṳk cī găng chuó gì sū-iū nè̤ng ī-gĭk sĭng-huŏng hŭ-chă̤ gì giāng-sŏng. | |
| Lè̤ | |
| Lè̤ (驢) sê siŏh cṳ̄ng tàu-săng, sṳ̆k diŏh mā gì chĭng-chék. Lè̤ bī mā nâung, dáng-sê ngê bī mā dòng, muōi chiông ngù, ngàng-sáik ék-buăng có̤ huŏi-huŏi-nuóh. Ìng-lôi iōng lè̤ gì lĭk-sṳ̄ bī mā dōi, gáu gĭng-dáng dêu, duâi-buô-hông lè̤ ī-gĭng sê gă-iōng gì, iā-lè̤ nâ hŭng-buó diŏh Hĭ-ciŭ gâe̤ng Dṳ̆ng-guók să̤-báe̤k-buô. | |
| Lè̤ găk ìng-lôi lĭk-sṳ̄, sìng-uâ duòng-suók gâe̤ng ùng-hŏk cáuk-pīng diē-lié sèu-sèu chók-hiêng. Hók-ĭng-cṳ̆ gé-cái, Ià-sŭ cêu sê kiè lā̤ siŏh tàu lè̤ giàng diē Ià-lô-sák-lēng gì. Dṳ̆ng-guók Ùi-ngū-ī-cŭk duòng-suók gì dé-hiê ìng-ŭk Ă-huàng-tì iâ sê kiè siŏh tàu lè̤. Să-sê̤ṳ-bī-ā gì hié-kiŏk «Dṳ̆ng-hâ Iâ cĭ Máe̤ng» ("A Midsummer Night's Dream") dṳ̆ng, ô siŏh ciáh nè̤ng gì tàu biéng có̤ lè̤ tàu. Găk «Dòng Gì-hŏ̤-dáik» ("Don Quixote") diē-sié, Săng-chó̤ Păng-sák ("Sancho Panza") iâ sê kiè siŏh tàu lè̤. | |
| Guōng-dĕ̤ng | |
| Guōng-dĕ̤ng (廣東), gāng chĭng Uŏk (粵), sê Dṳ̆ng-guók nàng-buô iòng-hāi gì sēng, sê Dṳ̆ng-guók ìng-kēu dék sâ̤ gì sēng-hông. Sēng-huôi Guōng-ciŭ gâe̤ng gĭng-cá̤ dĕk-kṳ̆ Chĭng-dáung sê Dṳ̆ng-guók dâi-lṳ̆k gĭng-cá̤ dék huák-dăk gì siàng-chê. Hiĕk-ngiê gì Guōng-dĕ̤ng mò̤ bău-guák lĭk-sṳ̄ siông ké̤ṳk gák có̤ sĭk-mìng-dê gì Hiŏng-gē̤ng gâe̤ng Ó̤-muòng. | |
| Guōng-dĕ̤ng ô dŏ̤-nguòng gì ùng-huá. Guōng-dĕ̤ng dṳ̆ng-buô cuō-iéu gṳ̆-cê̤ṳ gōng Uŏk-ngṳ̄ gì nè̤ng, ĭ-gáuk-nè̤ng siăh Uŏk-chái, káng Uŏk-kiŏk. Gōng Uŏk-ngṳ̄ gì nè̤ng gì Guōng-hū ùng-huá sê Guōng-dĕ̤ng ùng-huá gì dô̤i-biēu. Iâ ô cêng sâ̤ Káh-gă-nè̤ng hŭng-buó diŏh Guōng-dĕ̤ng gì Hiê-ciŭ, Mùi-ciŭ, Chĭng-dáung dēng dê-huŏng. Mùi-ciŭ gì Káh-gă ùng-huá sê Dṳ̆ng-guók Káh-gă ùng-huá gì dṳ̆ng-sĭng. Guōng-dĕ̤ng dĕ̤ng-buô Dièu-ciŭ gâe̤ng Sáng-tàu ùng-huá sê Mìng-nàng ùng-huá gì hŭng-ciĕ. | |
| Mìng (Hók-gióng) | |
| Mìng (閩) sê Hók-gióng-sēng gì gāng-chĭng. Ĭ có̤i cā chók-hiêng diŏh Dṳ̆ng-guók gū cṳ̆ gì «Săng-hāi-gĭng» (山海經) diē-sié: "Mìng câi hāi dṳ̆ng" (閩在海中). «Suók Ùng Gāi Cê» diē-sié gōng: "Mìng, dĕ̤ng-nàng Uŏk, siè cṳ̄ng." (閩, 東南越, 蛇種.) Mìng cê diē-sié gì "tè̤ng" (虫) sê siè, gū-cā Hók-gióng gì cê̤ṳ-mìng sê cṳ̀ng-bái siè gì. | |
| Hók-gióng iâ biék-chĭng có̤ Chék-mìng (七閩) hĕ̤k-ciā Báik-mìng (八閩). Chék-mìng sê bī Ciŭ-dièu sì-dâi dêu diŏh Hók-gióng gâe̤ng Ciék-gŏng nàng-huŏng gì chék ciĕ ī bái siè gì Mìng-cŭk hâiu-iô buô-lŏ̤h. Báik-mìng sê bī Nguòng-dièu kăi-sṳ̄ sĭk-hèng gì dṳ̆ng-cṳ̆-sēng-cié (中書省制), dé Hók-ciŭ, Gióng-nìng, Cuòng-ciŭ, Hĭng-huá, Siêu-ū, Iòng-bìng, Tĭng-ciŭ, Ciŏng-ciŭ ciā Báik-dô̤-hū. | |
| Mìng | |
| Mìng kō̤-nèng sê: | |
| Săng-ôi-ék-tā̤ | |
| Săng-ôi-ék-tā̤ (三位一體) sê Gĭ-dók-gáu gì gĭ-buōng gáu-ngiê, sŏng-chĭng Siông-dá̤ ô săng ciéh ôi-gáh: Séng-hô, Séng-cṳ̄ (dô̤-sìng-nṳ̆k-sĭng có̤ Ià-sŭ Gĭ-dók), gâe̤ng Séng-sìng. Gāng-dăng gōng, cêu sê nâ ô mì-ék siŏh ciéh Siông-dá̤; Séng-hô uòng-cuòng sê Siông-dá̤, Séng-cṳ̄ uòng-cuòng sê Siông-dá̤, Séng-sìng uòng-cuòng sê Siông-dá̤; Séng-hô ng-sê Séng-cṳ̄, Séng-cṳ̄ ng-sê Séng-sìng, Séng-sìng ng-sê Séng-hô. | |
| John Wesley | |
| John Wesley (Ĭng-ùng: "John Wesley", ĭng-ĭk: Iók-hâng Ôi-lī, 1703 n. 6 ng. 28 h. - 1791 n. 3 ng. 2 h.) sê Ăng-lĭk-găng-cŭng gì mŭk-sṳ̆ gâe̤ng Gĭ-dók-gáu sìng-hŏk-gă, Ôi-lī-cŭng ("Methodism", iâ ĭk siàng Sùng-dô̤-cŭng) gì cháung-gióng-ciā. | |
| Iók-hâng Ôi-lī chók-sié diŏh Ĭng-guók báe̤k-huŏng Lìng-kēng-gông ("Lincoln"). Ĭ gì gă-cŭk ô cĭng chĭng gì cŭng-gáu séng-niêng. Ĭ gŭng sê Chĭng-gáu-dù, ĭ lòng-bâ sêu guó gŏ̤-dēng gáu-ṳ̆k, hâiu duōng kó̤ Ăng-lĭk-găng-cŭng, găk Ngiù-cĭng Dâi-hŏk ("Oxford University") tĕ̤k-cṳ̆. | |
| 1714 nièng, Iók-hâng ciáh sĕk huói sèng-hâiu cêu guó-ôi kó̤ Lùng-dŭng gì Că-táik-hò̤-sṳ̆ Hăk-hâu ("Charterhouse School") sêu gáu-ṳ̆k. 1720 nièng, găk Ngiù-cĭng gì Gĭ-dók Gáu-huôi Hŏk-iêng tĕ̤k-cṳ̆, 1724 nièng dáik diŏh hŏk-sê̤ṳ hŏk-ôi, 1727 nièng dáik diŏh sĭk-sê̤ṳ hŏk-ôi. 1727 nièng hâ-tiĕng, Iók-hâng Ôi-lī liê-kŭi Ngiù-cĭng, kó̤ Lò̤-táik Gáu-dòng ("Wroot Church") dó̤i-chiū ĭ lòng-bâ, bêng-chiā diŏh 1728 nièng sêu áng có̤ diōng-lō̤. | |
| 1729 nièng, Lìng-kēng Hŏk-iêng chiāng Iók-hâng duōng Ngiù-cĭng. Cī siŏh nièng, Iók-hâng diê Că-lī Ôi-lī ("Charles Wesley") gâe̤ng ĭ dùng-hŏk sìng-lĭk "Séng-siâ" ("Holy Club"), nè̤ng dŭ chié-kă̤ có̤ "Sùng-dô̤-iū" ("Methodists"), ĭng-ôi ĭ-gáuk-nè̤ng có̤ dâi-gié dŭ cŏng-sùng dô̤-lī, ô ché̤ṳ-sê̤ṳ, ô giĕ-lŭk, ô hiê-tūng. | |
| 1735 nièng, Iók-hâng lòng-bâ guó-sié, lâng ciéh hiăng-diê-gŏ̤ cêu kó̤ Mī-guók Georgia-ciŭ diòng gáu. Sùng găk Dâi-să̤-iòng gà̤-dēng ngê̤ṳ diŏh hŭng-bó̤-ṳ̄, sùng lā̤ Mò̤-lá-mì-ā Hiăng-diê-huôi ("Moravian Church") gì séng-dù dŭ mò̤ giăng-huòng, nâ găk lā̤ chióng cáng-mī-sĭ. Mò̤-lá-mì-ā séng-dù gì gièng-sĭng dó̤i Iók-hâng Ôi-lī ô cêng duâi īng-hiōng. Bók-guó Iók-hâng găk Gièu-dê-ā gì sŏng gáu uăk-dông mò̤ sìng-gŭng. 1738 nièng, ĭ cêu duōng kó̤ Ĭng-guók. | |
| 1738 nièng 5 nguŏk 24 hô̤, Iók-hâng Ôi-lī chăng-gă Lùng-dŭng Ā-dáik-muòng-gă̤ ("Aldersgate Street") gì Mò̤-lá-mì-ā cê̤ṳ-huôi, huók-iòng-găng tiăng-giéng diŏh Mā-dĭng Lô-dáik siā gì «Lò̤-mā-cṳ̆ Cuó-sék» sê̤ṳ-ngiòng, sĭng diē duâi gāng-dông. Iù-sê, Iók-hâng Ôi-lī gì iĕk-cìng kăi-sṳ̄ iòng-siĕu. | |
| Giòng-diêu nè̤ng â̤-sāi ciâ séng-sĭng dáik diŏh géu-ŏng, cuòi sê Ĭng-guók guók-gáu Ăng-lĭk-găng-cŭng ("Anglicanism") sū káng kīng gì. Ĭ-gáuk-nè̤ng nêng-ùi, nè̤ng nâ diŏh dáik géu, dăng-dăng kó̤ sá̤-giāng sêu sā̤ cêu ô gáu lāu. Ŏ̤h-cūng-kuāng, dŏng-sì duâi-buô-hông gáu-huôi hióng Ôi-lī duâi-muòng gīng guŏng, sêng-cé sê páe̤k-hâi ĭ, ĭ gâe̤ng ĭ bèng-iū nâ ô kó̤ gă̤-dŏng cê̤ṳ-huôi. | |
| Sùng-dô̤ ông-dông huák-sĕng diŏh 1740 nièng-dô̤i chĕ̤, cà̤-cà̤ chăng-gă gì gó ô gó-dā̤ că̤-iū George Whitefield gâe̤ng ĭ diê Că-lī Ôi-lī. Găk Ĭng-guók, ĭ-gáuk-nè̤ng cuō-dông kó̤ guăng-sĭng siâ-huôi diē-sié ĭng gĕ̤ng-ngiĕk gáik-mêng sék-ngiĕk gì gĕ̤ng-ìng gâe̤ng lēng-dâng gì dĭ-sék-hông-cṳ̄. | |
| Dŏng-sì, Ĭng-guók Séng-gŭng-huôi piĕng hióng siông-cèng siâ-huôi duòng Hók-ĭng, Diōng-lō̤-huôi ("Presbyterianism"), Céng-séng-huôi ("Baptist") piĕng hióng dṳ̆ng-sāng-gāi-ngék gâe̤ng sŏng-ìng, dáng-sê Sùng-dô̤-huôi cuŏng-muŏ-muŏ hióng bìng-gṳ̀ng gì dā̤-cèng ìng-mìng duòng Hók-ĭng. Ĭ-gáuk-nè̤ng gì gōng-dô̤ sì-siòng gāng-dông báh-sáng, niông ô sâ̤ nè̤ng giók-cé gṳ̆ng lā̤ séng Ià-sŭ. | |
| Ôi-lī hiăng-diê-gŏ̤ kó̤ sié-gái gáuk dê-huŏng buó dô̤, gióng-lĭk Sùng-dô̤ Huôi-siâ. Huôi-siâ muōng biéng muōng duâi, cêu gâe̤ng gáuk bĭk dê-kṳ̆ gì séng-dù buŏng băng, muōi băng sĕk-nê ciéh nè̤ng, sōng siŏh ciéh có̤ băng-diōng. Huôi-siâ ṳ̄ng-hṳ̄ pū-tŭng séng-dù lì gōng dô̤ (cuòi iâ sê nguòng cê̤ṳ Mā-dĭng Lô-dáik gì sìng-hŏk-guăng), ng-nié mŭk-sṳ̆ ciáh ô ciā cṳ̆-gáh. Muōi băng gì nè̤ng iók-diâng hō̤ hô-siŏng hù-tì gū-lâ̤, băng-diōng ô cáik-êng giēng-că sìng-uòng gì sĕng-uăk, nâ ng sê nêng-cĭng hŏk-sĭk dŭi-giù sĕng-miâng gāi-biéng gì nè̤ng, Iók-hâng Ôi-lī â̤-cái gâe̤ng ĭ dṳ̆k chók gáu-huôi. Puâng lā̤ huôi-siâ huák-diēng, ĭ găk Lùng-dŭng ciĕu-kŭi tàu huòi nièng-huôi, ciŏng cuòng huôi-siâ buŏng có̤ gūi bĭk gáu-kṳ̆, siék-lĭk gáu-kṳ̆-diōng, iâ siék-lĭk iù-hèng duòng-dô̤-nè̤ng â̤ dó̤-ché̤ṳ gōng-dô̤. | |
| Sùng-dô̤-huôi dái kī Ĭng-guók Hók-ĭng-puái gì hĭng-uông, sêng-cé iòng-tuóng gáu gì-tă Ĭng-ngṳ̄ guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆. Ngô-sĕk-nièng diē-sié, Iók-hâng Ôi-lī gáu Ĕu-ciŭ gáuk-guók lṳ̄-hèng buó-dô̤. Gáu ĭ guó-sié sèng-hâiu, Sùng-dô̤-cŭng găk Ĭng-guók ô báik-uâng séng-dù, găk Mī-guók ô lĕ̤k-uâng séng-dù. Gĭng-dáng-nĭk, Sùng-dô̤-cŭng găk cuòng sié-gái ī-gĭng ô sé-chiĕng-uâng nè̤ng. | |
| Diê-biāng | |
| Diê-biāng sê Hók-ciŭ duòng-tūng gì siēu-siăh. Ĭ gì có̤-huák sê sāi mī kău uòng-dâu hūng cà̤ diê, dṳ̆ sèng nṳ̆k gâe̤ng kṳ̀ng-chái có̤ gì âng bău kī dò̤ pù. Diê-biāng hìng-câung săng ièng-ièng gì, ngàng-sáik gĭng-uòng, káe̤k-káe̤k cìng sŭ, ê iā hò̤. | |
| Lò̤-nguòng | |
| Lò̤-nguòng (羅源) sê Hók-gióng-sēng dĕ̤ng-báe̤k iòng-hāi gì siŏh ciáh gâing, sṳ̆k Hók-ciŭ-chê guāng-hà. Cuòng gâing miêng-cék 1187 bìng-huŏng gŭng-lī, cūng ìng-kēu 25 uâng, gì-dṳ̆ng Siă-cŭk ìng-kēu ciéng 8.1%, ùi Hók-gióng Siă-cŭk cuō-iéu cê̤ṳ-gṳ̆ dê cĭ ék. Iù-céng biĕng-mā 350600. Gâing ìng-mìng-céng-hū cé̤ṳ Hông-săng-déng. | |
| Lò̤-nguòng gâing ô guāng-hăk 6 déng, 4 hiŏng, 1 ciáh mìng-cŭk-hiŏng, 192 ciáh chŏng (gṳ̆): | |
| Lò̤-nguòng-gâing diŏh Hók-gióng-sēng dĕ̤ng-báe̤k iòng-hāi, báe̤k-ūi 26°23'~ 26°39', dĕ̤ng-gĭng 119°7'～119°54' cĭ-găng. Săng méng kuàng săng, siŏh méng kó̤ hāi. Nàng sié sê Lièng-gŏng, să̤-nàng sê Hók-ciŭ-chê gâe̤ng Mìng-âu, báe̤k sié sê Nìng-dáik-chê, dĕ̤ng sié gáh hāi gâe̤ng Hà-puō gì Dĕ̤ng-chṳ̆ng Buáng-dō̤ ī-gĭk Dài-uăng guāng-hà gì Mā-cū Liĕk-dō̤ siŏng mâung. Cūng miêng-cék 1187 bìng-huŏng gŭng-lī. | |
| Lò̤-nguòng ôi-ché̤ṳ diŏh Cêu-hŭng Săng-măh dĕ̤ng-nàng iòng-sĭng buô-hông, dê-sié iù să̤ gáu dĕ̤ng, gŏ̤ dă̤ kī-hŭk. Dăng-duŏng sê dṳ̆ng dă̤ săng-dê, cuòng gâing dék gèng gì Ngù-mō̤-hŭng diŏh Kuó-kāu-hiŏng, hāi-băk 1251 mī; dĕ̤ng buô gèng kiŭ-lìng dŏ̤-só bék-gê̤ṳng hāi-ngâng; dĕ̤ng-báe̤k sié Gáng-gĕ̤ng Buáng-dō̤ gâe̤ng Lièng-gŏng Uòng-giè Buáng-dō̤ cà̤ gáiu-siàng bók-lō̤ duâi, ché̤ṳ nâung gì Lò̤-nguòng-uăng, ĭ sê Hók-gióng lĕ̤k duâi chĭng-cūi-gē̤ng cĭ-ék. Hāi-ngâng sê ô sék-dê tăng-tù gì huòi-sĭng chĭng-sĭk hà-uăng hìng gèng kiŭ-lìng siŏh-ngâng, ô dō̤ sĕk gūi ciáh, hāi-ngâng-siáng dòng 150.3 gŭng-lī (bău-guák dō̤-ngâng-siáng 8.9 gŭng-lī). Kī-buó-kă̤ Gók-dê gâe̤ng Siàng-guăng Bàng-nguòng, Siēu-hĕk Bàng-nguòng sê cuō-iéu gì gĕng-cáuk-kṳ̆. | |
| Lò̤-nguòng sṳ̆k hāi-iòng séng Á-iĕk-dâi Gié-hŭng Ké-hâiu, nièng bìng-gĭng ké-ŭng 19℃; 1 nguŏk bìng-gĭng ké-ŭng 9.6℃, 7 nguŏk bìng-gĭng ké-ŭng 28.5℃; ≥10℃ cék-ŭng 6957.8℃. Nièng gáung-cūi-liông 1652 hò̤-mī, mò̤-sŏng-kĭ 280 gĕ̤ng. 7 nguŏk gáu 9 nguŏk sê Hŭng-tăi uăk-dông kĭ. | |
| Să̤-báe̤k sié săng-kṳ̆ ô hŭng-hó gì Huă-gŏng-siŏh, Gŏ̤-liāng-tù cṳ̆-nguòng gâe̤ng chéu-làng, dà, dé̤ṳk, cūi-guō dēng-dēng cṳ̆-nguòng. | |
| Lò̤-nguòng gṳ̆-mìng ī Háng-cŭk ùi cuō, Siă-cŭk ché̤ṳ-cĭ, gó ô ciēu-liông gì Muāng-cŭk, Cáung-cŭk, Mièu-cŭk, Huòi-cŭk, Câung-cŭk dēng-dēng mìng-cŭk. | |
| Lò̤-nguòng Siă-cŭk ìng-kēu ciéng cūng ìng-kēu gì 8.1%, hŭng-buó diŏh cuòng gâing 11 ciáh hiŏng-déng 82 ciáh chŏng, cuō-iéu dêu Kuó-kāu-hiŏng, gōng Siă-ngṳ̄, iā gōng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ Lò̤-nguòng kēu-ĭng, ô Lòi (雷), Làng (藍), Cṳ̆ng (鍾) săng ciáh sáng. Siă-cŭk gì cū-siĕng găk Dòng-dièu sèng-hâu gáu Lò̤-nguòng, cuō-iéu kó̤ páh-lăk gâe̤ng iù-gĕng sĕng-uăk. Mìng-dièu déng-gṳ̆ ī-hâiu, kăi-sṳ̄ có̤-chèng, mâing-mâing huák-diēng gĭng-cá̤ cáuk-ŭk gâe̤ng hó-ngiĕk sĕng-sāng. Siă-cŭk nè̤ng hó̤ chióng săng-gŏ̤, ái ū-sŭk, dĕk-bié sê gùng-sŭk. Siă-cŭk cṳ̆-niòng sê̤ṳng 'Hông-huòng-cŏng', sṳ̆ 'Hông-huòng huák-sék', iā ô dĕk-sáik. | |
| Dáng-mìng, iā giéu Lièng-gă-sùng, diŏh Hók-ciŭ ô siŏh ciáh biēng-chĭng miàng-giéu Kuŏ-dà̤. Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng nêng-ùi Dáng-mìng sê Háng-cŭk gì siŏh buô-hông. Lò̤-nguòng gì Dáng-mìng cuō-iéu cĭk-dṳ̆ng diŏh iòng-hāi gì Gáng-gĕ̤ng, Sṳ̆ng-săng, Pék-diē săng ciáh hiŏng-déng, duòng-tūng ī sùng có̤ chuó, găk Lò̤-nguòng iòng-hāi tō̤-hāi, gōng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ Lò̤-nguòng kēu-ĭng, ngâng-siông gì nè̤ng giéu ĭ-gáuk-nè̤ng 'Kuŏ-dà̤'. Mìng-guók ī-sèng, Dáng-mìng sêu-gáu lṳ̆k-dê gṳ̆-mìng ngièng-dâe̤ng gì gì-sé, iā sâ̤ Dáng-mìng ké̤ṳk géng-cī siông-ngâng. 1952 nièng ī-hâiu, céng-hū mâing-mâing dó̤i Dáng-mìng siông-ngâng gāi-có̤, dâi buô-hông gì Dáng-mìng ī-gĭng siông-ngâng déng-gṳ̆, cuō-iéu dêu Gáng-gĕ̤ng Hāi-siông (海上), Pék-diē Siĕng-hŭng (先鋒), Sṳ̆ng-săng Sìng-hŭng (乘風) săng ciáh lṳ̆k-dê chŏng. | |
| Diŏh 5000 nièng ī-sèng gì Sĭng Sĭk-ké Sì-dâi, Lò̤-nguòng cêu ô nè̤ng dêu. Să̤-céng (Gŭng-ngùong 290 nièng cō̤-êu) ī-gĭng ô Dṳ̆ng-nguòng nè̤ng ngiè gáu cŭ-uái. Dòng muăk kăi-sṳ̄ ô dâi-piĕ Háng-cŭk gâe̤ng Siă-cŭk nè̤ng ngiè diē. Dòng Dâi-dṳ̆ng (大中) nguòng nièng (847 nièng) dé Lò̤-nguòng Diòng (羅源場), Hàng-tŭng (咸通) nê nièng (861 nièng) sĭng Diòng ùi Déng, gāi miàng Īng-dĭng (永貞), Ngū-dâi Mìng Lṳ̀ng-kī (龍啟) nguòng nièng (933 nièng) sĭng ùi Īng-dĭng-gâing, Sáung Tiĕng-hī (天禧) ngô nièng (1021 nièng) gāi Īng-chiŏng-gâing (永昌縣), Gièng-hĭng (乾興) nguòng nièng (1022 nièng) diâng miàng-cê ùi Lò̤-nguòng-gâing (羅源縣). Lĭk-sṳ̆k Diòng-lŏ̤h-hū, Hók-ciŭ, Hók-ăng-hū, Hók-ciŭ-lô, Hók-ciŭ-hū, Mìng-hāi-dô̤. 1949 nièng 8 nguŏk 16 hô̤, Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng ciéng-liāng Lò̤-nguòng. 1950 nièng sṳ̆k Mìng-âu Cuŏng-kṳ̆, 1956 nièng gāi sṳ̆k Hók-ăng Cuŏng-kṳ̆, 1962 nièng sṳ̆k Hók-ciŭ-chê, 1963 nièng bók sṳ̆k Mìng-âu Cuŏng-kṳ̆, 1970 nièng bók sṳ̆k Hók-ăng Cuŏng-kṳ̆ (1971 nièng Hók-ăng Cuŏng-kṳ̆ gāi miàng Nìng-dáik Dê-kṳ̆), 1983 nièng dṳ̆ng-sĭng gŭi Hók-ciŭ-chê guāng. | |
| Lò̤-nguòng Háng-cŭk gṳ̆-mìng cuō-iéu gōng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ Lò̤-nguòng kēu-ĭng, gâe̤ng Hók-ciŭ chê-kṳ̆ uâ ô bī-gáu mìng-hiēng gì kēu-ĭng chă-é. Buōng-dê Siă-cŭk gōng Siă-ngṳ̄, dŏ̤-só iā â̤ gōng Hók-ciŭ-uâ Lò̤-nguòng kēu-ĭng. Có̤i-gê̤ṳng, diŏh guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng céng-cháik găng-siĕk cĭ-â, Puō-tŭng-uâ sāi-ê̤ṳng bī-gáu puō-biêng, bók-guó Hók-ciŭ-uâ diŏh hâiu-săng-giāng dăng-dŏng gì sāi-ê̤ṳng cìng-kuóng kăi-sṳ̄ biéng ngài. | |
| Lò̤-nguòng sṳ̆k Hók-ciŭ ùng-huá-kuŏng, ùng-huá sĭk-sṳ̆k gâe̤ng Hók-ciŭ-chê chă mà̤ hēng. Mìng-găng séng-iōng gì sìng iā sâ̤, ô gì sìng lièng gáuk hiŏng-chŏng dŭ mà̤ siŏh-iông, īng-hiōng dék guōng gì sìng sê Mā-cū gâe̤ng Lìng-cūi-nā̤ Dìng Cêng-gŭ. Mìng-găng liù-hèng gì hié sê Mìng-kiŏk. | |
| Lò̤-nguòng hiêng-cái ô lâng ciáh Cuòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi, hŭng-biĕk sê Dŏng-bùng-déng Dìng-tái-ói-gṳ̆ng (陳太尉宮) gâe̤ng siàng-guăng Siáng-cūi-sê Chă̤-hùng-dáe̤ng Sĕk-báik-lò̤-háng-có̤-chiông (棲雲洞十八羅漢造像). | |
| Mā-cū Dĕ̤ng-īng-dō̤ nguòng-dā̤ sṳ̆k Lò̤-nguòng-gâing guāng-hà, Guók-gê̤ṳng-nô̤i-ciéng ī-hâiu iù Dài-uăng gì Dṳ̆ng-huà-mìng-guók céng-hū kóng-cié, 1954 nièng 3 nguŏk, găk Dĕ̤ng-īng-dō̤ siék Dṳ̆ng-hua-mìng-guók Lò̤-nguòng-gâing céng-hū. 1965 nièng 7 nguŏk ciŏng Dṳ̆ng-huà-mìng-guók Lò̤-nguòng-gâing céng-hū tiák kó̤, Dĕ̤ng-īng-dō̤ gāi ùi Dṳ̆ng-huà-mìng-guók Lièng-gŏng-gâing Dĕ̤ng-īng-hiŏng. | |
| Diāng-biĕng-gù | |
| Diāng-biĕng-gù sê Hók-ciŭ ô-miàng gì siēu-siăh. Ĭ sāi mī-ciŏng có̤ nguòng-lâiu, dīng diāng-diē cūi gūng ī-hâiu, ciŏng mī-ciŏng dié diāng gièng, gái dīng ĭ biéng dă nék-giāng, sāi diāng-chēng chēng gáu diāng-diē, gâe̤ng hāi-chiĕng, chái, nṳ̆k dēng-dēng nó̤h cṳ̄ chók tuŏng-tuŏng, cêu biéng Diāng-biĕng-gù. | |
| Báe̤k-gĭng | |
| Báe̤k-gĭng-chê (北京市) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siū-dŭ. Báe̤k-gĭng sê Dṳ̆ng-guók gì céng-dê dṳ̆ng-sĭng, iā sê Dṳ̆ng-guók gì lĭk-sṳ̄ ùng-huá miàng siàng, ô săng chiĕng gūi nièng gì lĭk-sṳ̄, ô ngô ciáh huòng-dièu găk cŭ-uái gióng-lĭk siū-dŭ. | |
| Báe̤k-gĭng siàng gì lĭk-sṳ̄ ô săng chiĕng gūi nièng. | |
| Chŭng-chiŭ Ciéng-guók sì-kĭ, Gié-guók (蓟國) cêu diŏh gĭng-dáng gì Báe̤k-gĭng dê-kṳ̆ gióng siàng-chê, Iĕng-guók (燕國) páh iàng Gié-guók ī-hâiu, chiĕng siū-dŭ gáu Gié-siàng, giéu Iĕng-dŭ(燕都) hĕ̤k-chiā Iĕng-gĭng (燕京). | |
| Cìng-dièu sèng-hâu diŏh cŭ-uái siék Gié-gâing, sṳ̆k Guōng-iòng-góng. Să̤-háng kī Guōng-iòng-góng sṳ̆k Hiŭ-ciŭ (幽州). Dĕ̤ng-háng Guŏng-ū-dá̤ diŏh Gié-gâing dé Hiŭ-ciŭ-ché̤ṳ-sṳ̄-buô, 96 nièng bók biéng Guōng-iòng góng-dé. Să̤-céng sèng-hâu, Guōng-iòng-góng gāi ùi Iĕng-guók. Gáu Sĕk-lĕ̤k-guók Hâiu-diêu bô gāi ùi Iĕng-góng. Hiŭ-ciŭ cê̤ṳ-dê chiĕng duōng Gié-gâing, Iĕng-guók gāi Iĕng-góng, gĭng Cièng-iĕng, Cièng-cìng, Hâiu-iĕng gâe̤ng Báe̤k-ngôi bók biéng. | |
| Sùi-dièu Kăi-huòng (開皇) săng nièng (593 nièng) hié Iĕng-góng, Dâi-ngiĕk (大業) săng nièng (607 nièng), gāi Hiŭ-ciŭ ùi Dáuk-góng (涿郡). | |
| Dòng Ū-dáik (武德) nièng-găng, Dáuk-góng bô gāi duōng miàng Hiŭ-ciŭ, Dĭng-guăng (貞觀) nguòng nièng (627 nièng), Hiŭ-ciŭ sṳ̆k Ò̤-báe̤k-dō̤ (河北道), â-dāu bô có̤ Huáng-iòng Ciék-dô-sṳ̄ (范陽節度使) cê̤ṳ-dê. Ăng Lṳ̆k-săng diŏh Ăng-sṳ̄-cĭ-luâng sèng-hâu găk cŭ-uái chĭng Dâi-iĕng huòng-dá̤. Bìng luâng cĭ-hâiu, Hiŭ-ciŭ gŭi Lù-lùng Ciék-cô-sṳ̄ (盧龍節度使). | |
| Lièu Huôi-dùng (會同) nguòng-nièng (938 nièng) diŏh cŭ-uái siék Nàng-gĭng-hiŭ-dŭ-hū (南京幽都府), ùi puôi-dŭ, Kai-tái (開泰) nguòng nièng (1012 nièng) gāi miàng Sék-cĭng-hū (析津府). 1153 nièng, Gĭng-dièu diŏh cŭ-uái ciáng-sék gióng dŭ, miàng-giéu Dŭng-dŭ. | |
| Sìng-gék-sṳ̆-hàng 1216 nièng ciéng-liāng Gĭng-dṳ̆ng-dŭ, Nguòng Cé-nguòng (至元) gāu nièng (1272 nièng), gāi miàng ùi Nguòng-dâi-dŭ (元大都), có̤ Nguòng-dièu gì siū-dŭ. | |
| Mìng chĕ̤, siū-dŭ diŏh Nàng-gĭng, nguòng-dā̤ gì Nuòng-dâi-dŭ gāi miàng Báe̤k-bìng-hū (北平府). Īng-lŏk (永樂) nguòng nièng (1403 nièng) gāi chĭng Báe̤k-gĭng, Īng-lŏk sĕk gāu nièng (1421 nièng) Mìng-dièu ciáng-sék chiĕng-dŭ Báe̤k-gĭng Sông-tiĕng-hū (北京順天府). | |
| Chĭng-dièu iā diâng dŭ Báe̤k-gĭng, sṳ̆k Dĭk-lâ̤-sēng (直隸省). | |
| 1911 nièng Sĭng-hái-gáik-mêng hâiu, Dṳ̆ng-huà-mìng-guók diâng dŭ Nàng-gĭng, 1911 nièng 3 nguŏk Báe̤k-iòng-céng-hū chiĕng-dŭ Báe̤k-gĭng. 1928 nièng Báe̤k-huăk-ciéng-cĕng giék-sók cĭ-hâiu, Dṳ̆ng-huà-mìng-guók diâng dŭ Nàng-gĭng, Báe̤k-gĭng gāi Báe̤k-bìng Dĕk-biék-chê. | |
| 1949 nièng 1 nguŏk 31 hô̤, Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng ciéng-liāng Báe̤k-bìng. Dùng nièng 9 nguŏk 27 hô̤, Báe̤k-bìng gāi miàng Báe̤k-gĭng. 1949 nièng 1 nguŏk 1 hô̤, Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók dṳ̆ng-iŏng ìng-mìng céng-hū diŏh Báe̤k-gĭng suŏng-gó̤ sìng-lĭk. | |
| Báe̤k-gĭng dàng ô 14 kṳ̆, 2 gâing: | |
| Báe̤k-gĭng diŏh Huà-báe̤k Bìng-nguòng să̤-báe̤k gièng, kó̤ Tái-hòng-săng ṳ̀ mĕk gâe̤ng Iĕng-săng săng-mĕk, méng hióng Huà-báe̤k Bìng-nguòng. Gâe̤ng Tiĕng-cĭng siŏng lìng béng cà̤ ké̤ṳk Ò̤-báe̤k-dēng bău kī. Báe̤k-gĭng bìng-gĭng hāi-băk 43.5 mī. | |
| Báe̤k-gĭng ké-hâiu sṳ̆k Ŭng-dâi Gié-hŭng Ké-hâiu | |
| 2006 nièng Báe̤k-gĭng-chê Guók-nô̤i Sĕng-sāng-cūng-dĭk dăk 7720.3 é nguòng ìng-mìng-bê (dâi-kái) 1000 é mī-nguòng. Báe̤k-gĭng gì dâ̤-săng-sāng-ngiĕk gŭi-muò diŏh Dṳ̆ng-guók dâi-lṳ̆k siàng-chê diē-sié sê dâ̤-ék duâi gì, ciéng buōng-dê sĕng-sāng cūng-dĭk gì 70%. | |
| Báe̤k-gĭng sê Dṳ̆ng-guók dê̤ṳng-iéu gì gĭng-ṳ̀ng dṳ̆ng-sĭng gâe̤ng săng-ngiĕk dṳ̆ng-sĭng cĭ-ék, iā sâ̤ ngṳ̀ng-òng, bō̤-hiēng-gŭng-sĭ gâe̤ng gĭng-ṳ̀ng giĕ-gáiu gì cūng-buô dŭ siék gáu Báe̤k-gĭng. Dùng-sì, iā sâ̤ Dṳ̆ng-guók guók-iū kié-ngiĕk gì cūng-buô gâe̤ng nguôi-cṳ̆ kié-ngiĕk gì Dṳ̆ng-guók cūng-buô iā diŏh Báe̤k-gĭng. | |
| Báe̤k-gĭng buōng-dê nè̤ng gōng Báe̤k-gĭng-uâ, Báe̤k-gĭng-uâ sê Pū-tŭng-uâ gì gĭ-chū huŏng-ngiòng. | |
| Cuòng chê tūng-gâe̤ng ô 6 ciáh Sié-gái-mì-sāng, 2 ciáh guók-gă-hŭng-gīng-miàng-séng-kṳ̆, 99 ciáh Cuòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi. | |
| Báe̤k-gĭng sê Dṳ̆ng-guók Gŏ̤-dēng-iêng-hâu dék sâ̤ gì siàng-chê, 2000-2001 nièng-dô Báe̤k-gĭng ô puō-tŭng gŏ̤-dēng hŏk-hâu 59 ciáh, ngièng-géu-sĕng buòi-iōng gĭ-gáiu 177 gă. Gì-dṳ̆ng bău-guák iā sâ̤ ô-miàng gì dâi-hŏk. | |
| Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk | |
| Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk (北京大學) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh sū gŭng-lĭk dâi-hŏk, gāng-chĭng Báe̤k-dâi (北大), ôi-ché̤ṳ diŏh Báe̤k-gĭng Hāi-diêng-kṳ̆. Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk cháung-gióng ṳ̀ 1898 nièng, sê Dṳ̆ng-guók gê̤ṳng-dâi dâ̤ ék sū guók-lĭk dâi-hŏk. Báe̤k-dâi sê Dṳ̆ng-guók Sĭng-ùng-huá Ông-dông gâe̤ng Ngū-sé̤ṳ Ông-dông gì huák-nguòng-dê, iā sê iā sâ̤ sṳ̆-dièu diŏh Dṳ̆ng-guók dék ká̤ gì duòng-bó̤ dê. Ĭ iâ sê Dṳ̆ng-guók dê̤ṳng-iéu gì ngiēng-géu hìng dâi-hŏk, ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê Dṳ̆ng-guók dék hō̤ gì dâi-hŏk cĭ-ék, ô iā gèng gì hŏk-sŭk sĭng-ngê̤ṳ. | |
| Báe̤k-dâi mŭk-sèng ô 5 ciáh hŏk-buô, 41 ciáh iêng-hiê, 216 ciáh ngièng-géu-sū (hĕ̤k ngièng-géu dṳ̆ng-sĭng), 16 ciáh Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Sĭk-ngiêng-sék, 20 ciáh hô-sṳ̆k gâe̤ng gáu-hŏk ĭ-iêng. Ĭ ô 101 ciáh buōng-kuŏ cuŏng-ngiĕk, 4 ciáh dâ̤ nê hŏk-sê̤ṳ hŏk-ôi cuŏng-ngiĕk, 244 ciáh suŏk-sê̤ṳ cuŏng-ngiĕk, 201 ciáh báuk-sê̤ṳ cuŏng-ngiĕk, 81 ciáh cuòng-guók dê̤ṳng-diēng hŏk-kuŏ, 35 ciáh báuk-sê̤ṳ-hâiu kuŏ-ngièng làu-dông-câng, 1428 ciáh gáu-sêu (gì-dṳ̆ng báuk-sê̤ṳ-sĕng dō̤-sṳ̆ 1227 ciáh), 1848 ciáh hó-gáu-sêu, gì-dṳ̆ng Dṳ̆ng-guók Kuŏ-hŏk-iêng Iêng-sê̤ṳ 52 ciáh, Dṳ̆ng-guók Gĕ̤ng-tiàng-iêng Iêng-sê̤ṳ 7 ciáh, Dâ̤-săng-sié-gái Kuŏ-hŏk-iêng Iêng-sê̤ṳ 14 ciáh, "973 Hâung-mŭk" siū-sĭk kuŏ-hŏk-gă 14 ciáh, Diòng-gĕ̤ng Hŏk-ciā 95 ciáh. Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gì Iêng-sê̤ṳ, "973 Hâung-mŭk" siū-sĭk kuŏ-hŏk-gă, Diòng-gĕ̤ng Hŏk-ciā, Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Hŏk-kuŏ ī-gĭk Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Sĭk-ngiêng-sék gì só-liông dŭ sê cuòng-guók gŏ̤-hâu diē-sié dék sâ̤ gì. | |
| Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk Dù-cṳ̆-guāng sê Ā-ciŭ dék duâi gì dâi-hŏk dù-cṳ̆-guāng, còng-cṳ̆ 629 uâng ṳ̀ cháik. | |
| 1952 nièng iêng-hiê dièu-cīng ī-hâiu, Báe̤k-dâi hâu-huòng iù Báe̤k-gĭng-chê dṳ̆ng-sĭng gì Să-tăng (沙滩) hô-gê̤ṳng buăng gáu diŏh Hāi-diêng Dṳ̆ng-guăng-chŏng gì nguòng Iĕng-gĭng Dâi-hŏk gì Iĕng-huòng (燕园). Hâu-huòng dĕ̤ng-nàng sê gáu-hŏk-kṳ̆, să̤-nàng sê sé̤ṳk-siá-kṳ̆, dṳ̆ng buô gâe̤ng báe̤k buô sê Ê-mìng-hù kṳ̆. Hâu-huòng gīng-sáik iā cóng, ô bău-guák Báuk-iā-ták câi-nô̤i gì siŏh piĕ gióng ṳ̀ 20 sié-gé siông-buáng-iĕk gì gióng-dé̤ṳk. | |
| 1898 nièng Muô-sók Biéng-huák, gĭng-guó Guŏng-sê̤ṳ Huòng-dá̤ hâ ciéu, Gĭng-sṳ̆-dâi-hŏk-dòng găk Sŏng Gă-nāi cuō-tì â cháung-lĭk, ôi-ché̤ṳ diŏh Báe̤k-gĭng Gīng-săng Dĕ̤ng-gă̤ Mā-sìng-miéu gâe̤ng Să-tăng È̤ng-làu dēng-dēng dê-huŏng. Gĭng-sṳ̆-dâi-hŏk-dòng sê Dṳ̆ng-guók dâ̤-ék sū guók-lĭk dâi-hŏk. | |
| 1900 nièng, Báik-guók Lièng-gŭng diē Báe̤k-gĭng hâiu, Gĭng-sṳ̆-dâi-hŏk-dòng ké̤ṳk pó̤-huâi, gáu 1902 nièng 12 nguŏk 17 hô̤ ciák | |
| hŭi-hók. 1862 nièng cháung-bâing gì Gĭng-sṳ̆ Dùng-ùng-guāng iā biáng diē. 1904 nièng suōng-pái dâ̤-ék piĕ 47 ciáh hŏk-sĕng chók-guók liù-hŏk. | |
| 1912 nièng 5 nguŏk, Gĭng-sṳ̆-dâi-hŏk-dòng gāi miàng có̤ Guók-lĭk Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk, Ngièng Hók có̤ hâu-diōng. | |
| 1917 nièng, Chái Ngùong-buòi kăi-sṳ̄ có̤ Báe̤k-dâi hâu-diōng, ĭ „Sùng sṳ̆-siōng cê̤ṳ-iù nguòng-cáik, chṳ̄ giĕng-ṳ̀ng bêng-bău cĭ ngiê“, gó chṳ̄ Báe̤k-dâi sṳ̆-siōng gāi-huóng, hŏk-sŭk huàng-ìng. Hù Sék, Dìng Dŭk-séu, Lī Dâi-ciĕu, Lū Séng dēng siŏh piĕ dê̤ṳng-iéu gì lĭk-sṳ̄ ìng-ŭk dŭ diŏh Báe̤k-dâi êng cék hĕ̤k êng gáu, Báe̤k-dâi ĭng-chṳ̄ â̤ biéng Sĭng-ùng-huá Ông-dông gì gâe̤ng gì-tă sĭng sṳ̆-siōng gì huák-nguòng-dê. Báe̤k-dâi iā sê Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-cuō-ngiê sṳ̆-siōng gì dê̤ṳng-iéu huák-nguòng-dê gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng ká̤-nièng gì uăk-dông gĭ-dê. Dṳ̆ng-gê̤ṳng cháung-sṳ̄-nè̤ng Dìng Dŭk-séu, Lī Dâi-ciĕu dŭ sê Báe̤k-dâi gáu-sêu. | |
| 1937 nièng Lù-gĕu-giò Sê̤ṳ-biéng hâiu, Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gâe̤ng Chĭng-huà Dâi-hŏk, Nàng-kăi Dâi-hŏk cà̤ chiĕng gáu Diòng-să, lièng-hăk cū-gióng Diòng-să Lìng-sì Dâi-hŏk, 1938 nièng chĕ̤ bô chiĕng gáu Kŏng-mìng, gāi miàng Guók-lĭk Să̤-nàng Liàng-hăk Dâi-hŏk. | |
| Káung-nĭk Ciéng-cĕng giék-sók ī-hâiu, Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk ṳ̀ 1946 nièng diŏh Báe̤k-gĭng ciáng-sék hô hâu, Hù Sék có̤ hâu-diōng. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sìng-lĭk cĭ-hâiu, céng-hū găk 1952 nièng dó̤i gŏ̤-dēng hŏk-hâu có̤ Iêng-hiê Dièu-cīng, Chĭng-huà Dâi-hŏk, Iĕng-gĭng Dâi-hŏk gâe̤ng Hū-ìng Dâi-hŏk gì ùng lī kuŏ biáng gáu Báe̤k-dâi, Báe̤k-dâi Gĕ̤ng-hŏk-iêng gĭ-hâi, diêng-gĭ, tū-mŭk, gióng-dé̤ṳk sé hiê biáng gáu Chĭng-huà Dâi-hŏk, huá-gĕ̤ng-hiê biáng gáu Tiĕng-cĭng Dâi-hŏk, nṳ̀ng-hŏk-iêng, ĭ-hŏk-iêng, céng-huák cuŏng-ngiĕk hĕ̤k-chiā biáng gáu gì-tă hŏk-hâu, hĕ̤k-chiā tiék chók sìng-lĭk sĭng gì hŏk-hâu. Dièu-cīng cĭ-hâiu gì Báe̤k-dâi chiĕng gáu nguòng Iĕng-gĭng Dâi-hŏk gì hâu-cī, biéng có̤ siŏh sū ī ùng-lī-kuŏ cṳ̆ng-hăk séng dâi-hŏk. | |
| 1998 nièng 5 nguŏk 4 nĭk Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk báh nièng hâu-kéng cĭ-hâiu, Báe̤k-dâi kī-dông „Cháung-gióng sié-gái ék-liù dâi-hŏk gié-huăk“. 2000 nièng 4 nguŏk 3 hô̤, Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gâe̤ng nguòng-dā̤ gì Báe̤k-gĭng Ĭ-kuŏ Dâi-hŏk hăk-biáng, cū-gióng lāu sĭng gì Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk, Báe̤k-gĭng Ĭ-kuŏ Dâi-hŏk biéng có̤ Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk Ĭ-hŏk-buô. | |
| Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gì hŏk-sŭk cūi-bàng tĭk-tàu sê giŭ Dṳ̆ng-guók dâi-hŏk gì cièng-liĕk. Iā sâ̤ nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gâe̤ng Chĭng-huà Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-guók dâi-lṳ̆k cṳ̆ng-hăk cūi-bàng dék gèng gì lâng ciáh dâi-hŏk. | |
| Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk diŏh Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ siông ô dé̤ṳng-iéu gì dê-ôi, Báe̤k-dâi hŏk-sĕng chăng-gă hĕ̤k huák-kī guó iā sâ̤ céng-sê ông-dông. | |
| 1914 nièng 5 nguŏk 4 hô̤, Báe̤k-dâi hŏk-sĕng chăng-gă lāu Ngū-sé̤ṳ Ông-dông, gĭng-dáng, 5 nguŏk 4 hô̤ ké̤ṳk diâng ùi Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk gì hâu-kéng-nĭk. 1966 nièng 5 nguŏk 25 hô̤, Báe̤k-dâi hâu-huòng táik chók dâ̤ ék tiŏng dâi-cê-bó̤. 1989 nièng, Báe̤k-dâi hŏk-sĕng bô chăng-gă lāu Lĕ̤k-sé Ông-dông. | |
| Báe̤k-gĭng Dâi-hŏk ô iā sâ̤ hŏk-sĕng siâ-tuàng, muōi hŏk-kĭ kŭi-hŏk sèng-hâu dŭ ô iā sâ̤ siâ-tuàng diŏh Săng-gáe̤k-dê ciĕu sĭng, nè̤ng giéu 'Báh-tuàng-dâi-ciéng'. | |
| Huōi | |
| Huōi (燬), tĕ̤k-cṳ̆-ĭng iâ hô̤ lā̤ huō (火), sê ŭk-cék huá-hŏk huāng-éng, dĕk-biék sê găk iōng-ké diē-sié huák-sĕng iòng-siĕu huāng-éng sèng-hâiu sū sék-huóng chók lì gì iĕk gâe̤ng guŏng. Gŏng-gé̤ṳ gáuk cṳ̄ng iòng-siĕu gì ŭk-cék, huōi-iêng gì ngàng-sáik kō̤-nèng mâ̤ siŏh-iông. | |
| Ìng-lôi gì cŭng-gáu uăk-dông sèu-sèu sāi-ê̤ṳng huōi. Huōi dék-ciēu ô lâng cṳ̄ng é-ngiê: dâ̤-ék, huōi dâi-biēu táh-gáik, siĕu-dŭk. Séng-gĭng Ī-suói-ā Cṳ̆ dâ̤ 6 ciŏng 5 - 7 ciék, siŏh ciáh să̤-lăk-bĭng găk ê-chiông diē-sié kĕk huōi-kìng iù huōi-dàng gà̤-dēng chṳ̄ giâ huōi-táng, lì táh-gáik Ī-suói-ā gì chói-puòi. Găk Dṳ̆ng-guók ô sâ̤ dê-huŏng, nè̤ng iâ ô hàng cāi-cièng gì hŭng-sṳ̆k, nêng-ùi cūng-kuāng cêu â̤ ciŏng cièng gié ké̤ṳk ĭng-găng diē-sié gì sī nè̤ng. | |
| Gū-cā sì-dâi, ìng-lôi mâ̤ lī-gāi dâi-cê̤ṳ-iòng, háng dék huōi sê mâ̤ hŭng-gák gì nguòng-só. Gū Hĭ-lé-nà̤-nè̤ng nêng-ùi sié-gái sū-iū ŭk-cék dŭ sê iù kĕ̤ng-ké, cūi, tù gâe̤ng huōi cū-hăk siàng gì. Dṳ̆ng-guók duòng-tūng ùng-huá gì ngū-hèng hŏk-suók diē-sié iâ bău-guák huōi (cêu sê gĭng, mŭk, cūi, huōi, tū). Dṳ̆ng-ĭ gōng gì "huō", hĕ̤k-chiā siông-iĕk (上熱), iâ sê gâe̤ng sìng-tā̤ diē-sié gì huōi ô gáng-guó. | |
| Huōi iâ sèu-sèu chók-hiêng diŏh ùng-hŏk diē-sié. Pī-ṳ̀-gōng, găk Sé̤ṳ-dù Hèng-duông 2:1-4 diē-sié, Séng-sìng ké̤ṳk bī-ê̤ṳ có̤ chói-siĕk chiông huōi-iêng hiēng-hiêng bêng-chiā gáung-lìng. Séng-gĭng diē-sié iâ ô iā sâ̤ dê-huŏng gōng gáu, sié-gái muăk-nĭk sèng-hâiu Siông-dá̤ gâe̤ng kĕk huōi lì sīng-puáng sié-găng-nè̤ng. | |
| Jane Eyre | |
| «Jane Eyre» (Ĭng-ùng: "Jane Eyre", ĭng-ĭk: Cēng Ái "簡愛") sê Ĭng-guók cáuk-gă Charlotte Brontë găk 1847 nièng chók-bēng gì siēu-siók, sê Ĭng-guók dék chók-miàng gì siēu-siók cĭ ék. «Jane Eyre» sê ê̤ṳng dâ̤-ék ìng-chĭng gì huŏng-sék siā chiàng gì. Cī ôi ciō-gáe̤k Jane Eyre sê siŏh ciéh cṳ̆-niòng-giāng, cê̤ṳ sá̤ bâ-nā̤ cêu guó-sié. Ĭ háng-mā cĭng éu-ngā, méng iâ mâ̤ cóng, dáng-sê ĭ cĭng chŭng-mìng, nô̤i-sĭng sié-gái gì gāng-cìng iâ cĭng hŭng-hó. Guòng buô cṳ̆ cêu sê gōng-sŭk cī ciéh cṳ̆-niòng-giāng gì sìng-diōng guó-tiàng, guăng-cé̤ṳ ĭ găk giàng gáu sìng-sṳ̆k gì duô-dŏng sṳ̄ tā̤-ngiêng gì cìng-gāng gĭng-lĭk. | |
| Hī siŏh nĭk, chók kó̤ giàng-dâe̤ng sê mò̤ kō̤-nèng lāu. Gì-sĭk, cāi-tàu nguāi-gáuk-nè̤ng gó ô găk guŏng-tók-tók gì guáng-mŭk chéu-lìng diē-sié láuk lì láuk kó̤ siŏh dēng-cṳ̆ng, bók-guó, téng siĕh-dáu sì-găng kī (nâ mò̤ nè̤ng-káh lì, Reed Tái-tái iā cā cêu siăh-dáu lāu), chéng-tiĕng gì hŭng kăi-sṳ̄ chuŏi, ŭ-hùng mĕk buó, săng-bók-siŏh-sì dâung giâ pŏ̤-dò̤-duâi-ṳ̄, kó̤ ngiê-dāu uăk-dông iā nâ ô láe̤k ·gó̤."«Jane Eyre» Dâ̤ 1 Ciŏng diáh-liŏh" | |
| Cṳ̆-niòng-giāng Jane Eyre sê siŏh ciéh gŭ-ì, có̤-sá̤ ké̤ṳk gié-iōng diŏh Gateshead Cŏng-huòng ("Gateshead Hall") ĭ niòng-gêng Reed Tái-tái ("Mrs. Reed") chuó diē, nĭk-nĭk sêu niòng-gêng kŏ̤-ngiŏk. 10 huói sèng-hâiu, ĭ ké̤ṳk sáe̤ng gáu Lowood Gŭ-ì-iêng ("Lowood School"), iêng-diōng iâ sê siŏh ciéh áuk-nè̤ng, dâi Cēng Ái iā ngài. Găk Lowood, ĭ giék-sék lāu Helen Burns, ĭ mì-ék gì hō̤ bèng-iū, dáng-sê mò̤ nuâi òng, Helen cêu puái-bâng sī ·gó̤. Jane Eyre kó̤ cê-gă gì giĕng-giòng nū-lĭk, chiàng lâi hŏk-ngiĕk, làu diŏh Lowood có̤ sĭng-săng, có̤ lâng nièng, ĭ buóh-ó̤i dŭi-giù cê-gă gì lī-siōng, cêu sṳ̀-cék lāu. | |
| Liê-kŭi Lowood hâiu, Jane Eyre lì gáu Thornfield Cŏng-huòng ("Thornfield Manor") có̤ gă-gáu. Cŏng-huòng-ciō Edward Rochester sê siŏh ciáh séng-gáh ĭng-ók, hī-nô-ù-siòng gì nè̤ng, ĭ gâe̤ng Jane sèu-sèu ôi diŏh siŏh cṳ̄ng sṳ̆-siōng tié-láu buàng-báuk, dáng-sê lâng gā nè̤ng mâing-mâing dé̤ṳng-é bī-chṳ̄. Ô siŏh gĕ̤ng, Jane siŭ diŏh ĭ niòng-gêng Reed Tái-tái gié ké̤ṳk ĭ gì piĕ, gōng ĭ bâng mò̤-muŏk ·gó̤, ó̤i dĭh giéng Jane. Giéng-méng sèng-hâiu, Reed Tái-tái dò̤ ké̤ṳk Cēng siŏh hŭng piĕ, sê Jane gă-gă săng nièng sèng gié lì gì, hióng Reed Tái-tái dā-téng Jane gì siĕu-sék, gâe̤ng cê-gă gì mì-sāng gău ké̤ṳk Jane. Dŏng-sì, Reed Tái-tái piéng ĭ gōng Jane Eyre găk gŭ-ì-iêng bâng sī ·gó̤, hiêng-câi ĭ liòng-sĭng huák-hiêng, cêu gâe̤ng cĭng-sióng gó̤-só Jane. | |
| Diōng gáu Thornfield hâiu, Rochester cêu hióng Jane Eyre giù-huŏng, Jane dák-éng lāu, huăng-huăng-hī ê̤ṳ-bê huŏng-lā̤. Dáng-sê găk huŏng-lā̤ sèng-hâiu ciáh báik-duòng Rochester ī-gĭng ô siŏh ciáh hăk-huák gì chă̤-cṳ̄. Jane Eyre iā siŏng-sĭng, liê-kŭi Thornfield Cŏng-huòng, sāi uòng sū-iū cièng-cài, siŏh-duô-dŏng có̤ ké̤ṳk-siăh, uŏng-hìng buăk-dō̤ diŏh mŭk-sṳ̆ St. John ("St. John Rivers") chió-muòng sèng, ké̤ṳk St. John lâng ciáh ciā-muói géu chĭng-chāng, bêng-chiā dó̤i-chiū ĭ tō̤ diŏh có̤ sĭng-săng gì gĕ̤ng-cáuk. St. John huák-hiêng Jane sê ĭ biēu-muói. Ĭ hióng Jane giù-huŏng, iĕu-giù Jane gṳ̆ng ĭ kó̤ Éng-dô duòng gáu, dáng-sê Jane mò̤ éng-sìng. St. John mò̤ cŏng-dê̤ṳng Jane Eyre gì giók-é, tié-láu găng Jane gâe̤ng ĭ giék-huŏng. Ciā sèng-hâiu, Jane sák-sì-găng cĭng chiông tiăng giéng diŏh Rochester gáe̤ ĭ gì siăng-ĭng, iù-sê, Jane Eyre cêu tiék-dā̤ gê̤ṳ-cuŏk St. John gì chiāng-giù, diōng kó̤ Thornfield. | |
| Gáu Thornfield sèng-hâiu, guòng bĭk cŏng-huòng biéng có̤ huōi-siĕu-diàng. Jane ciáh báik-diòng, ĭ mò̤ diŏh sèng-hâiu, Rochester gì diĕng-pă lâu-mā bóng huōi siĕu chió, cê-gă bié gáu chió-dīng tiéu giâ cê̤ṳ-sák ·gó̤. Rochester ôi lāu géu ĭ ă-tàu, siŏh bĕng chiū càng ·gó̤, mĕk-ciŭ iâ chăng-màng ·gó̤, dăng gŭ-kū siŏh ciéh nè̤ng, mò̤ nè̤ng āi-kó̤. Dáng-sê Jane Eyre cĭng-sĭng ái gì cêu sê Rochester, ĭ mò̤ hièng Rochester chăng-màng, gâe̤ng ĭ giék-huŏng, iōng siŏh ciéh giāng. Siēu-siók sák-guŏh, Rochester muŏk hō̤ siŏh lăk mĕk-ciŭ. | |
| Huà-lìng-sê | |
| Huà-lìng-sê (華林寺) sê Hók-gióng-sēng Hók-ciŭ gì siŏh ciáh chók-miàng gì sê. Ciā miêu kī diŏh Gū-làu-kṳ̆ Bìng-săng nàng sié, sô̤i-báe̤k-dièu-nàng, să̤-hióng sê Hók-gióng-sēng Ìng-mìng Céng-hū (福建省人民政府) gì dâi-iêng (大院), nàng-hióng sê Gū-bìng-lô (鼓屏路) gâe̤ng Huà-lìng-lô (華林路) gì gău-chă diô-kāu. | |
| Huà-lìng-sê kī diŏh Báe̤k-sóng Gièng-dáik (乾德) 2 nièng (964 nièng), ĭ gì duâi-dâing (大殿) sê nàng buô Dṳ̆ng-guók hiêng-câi bō̤-còng có̤i gô gì siŏh ciáh gióng-dé̤ṳk, ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók Guók-ô-iêng (中國國務院) diâng có̤ Ciòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi (全國重點文物保護單位). | |
| Huà-lìng-sê nguòng-lài sê Mìng-guók huòng-dá̤ gì siŏh ciáh gṳ̆ng-dâing. Mìng-guók miĕk-uòng ī-hâiu, Hók-ciŭ ké̤ṳk Ngù-uŏk-guók ciéng-liāng. 964 nièng, Hók-ciŭ Góng-siū (福州郡守) Bàu Siŭ-niông (鮑修讓) ciŏng Mìng-guók huòng-dá̤ gṳ̆ng-dâing tiák lâi, ciŏng tiák giâ lì gì cài-lâiu hâ gáu Bìng-săng nàng sié kī siŏh ciáh miêu, hô̤ lā̤ „Uŏk-săng Gék-siòng Sê-iêng“ (越山吉祥寺院), ciā miêu cêu sê ī-hâiu gì Huà-lìng-sê. | |
| Hī sèng-âu ciā miêu diē-sié gó ô Ùng-chŏng-gó̤h (文昌閣), Pū-dò̤-sê (普陀寺) gâe̤ng ciáng-dâing (正殿) dēng dēng iā sâ̤ gì gióng-dé̤ṳk, gì-tă gì gióng-dé̤ṳk dŭ sê ī-hâiu kī gì. Sóng-dièu gì Uòng Gié-siĕng (王繼先) nguòng-lài ké̤ṳk nè̤ng dṳ̆k gáu Hók-ciŭ gì ciā miêu lì, ĭ gâe̤ng Sóng Gŏ̤-cŭng guăng-hiê mâ̤ ngài, gáu-muōi-lāu Sóng Gŏ̤-cŭng siā „Uŏk Săng“ (越山) gâe̤ng „Kuàng Hŭng“ (環峰) 4 cê, sé̤ṳng ké̤ṳk ciā sê. Nàng-sóng gì guăng-lièu Diŏng Cóng (張浚) diŏh cŭ-uái tĕ̤k guó cṳ̆, ciŏng-gŭng Lī Gŏng (李綱) iâ lì cŭ-uái káh-dièu guó. | |
| Ciā miêu diŏh Mìng-dièu Sŏng-dáik (宣德) 6 nièng (1431 nièng) tṳ̀ng-sĭng kī. Ciáng-tūng (正統) 9 nièng (1444 nièng), gāi-miàng hô̤ lā̤ Huà-lìng-sê, Mìng Ĭng-cŭng siā „Huà-lìng-sê“ 3 cê gì biēng-ngiăh guá diŏh méng-sèng, ciā biēng-ngiăh gáu gĭng-dáng gó guá diŏh hŭ-uái. 1506 nièng, biĕng-dău gì Lò̤-háng-iêng (羅漢院) gâe̤ng Uŏk-săng-ăng (越山庵) iâ hăk gáu Huà-lìng-sê diē-sié lì, gáu-muōi-lāu bô kī iā sâ̤ gióng-dé̤ṳk, Bìng-săng nàng sié dŭ sê Huà-lìng-sê gì dê-huŏng. | |
| Huà-lìng-sê ké̤ṳk huōi siĕu guó gūi huòi, 1818 nièng gáu 1826 nièng cĭ găng có̤ guó iā duâi gì siŭ-lī. 1958 nièng ùng-ŭk puō-că (文物普查) sèng-hâu, ké̤ṳk káuk-dêng sê Diòng-gĕ̤ng ī nàng có̤i gô gì siŏh ciáh gióng-dé̤ṳk-ŭk. Ùng-huá Dâi Gáik-mêng gì sèng-âu, Hók-gióng-sēng céng-hū gĭ-guăng buăng gáu Bìng-săng, ciŏng Huà-lìng-sê gì duâi-buô-hông gióng-dé̤ṳk-ŭk dò̤ tiák lâi, nâ diông duâi-dâing dò̤ lā̤ ĕng cṳ̆-lâiu. 1982 nièng, Huà-lìng-sê ké̤ṳk Guók-ôi-iêng gŭng-buó sê Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô-dăng-ôi (國家重點文物保護單位). 1984 nièng, Guók-gă Ùng-ŭk-guŏh (國家文物局) áng nguòng-lài gì iông-sék tṳ̀ng-sĭng siŭ-hók, bô áng nguòng-lài gì iông-sék tṳ̀ng-sĭng kī săng-muòng, dĕ̤ng puói-dâing, să̤ puói-dâing, huòi-lòng dēng dēng gióng-dé̤ṳk. Ciā gĕ̤ng-tiàng diŏh 1989 nièng 10 nguŏk uòng-gĕ̤ng. | |
| Huà-lìng-sê Duâi-dâing diŏh 1958 nièng ùng-ŭk puō-că sèng-hâu ké̤ṳk gáng-diâng chók gióng-có̤ sì-găng, cêu chṳ̄-dâi Nìng-pŏ̤ gì Bō̤-guók-sê Duâi-dâing biéng có̤ Dṳ̆ng-guók Diòng-gĕ̤ng ī nàng dék gô gì chà gióng-dé̤ṳk. Huà-lìng-sê gì gióng-dé̤ṳk hŭng-gáh dó̤i Nĭk-buōng Lièng-chŏng sì-gĭ (12 sié-gé muăk) gì gióng-dé̤ṳk hŭng-gáh ô iā duāi īng-hiōng. 1982 nièng gŭng-buó ùi Guók-gă Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô-dăng-ôi. Sê diē-sié gó ô Sáung-gŏ̤-cṳ̆ng duông-cṳ̆ càng bĭ siŏh méng, Chĭng Kŏng-hĭ nièng-găng 'Huà-lìng-sièng-sê Hiŏng-dĭng-bĭ', Mìng-guók 'Lìng Sĕng Dòng Gé-niêng-bĭ dēng ùng-ŭk. | |
| Câung-kṳ̆ | |
| Câung-kṳ̆ (藏區; Câung-ùng: "བོད"; Câung-ùng Lò̤-mā-cê: "Bod"; Ĭng-ùng: "Tibet"), gū-cā iâ hô̤ lō̤ Tū-bŏ̤ (吐蕃), gé̤ṳ Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sŏng-chĭng sê "Dṳ̆ng-guók bók-kō̤ hŭng-gák gì liāng-tū". 1950 nièng Dṳ̆ng-guók puái gŭng-dôi ciéng-liāng Să̤-câung, siék-lĭk Să̤-câung Cê̤ṳ-dê-kṳ̆. Guōng-ngiê gì Să̤-câung sê găk Chĭng-Câung Gŏ̤-nguòng gà̤-dēng, gâe̤ng Nà̤-báik-ī, Bók-dăng, Éng-dô dēng dê-huŏng gì kṳ̆-mĭk. Să̤-câung Liù-uòng Céng-hū dêng-ngiê gì Să̤-câung bô chĭng "Duâi Să̤-câung Dê-kṳ̆", huòng-ùi bău-guák gĭng-dáng gì Să̤-câung Cê̤ṳ-dê-kṳ̆, Chĭng-hāi duâi buô-hông gâe̤ng siēu buô-hông Găng-sé̤ṳk, Sé-chuŏng, Hùng-nàng, miêng-cék chă-bók-dŏ̤ sê Să̤-câung Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ gì lâng buôi. | |
| Buōng-gáu (苯教) sê Să̤-câung buōng-tū gì cŭng-gáu, cṳ̀ng-bái duâi-cê̤ṳ-iòng gì sìng-lìng. Hŭk-gáu diòng diē Să̤-câung ī-hâiu, Buōng-gáu mâing-mâing ké̤ṳk Hŭk-gáu chṳ̄-dô̤i. | |
| "Ciō dèu-mĕ̤k: Câung-diòng Hŭk-gáu" | |
| Câung-diòng Hŭk-gáu sê bī duòng diē Să̤-câung gì Hŭk-gáu, gâe̤ng Háng-diòng Hŭk-gáu, Nàng-diòng Hŭk-gáu hăk chĭng Hŭk-gáu gì săng duâi tā̤-hiê. Câung-diòng Hŭk-gáu kăi-sṳ̄ diŏh Songtsen Gampo sì-gĭ, găk lĭk-sṳ̄ siông, Să̤-câung báik-cèng sê Câung-diòng Hŭk-gáu céng-gáu-hăk-ék gì dê-kṳ̆. | |
| Iéng | |
| Iéng kō̤-nèng cī: | |
| Chŏng-hà-ciŭ Gĭ-dók-dòng | |
| Chŏng-hà-ciŭ Gĭ-dók-dòng (蒼霞洲基督堂), báik-cèng hô̤ lō̤ Hók-ciŭ Gĭ-dók-dòng (福州基督堂), sê Ĭng-guók Séng-gŭng-huôi (Ĭng-ùng: "Church of England") găk Dṳ̆ng-guók Hók-gióng gáu-kṳ̆ gì cuō-gáu cô̤-dòng, dê-cī găk Hók-ciŭ Dài-gĕ̤ng-kṳ̆ Chŏng-hà-ciŭ Gău-tŭng-háe̤ng 17 hô̤. | |
| 1924 nièng 11 nguŏk 1 hô̤, Séng-gŭng-huôi Hók-gióng gáu-kṳ̆ Cuō-gáu Hèng Iók-hâng ("Bishop John Hind") cuō-tì Chŏng-hà-dòng gì dâing-gĭ ngì-sék, kŭi gĕ̤ng gióng-cô̤ cuō-gáu cô̤-dòng, gáu 3 nièng hâiu ciáh chiàng. Dŏng-sì, ciā gáu-dòng miàng giéu "Hók-ciŭ Gĭ-dók-dòng". Guòng dòng sê cuŏng-mŭk giék-gáiu, â̤ ṳ̀ng-năk siŏh-chiĕng nè̤ng. Dṳ̆ng-huà Séng-gŭng-huôi gì huôi-ngiê sèu-sèu găk cē̤-nē̤ diêu-kăi. | |
| 1950 nièng, Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k Gĭ-dók-gáu gì Săng-cê̤ṳ ái-guók ông-dông gì chiĕng-miàng uăk-dông iù ciā gáu-dòng kăi-sṳ̄. 1958 nièng, gáu-dòng buô-hông diòng-sū ké̤ṳk Dài-gĕ̤ng gì siŏh găng iŏh-chiōng ciéng-ê̤ṳng. 1966 nièng Ùng-gáik kăi-sṳ̄, cô̤-dòng ké̤ṳk guŏng lâi, cuòng-buô ké̤ṳk iŏh-chiōng ciéng-ê̤ṳng. | |
| 1985 nièng 8 nguŏk 11 hô̤, Hók-ciŭ Gĭ-dók-dòng gāi-miàng Chŏng-hà-dòng tṳ̀ng-sĭng kăi-huóng. Gĭng-dáng, Chŏng-hà-dòng sê Hók-ciŭ dék dê̤ṳng-iéu gì siŏh cô̤ gáu-dòng cĭ-ék. | |
| Hâ Chák-lī | |
| Hâ Chák-lī (夏察理, Ĭng-ngṳ̄: Charles Hartwell, 1825 n. 12 ng. 19 h. - 1905 n. 1 ng. 30 h.) sê 19 sié-gī â buáng hiĕk Mī-guók Gŭng-lī-huôi găk Dṳ̆ng-guók Hók-ciŭ gì diòng-gáu-sê̤ṳ. | |
| Hâ Chák-lī 1825 nièng 12 nguŏk 19 hô̤ chók-sié diŏh Mī-guók Mā-sák-chū-sáik-ciŭ, 1852 nièng 10 nguŏk 13 hô̤ chăng-gă diē Mī-guók Gŭng-lī-huôi gì có̤ mŭk-sṳ̆, dùng nièng 11 nguŏk 3 hô̤ ké̤ṳk puái gáu Dṳ̆ng-guók. Ĭ 1853 nièng 4 nguŏk 16 hô̤ gáu Hiŏng-gē̤ng, 6 nguŏk 9 hô̤ gáu Hók-ciŭ, siŏh-sié ṳ̀-diông gì guŏng-ĭng dŭ găk Hók-ciŭ duòng-gáu. | |
| Hâ Chák-lī sê cĭng cuŏng-ngiĕk gì Háng-hŏk-gă. Ĭ Hók-ciŭ-uâ gōng iā hō̤. Dṳ̀-kī duòng-gáu, ĭ iâ ô ciŏng sé-hông-ék gì Sĭng-iók huăng-ĭk có̤ Hók-ciŭ Tū-kiŏng, piĕng-siā Săng-cê-gĭng dēng Hók-ciŭ-uâ cṳ̆-kăng (bău-guák dâ̤ 2 bēng gì ). | |
| Hâ Chák-lī ô giék guó lâng huòi huŏng. 1905 nièng 1 nguŏk 30 hô̤, ĭ ĭng-ôi sĭng-câung-bâng găk Hók-ciŭ guó-sié. Ĭ sī gì sèng-hâiu sê Mī-guók Gŭng-lī-huôi diŏh Dṳ̆ng-guók gì Huôi-dók. | |
| Isaac Newton | |
| Isaac Newton (), iâ â̤ ĭng-ĭk có̤ Ngiù-dóng (牛頓), sê Ĭng-guók ŭk-lī-hŏk-gă, só-hŏk-gă, tiĕng-ùng-hŏk-gă, cê̤ṳ-iòng diék-hŏk-gă, liêng-gĭng-sŭk-sê̤ṳ gâe̤ng sìng-hŏk-gă. Ĭ găk 1687 nièng huák-biēu gì «Cê̤ṳ-iòng Diék-hŏk gì Só-hŏk Nguòng-lī» (Lá-dĭng-ngṳ̄: "Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica"), ké̤ṳk nêng-ùi sê kuŏ-hŏk-sṳ̄ siông dék ūi-dâi gì cáuk-pīng. Găk cṳ̆ diē, Newton gōng-gāi lāu uâng-iū īng-lĭk gâe̤ng ông-dông-hŏk săng duâi dêng-lŭk. Cī piĕ kái-niêng dŭ sê gĭng-diēng lĭk-hŏk gì gĭ-chū, găk ê-lài săng-báh nièng ék-dĭk tūng-dê kuŏ-hŏk gì ṳ̄-dêu-guăng, iâ sê hiêng-dâi gĕ̤ng-tiàng-hŏk gì gĭ-chū. Newton céng-mìng, dê-giù gà̤-dēng gì ŭk-cék ông-dông gâe̤ng ṳ̄-dêu sĭng-tā̤ gì ông-dông dŭ sê cŏng-sùng dè̤ng-kuāng gì cê̤ṳ-iòng huák-cáik, ŏ̤h ciŏng-uâng ĭ tiék-dā̤ chēng lâi kuŏ-hŏk-gái dó̤i nĭk-sĭng-suók gì huài-ngì. | |
| Diŏh lĭk-hŏk huŏng-miêng, Newton ngiēng-géu lāu dông-liông gâe̤ng gáe̤k-dông-liông gì nguòng-lī. Diŏh guŏng-hŏk huŏng-miêng, ĭ huák-mìng siŏh cṳ̄ng â̤ huāng guŏng gì uông-uōng-giáng; ĭ ciŏng băh guŏng buŏng có̤ chāi-sáik gì guŏng-puō, huák-diēng lāu ngàng-sáik gì lī-lâung. Diŏh só-hŏk huŏng-miêng, ĭ gâe̤ng Gottfried Leibniz dùng-sì huák-mìng mì-cék-hŭng. Ĭ iâ céng-mìng lāu nê-hâung-sék dêng-lī, dēng-dēng. | |
| Newton ông-dông dêng-lŭk | |
| Newton ông-dông dêng-lŭk, iâ hô̤ lā̤ Ngiù-dóng ông-dông dêng-lŭk (牛頓運動定律), sê ŭk-lī-hŏk săng duâi dêng-lŭk. Gāi-sék lāu cáuk-ê̤ṳng diŏh ŭk-tā̤ lā̤ gì lĭk gâe̤ng ciā ŭk-tā̤ gì ông-dông gì guăng-hiê, sê gĭng-diēng lĭk-hŏk gì gĭ-chū. Cī săng duâi dêng-lŭk sê Newton 1867 nièng găk ĭ cáuk-pīng «Cê̤ṳ-iòng Diék-hŏk gì Só-hŏk Nguòng-lī» (Lá-dĭng-ngṳ̄: "Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica") diē-sié huák-biēu gì. | |
| Ék-chiék ŭk-tā̤ mò̤-lâung găk sié-nó̤h cìng-huóng â-dā̤, nâ mò̤ sêu diŏh nguôi-lĭk gì cáuk-ê̤ṳng, cêu â̤ tié-láu bō̤-tì sók-dô mò̤-biéng gì dĭk-siáng ông-dông. | |
| Lĭk sê gāi-biéng ŭk-tā̤ ông-dông cáung-tái gì nguòng-ĭng. Ŭk-tā̤ bō̤-tì ĭ buōng-dā̤ ông-dông cáung-tái gì séng-cék hô̤ lō̤ guáng-séng. Gó-chṳ̄, Newton dâ̤-ék dêng-lŭk iâ miàng "guáng-séng dêng-lŭk". | |
| Ŭk-tā̤ gì gă-sók-dô gâe̤ng ŭk-tā̤ sêu diŏh gì hăk-nguôi-lĭk có̤ céng-bī-liê guăng-hiê, gâe̤ng ŭk-tā̤ cék-liông có̤ huāng-bī-liê guăng-hiê, gă-sók-dô huŏng-hióng gâe̤ng hăk-nguôi-lĭk huŏng-hióng siŏh-iông. | |
| Dŏng ŭk-tā̤ cék-liông mò̤ biéng gì sèng-hâiu, ciā dêng-lŭk gì gŭng-sék â̤ siā có̤: formula_1 (cáuk-ê̤ṳng diŏh ŭk-tā̤ lā̤ gì nguôi-lĭk dēng-ṳ̀ ŭk-tā̤ sìng ī ĭ gì gă-sók-dô). | |
| Lâng bĭk ŭk-tā̤ cĭ-găng còng-câi cáuk-ê̤ṳng-lĭk gâe̤ng huāng-cáuk-ê̤ṳng-lĭk, găk dè̤ng siŏh dèu dĭk-siáng lā̤, só-dĭk siŏng-dēng, huŏng-hióng siŏng-huāng. | |
| Uâng-iū īng-lĭk dêng-lŭk | |
| Uâng-iū īng-lĭk dêng-lŭk (萬有引力定律) sê gĭng-diēng lĭk-hŏk gì dêng-lŭk, ĭ gāi-sék lāu ô cék-liông gì ŭk-tā̤ bī-chṳ̄ ngék-īng gì cáuk-ê̤ṳng guăng-hiê. Uâng-iū īng-lĭk dêng-lŭk iù Ngiù-dóng 1867 nièng găk ĭ cáuk-pīng «Cê̤ṳ-iòng Diék-hŏk gì Só-hŏk Nguòng-lī» (Lá-dĭng-ngṳ̄: Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica) diē-sié huák-biēu.Dò̤ hiêng-dâi ngṳ̄-ngiòng gōng, uâng-iū īng-lĭk dêng-lŭk sê cūng-kuāng: | |
| gà̤-dēng: | |
| Sigmund Freud | |
| Sigmund Freud (Dáik-ngṳ̄: "Sigismund Schlomo Freud"; 1856 n. 5 ng. 6 h. - 1939 n. 9 ng. 23 h.) sê Ó̤-dê-lé Iù-tái-iô sìng-gĭng-hŏk-gă, iâ sê sĭng-lī-hŏk cĭng-sìng-hŭng-sék hŏk-puái gì cháung-gióng-ciā cĭ-ék. Freud dék chók-miàng gì hŏk-suók bău-guák: ù-é-sék gì lī-lâung, dĕk-biék sê ké̤ṳk sĭng-lī huòng-ôi gĭ-cié gâe̤ng cìng-gāng ák-cié ô-guăng; ĭ dó̤i séng-ṳ̆k gì tṳ̀ng-sĭng dêng-ngiê, nêng-ùi séng-ṳ̆k sê nè̤ng có̤ dâi-gié gì gŏng-buōng dông-gĭ; ī-gĭk ĭ gì dê-lièu gê-sŭk, ĭ nêng-ùi tŭng-guó ngiēng-géu máe̤ng â̤ gāi-sék bâng-nè̤ng gì ù-é-sék ṳ̆k-uông. Freud ké̤ṳk nè̤ng chĭng có̤ "sĭng-lī hŭng-sék cĭ hô". | |
| Freud nêng-ùi, nè̤ng mò̤-niĕ-ài uòng-ciòng é-sék gáu cê-gă sū sṳ̆-siōng gì, bêng-chiā nè̤ng sū có̤ gì gâe̤ng ĭ é-sék sū siōng gì mò̤ găng-guó. Diŏh é-sék â-dā̤ gó ô siŏh cèng "ù-é-sék" (無意識) còng-câi. Freud chĭng máe̤ng sê "giàng gáu ù-é-sék gì uòng dô̤" (Ĭng-ngṳ̄: "royal road to the unconscious"). Ĭ găk 1899 nièng cáuk-pīng «Máe̤ng gì Gāi-sék» (Ĭng-ngṳ̄: "The Interpretation of Dreams"; Dáik-ngṳ̄: "Die Traumdeutung") diē-sié ô céng-mìng ù-é-sék gì còng-câi, siòng-sá̤ lâung-sŭk máe̤ng sê ngiēng-géu ù-é-sék dék hō̤ gì huŏng-huák. | |
| Freud siŏng-séng, nè̤ng téng sá̤-giāng sì-dâi cêu ô séng-ṳ̆k, biēu-hiêng có̤ "luông-mū cìng-giék" (戀母情結). Luông-mū cìng-giék iâ hāu lō̤ "Oedipus cìng-giék" (Ĭng-ùng: "Oedipus complex"), chṳ̄ cê̤ṳ Gū Hĭ-lé-nà̤ pĭ-kiŏk cáuk-pīng «Oedipus Uòng» ("Oedipus Rex"). Freud gōng: "Nguāi găk nguāi cê-gă sĭng lā̤ huák-hiêng nguāi dó̤i nguāi lòng-nā̤ gì ái-luông, dó̤i nguāi lòng-bâ gì gê-dó. Dăng nguāi nêng-ùi cuòi sê tiĕng-â sá̤-giāng dŭ ô gì hiêng-chiông." Freud siŏng-séng Oedipus cìng-giék sê séng-sĭng-lī huák-diēng gì kiē-mùng, ĭ káuk-séng nè̤ng dŭ ô luâng-lòng gì ṳ̆k-uông, gâe̤ng ák-cié cī cṳ̄ng ṳ̆k-uông gì bék-iéu. Freud guăng-ṳ̀ séng-sĭng-lī-hŏk gì ngiēng-géu sìng-guō huák-biēu diŏh 1905 nièng gì «Séng-hŏk Săng Lâung» (Ĭng-ngṳ̄: "Three Essays on the Theory of Sexuality"; Dáik-ngṳ̄: "Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie"). | |
| Freud tì chók, nè̤ng gì ìng-gáh â̤ buŏng có̤ săng buô-hông: buōng-ngō̤, cê̤ṳ-ngō̤ gâe̤ng chiĕu-ngō̤. Nâ ô cī săng ciéh "ngō̤" huò-bìng, nè̤ng ciáh â̤ kŏng-gióng huák-diēng. | |
| Buōng-ngō̤ (本我; Ĭng-ngṳ̄: "id"; Dáik-ngṳ̄: "Es") dâi-biēu sṳ̆-siōng gì nguòng-sṳ̄ tiàng-sê̤ṳ, cêu sê nè̤ng dék dā̤-cèng, muāng-cé̤ṳk buōng-nèng chṳ̆ng-dông, dŭi-giù kuái-lŏk gì ṳ̆k-uông, sṳ̆k diŏh sĕng-ŭk-séng gì sṳ̆-giù, chiông bók-lō̤ kĕ̤ng ·gó̤ cêu siĕh buông, chói dă ·gó̤ cêu siĕh cūi, tiĕng chéng ·gó̤ cêu sê̤ṳng ĭ-siòng, dēng-dēng. Buōng-ngō̤ sê ìng-gáh gì gĭ-chū, sê téng nè̤ng chók-sié cêu ô gì, ī-hâiu cê̤ṳ-ngō̤ gâe̤ng chiĕu-ngō̤ gì huák-diēng iâ sê ī buōng-ngō̤ có̤ gŏng-buōng. | |
| Cê̤ṳ-ngō̤ (自我; Ĭng-ngṳ̄: "ego"; Dáik-ngṳ̄: "Ich") ék-buăng sê bī nè̤ng ô é-sék gì buô-hông. Ĭ găk buōng-ngō̤ gâe̤ng chiĕu-ngō̤ dài-dŏng, dâi-biēu lī-séng. Cê̤ṳ-ngō̤ áng-ciéu hiêng-sĭk nguòng-cáik lì có̤ dâi-gié, gáng-dók buōng-ngō̤. | |
| Freud dó̤i buōng-ngō̤ cê̤ṳ-ngō̤ guăng-hiê ô siŏh bĭk bī-ê̤ṳ: buōng-ngō̤ sê mā, cê̤ṳ-ngō̤ sê mā-chiă-hŭ. Mā sê dông-lĭk, mā-chiă-hŭ cī mìng mā gì huŏng-hióng. Dáng-sê mā ô sèng-hâiu kō̤-nèng ng tiăng-chói, gâe̤ng mā-chiă-hŭ dó̤i-tàu có̤. | |
| Chiĕu-ngō̤ (超我; Ĭng-ngṳ̄: "super-ego"; Dáik-ngṳ̄: "Über-Ich") sê ìng-gáh dék gèng gì liāng-dô̤, dâi-biēu liòng-sĭng, siâ-huôi cūng-cáik gâe̤ng cê̤ṳ-ngō̤ lī-siōng. Ĭ áng-ciéu cé-siêng gì nguòng-cáik có̤ dâi-gié, cī-dô̤ cê̤ṳ-ngō̤, áing-cié buōng-ngō̤. | |
| Wikiquote | |
| Wikiquote ("Wiki Ngṳ̄-liŏh") sê Wikimedia gì sìng-uòng cĭ-ék. Wikiquote gì mŭk-dék sê cháung-gióng siŏh buōng sāi-ê̤ṳng gáuk cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng gì cê̤ṳ-iù ngṳ̄-luŏh, siŭ-cĭk miàng-ìng-miàng-ngiòng gâe̤ng ngiêng-ngṳ̄. | |
| Wikisource | |
| Wikisource (Wiki Dù-cṳ̆-guāng) sê Wikimedia gì gĕ̤ng-tiàng cĭ-ék, mŭk-biĕu sê cháung-gióng siŏh bĭk cê̤ṳ-iù gì dĭ-sék chŏng-kó, bău-guák gáuk cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng bēng-buōng gì uòng-cīng nguòng-sṳ̄ ùng-hióng, bêng-chiā gâe̤ng cī piĕ ùng-hióng huăng-ĭk có̤ gì-tă ngṳ̄-ùng. Hiêng-câi găk Wikisource gà̤-dēng sū còng gì ùng-hióng dŭ cŏng-sùng GNU Cê̤ṳ-iù Ùng-dáung Hṳ̄-kō̤-céng ("GNU Free Documentation License"), gó ô gŭng-iū liāng-mĭk, mò̤ bēng-guòng hĕ̤k-chiā bēng-guòng ī-gĭng guó-gĭ gì nguòng-sṳ̄ ùng-hióng, chiông gū-cā gì sĭ-gŏ̤, ùng-ciŏng, huák-lŭk ùng-buōng dēng-dēng. | |
| Wikisource téng 2003 nièng 11 nguŏk 4 hô̤ kăi-sṳ̄ ông-hèng, ĭ gì dù-biĕu sê siŏh dó̤i pù cūi lā̤ gì bĭng-săng. | |
| Wiktionary | |
| Wiktionary ("Wiki Sṳ̀-diēng") sê Wikimedia gì gĕ̤ng-tiàng cĭ ék. Ĭ gì mŭk-biĕu sê cháung-gióng siŏh buô gĭ-ṳ̀ sū-iū ngṳ̄-ngiòng gì uōng-duô sṳ̀-diēng. Ciā hâung-mŭk cê̤ṳ 2002 nièng 12 nguŏk 12 hô̤ kăi-sṳ̄ ông-hèng. Wiktionary gâe̤ng Wikipedia gì chă-biék sê, Wiktionary mò̤ gāi-sék cê sṳ̀ gì ùng-huá buôi-gīng, ùng-huá é-ngiê dēng-dēng. | |
| GNU Cê̤ṳ-iù Ùng-dáung Hṳ̄-kō̤-céng | |
| GNU Cê̤ṳ-iù Ùng-dáung Hṳ̄-kō̤-céng (GNU自由文檔許可證; Ĭng-ùng: "GNU Free Documentation License"; Dōi-siā: "GFDL") sê siŏh ciéh cō̤-bēng-guòng ("copyleft") gì, nô̤i-ṳ̀ng kăi-huóng gì bēng-guòng hṳ̄-kō̤-céng. Ĭ sê Cê̤ṳ-iù Nuōng-giông Gĭ-gĭng-huôi găk 2000 nièng ôi GNU gié-hĕk sū huák-buó gì. | |
| Ciā hṳ̄-kō̤-céng dó̤i sū-iū diêng-nō̤ nuōng-giông ī-gĭk gì-tă chăng-kō̤ gâe̤ng cī-dô̤ cṳ̆-lâiu dŭ iū-hâu. Hṳ̄-kō̤-céng giĕ-diâng, sū-iū sāi-ê̤ṳng ciā hṳ̄-kō̤-céng gì cài-lâiu gì pái-sĕng-pīng, mò̤-guāng sê gĭng-guó siŭ-gāi gó sê dĭk-ciék duōng-cái, ék-diâng diŏh chāi-ê̤ṳng GNU Cê̤ṳ-iù Ùng-dáung Hṳ̄-kō̤-céng. Chāi-ê̤ṳng ciā hṳ̄-kō̤-céng gì cài-lâiu â̤-sāi dò̤ lì có̤ siŏng-ê̤ṳng, dáng-sâ ék-diâng diŏh ṳ̄ng-cūng êng-hò̤ nguông-é cŏng-siū ciā hṳ̄-kō̤-céng gì nè̤ng găk ciā hṳ̄-kō̤-céng â-dā̤ céng siŏh buô siŭ-gāi hĕ̤k huák-buó cài-lâiu. | |
| GNU Cê̤ṳ-iù Ùng-dáung Hṳ̄-kō̤-céng â̤-sāi éng-ê̤ṳng diŏh sū-iū ùng-cê cáuk-pīng, chiông sāi-ê̤ṳng chiū-cháh, gáu-kuŏ-cṳ̆, chăng-kō̤ cṳ̆-lâiu, dēng-dēng. Găk uōng-duô gà̤-dēng chāi-ê̤ṳng GFDL huák-buó gì ùng-dáung hiĕk-cáuk gié-hĕk dài-dŏng, Wikipedia sê dék duâi gì. | |
| Wikibooks | |
| Wikibooks ("Wiki Gáu-kuŏ-cṳ̆") sê Wikimedia gì gĕ̤ng-tiàng cĭ-ék, mŭk-dék sê cháung-gióng siŏh buô nô̤i-ùng cê̤ṳ-iù gì gáu-kuŏ-cṳ̆ gâe̤ng chiū-cháh. Ĭ găk 2003 nièng 7 nguŏk 10 hô̤ sìng-lĭk, nô̤i-ṳ̀ng cŏng-sùng GNU Cê̤ṳ-iù Ùng-dáung Hṳ̄-kō̤-céng. | |
| Wikinews | |
| Wikinews ("Wiki Sĭng-ùng") sê siŏh gá nô̤i-ṳ̀ng cê̤ṳ-iù gì sĭng-ùng huák-buó uōng-câng, sṳ̆k diŏh Wikimedia. Ĭ gâe̤ng Wikipedia gì kṳ̆-biék cêu chiông Jimmy Wales sū gōng gì: "Găk Wikinews, giĕng-dṳ̆k dà̤ bó̤-dô̤ dŭ sê siā có̤ gâe̤ng báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆ gì ùng-ciŏng siŏng-dó̤i gì sĭng-ùng bó̤-dô̤." Wikinews gì bó̤-dô̤ sê guăng-diēng dṳ̆ng-lĭk gì. | |
| Wikiversity | |
| Wikiversity ("Wiki Dâi-hŏk") sê Wikimedia gì siŏh hâung gié-hĕk, mŭk-dék sê sìng-lĭk cê̤ṳ-iù, kăi-huóng gì hŏk-sĭk kuàng-gīng gâe̤ng ngiēng-géu siâ-kṳ̆. | |
| Ubuntu | |
| Ubuntu sê siŏh ciáh ī dó̤h-méng éng-ê̤ṳng ùi cuō-iéu gì Linux chŏ̤-cáuk hiê-tūng, miàng-chĭng nguòng cê̤ṳ Hĭ-ciŭ nàng-buô Cū-lū-ngṳ̄ gì sṳ̀ ""ubuntu"", é-sé̤ṳ sê "nguāi còng-câi ĭng-ôi dâi-gă-nè̤ng còng-câi". | |
| Lá-dĭng-ngṳ̄ | |
| Lá-dĭng-ngṳ̄ ("lingua Latīna") sê gū-cā sèng-hâiu gì siŏh cṳ̄ng Éng-Ĕu ngṳ̄-ngiòng, tŭng-hèng diŏh Lò̤-mā Uòng-guók, Lò̤-mā Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Lò̤-mā Dá̤-guók. Puâng lā̤ Lò̤-mā gŭng-dôi gì ū-lĭk cĭng-hŭk, Lá-dĭng-ngṳ̄ iâ iòng-tuóng gáu dó̤i Ĕu-ciŭ, Dê-dṳ̆ng-hāi duâi-buô-hông dê-kṳ̆, ī-hâiu găk Huák-guók, É-dâi-lé, Lò̤-mā-nà̤-ā, Ĭ-bī-lé-ā buáng-dō̤ buŏng-huá, mâing-mâing iēng-biéng có̤ gĭng-dáng-nĭk gì Huák-ngṳ̄, É-dâi-lé-ngṳ̄, Lò̤-mā-nà̤-ā-ngṳ̄, Să̤-băng-ngà-ngṳ̄, Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄ dēng-dēng ngṳ̄-ngiòng. Să̤ Lò̤-mā Dá̤-guók miĕk-uòng hâiu, Lò̤-mā Tiĕng-cuō-gáu ciŏng Lá-dĭng-ngṳ̄ bō̤-liù có̤ gáu-huôi gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng, iâ sê Să̤-huŏng sié-gái gŏ̤-ngék dĭ-sék-hông-cṳ̄ gì tŭng-ê̤ṳng ngṳ̄-ngiòng. Ék-dĭk gáu 17 sié-gī, Lá-dĭng-ngṳ̄ dŭ sê Ĕu-ciŭ gáuk guók gì kuŏ-hŏk gâe̤ng hŏk-sŭk gì guók-cié ngṳ̄-ngiòng. Lá-dĭng-ngṳ̄ dó̤i Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng ô sāng-sĕng cêng-·gó̤ chĭng-uōng gì īng-hiōng. Chiông Ĭng-ngṳ̄, chŭi-iòng ĭ gì ngṳ̄-huák cuō-iéu sê Gé-ī-màng-ngṳ̄, dáng-sê iâ cióh diē cêng sâ̤ Lá-dĭng-ngṳ̄ gì sṳ̀. Ô gūng-gié, 60% gì Ĭng-ùng dăng-sṳ̀ ô Lá-dĭng-ngṳ̄ sṳ̀-gṳ̆ng (duâi-buô-hông sê gĭng-guó Huák-ngṳ̄). | |
| Gulliver Lṳ̄-hèng-gé | |
| «Gulliver Lṳ̄-hèng-gé» (Ĭng-ùng: "Gulliver's Travels") sê Ái-ī-làng hūng-chié ùng-hŏk cáuk-gă Jonathan Swift gì dâi-biēu siēu-siók, găk 1726 nièng huák-biēu, sê Ĭng-ngṳ̄ ùng-hŏk gì gĭng-diēng. «Gulliver Lṳ̄-hèng-gé» cê̤ṳ chók-bēng gáu dăng ék-dĭk sêu diŏh dŭk-ciā huăng-ngìng. | |
| Cī buōng cṳ̆ sāi-ê̤ṳng dâ̤-ék ìng-chĭng huŏng-sék gōng-sŭk siŏh ciáh miàng giéu Lemuel Gulliver gì lṳ̄-hèng gĭng-lĭk. Cī ciéh Gulliver gô-dā̤ sê nguôi-kuŏ ĭ-sĕng, cĭ hâiu có̤ sùng-diōng. Guòng buōng cṳ̆ buŏng có̤ sé buô-hông, gái-siêu găk â-dā̤: | |
| 1699 n. 5 ng. 4 h. - 1702 n. 4 ng. 13 h. | |
| Cī buô-hông cṳ̆ kī-tàu ô siŏh piĕng iā dōi gì sê̤ṳ-ngiòng, Gulliver gāng-dăng siā giâ ĭ gì sĕng-bìng. Ĭ ó̤i lṳ̄-hèng. | |
| Tàu huòi chók hāi lṳ̄-hèng, Gulliver găk hāi siông ngê̤ṳ diŏh hŭng-bó̤-ṳ̄, sùng sék-sê̤ṳ ·gó̤. Ĭ buăk lŏ̤h hāi, ké̤ṳk hāi-lâung chṳ̆ng gáu ngiâng lā̤. Gulliver chĭng-chāng hâiu, huák-hiêng cê-gă ké̤ṳk siŏh dêng cĭng ā̤ cĭng nâung gì nè̤ng (15cm gèng) buŏh diŏh. Cī dêng nè̤ng sê ciā dê-huŏng gì ciō-ìng. Ciā dê-huŏng ô lâng bĭk ciáng lā̤ gău-ciéng gì guók-gă: Lilliput gâe̤ng Blefuscu. Lilliput-nè̤ng káuk-séng Gulliver ng-sê ngài-nè̤ng ī-hâiu, cêu ciék-sêu ĭ, sêng-cé Lilliput guók-uòng iâ tṳ̄ng-ái ĭ. Gṳ̆ng-dìng ngiê-lâung guók-gă duâi-sê̤ṳ, Gulliver dŭ sô̤i biĕng-dău tiăng, tì gióng-ngiê. Gulliver gióng-nigê Lilliput-nè̤ng tău-dò̤ Buó-liĕk-hù-sṳ̆-kŭ-nè̤ng gì gŭng-kāng lì páh iàng Blefuscu, bók-guó, ĭ huāng-dó̤i ciŏng ciā guók-gă biéng có̤ Lilliput gì siŏh bĭk sēng, cuòi niông guók-uòng gâe̤ng dièu-dìng dâi-sìng duâi sêu-ké. Giék-guō, Gulliver ké̤ṳk ĭ-gáuk-nè̤ng sīng-puáng ùi buâng-guók cô̤i-nè̤ng. Cô̤-huá ô bèng-iū gì bŏng-cô, ĭ tuák-liê ngùi-hiēng, cāu kó̤ Blefuscu. Hŭ-uái ĭ tō̤ diŏh siŏh dèu sùng-giāng, cêu bà-sùng duōng kó̤ lāu. | |
| Lilliput gâe̤ng Blefuscu cĭ-găng gì siù-hâung sê hūng-chié Ĭng-guók gâe̤ng Ái-ī-làng lâng guók cĭ-găng gì siù-hâung, nâ cī lâng guók gău-ciéng gì nguòng-ĭng sê hūng-chié Tiĕng-ciō-gáu gâe̤ng Sĭng-gáu cĭ-găng gì siù-hâung. Găk Swift mĕk-ciŭ diē-sié, cī piĕ nguòng-ĭng dŭ sê cĭng nâung cĭng nâung gì dâi-gié. | |
| 1702 n. 6 ng. 20 h. - 1706 n. 6 ng. 3 h. | |
| Gulliver gì sùng găk hāi siông bô ngê̤ṳ diŏh hŭng-bó̤-ṳ̄ liê-kŭi hòng-dô̤. Ĭng-ôi kuók ciāng-cūi, Ĭ nâ diông kó̤ ngiâng lā̤ tō̤ cūi siăh. Siŏh ciéh háng-mā gèng 24 mī gì nùng-mìng (Lilliput-nè̤ng gì bī-liê chă-bók-dŏ̤ sê 1:12; Brobdingnag-nè̤ng sê 12:1) huák-hiêng Gulliver, gâe̤ng ĭ dái diōng chió, iù ciā nùng-mìng gì muói lì ciéu-gó ĭ. Ciā nùng-mìng giéng-gáe̤k ĭ iā ô-mê, cêu dò̤ ĭ chók kó̤ diēng-lāng téng cièng. Ciā siĕu-sék duòng gáu Brobdingnag nṳ̄-uòng huāi-nē̤, dăng nṳ̄-uòng iâ lì káng. Gulliver dáik diŏh nṳ̄-uòng gì tṳ̄ng-ái, cêu ké̤ṳk nṳ̄-uòng dái diōng gṳ̆ng-dâing huáng lā̤. Gĭ-găng ô huák-sĕng gĭng-hiēng gì dâi, pī-ṳ̀-gōng, gâe̤ng duâi uòng-pŭng sŏng-páh hĕ̤k-chiā sê ké̤ṳk gàu-giāng niĕh gáu chuó-dīng gà̤-dēng, dēng-dēng. Găk gṳ̆ng-dìng diē-sié, Gulliver gâe̤ng guók-uòng gōng Ĕu-ciŭ gì céng-dê sì-sê̤ṳ, bók-guó guók-uòng nék-giāng héng-ché̤ṳ dŭ mò̤. Ô siŏh huòi, ĭ kó̤ hāi-gièng, buáng-diô-dŏng ké̤ṳk siŏh tàu duâi cēu niăh kī-lì liŭ gáu hāi lā̤, ké̤ṳk siŏh piĕ cūi-chiū géu kī, dái diōng Ĭng-guók. | |
| 1706 n. 8 ng. 5 h. - 1710 n. 4 ng. 16 h. | |
| Gulliver ké̤ṳk gĕ̤h diŏh Éng-dô hô-gê̤ṳng siŏh bĭk gŭ-dō̤ gà̤-dēng, bô ké̤ṳk siŏh bĭk â̤ buŏi gì dō̤-sê̤ṳ Laputa géu kī. Lá-pū-tă uòng-guók gì báh-sáng dŭ găk lā̤ ngiēng-géu ĭng-ngŏk gâe̤ng só-hŏk, bók-guó, ĭ-gáuk-nè̤ng uòng-ciòng mâ̤ báik ciŏng cī piĕ dĭ-sék éng-ê̤ṳng diŏh bàng-só-siòng sĕng-uăk diē-sié. Cī hâiu, Gulliver ké̤ṳk dái gáu Balnibarbi, găk hŭ-uái dīng siŏh ciáh Hò̤-làng siŏng-ìng dái ĭ kó̤ Nĭk-buōng, gái iù huāi-nē̤ kó̤ Ĭng-guók. Găk Balnibarbi, Gulliver káng-giéng cŭ-uái ìng-mìng dŭi-giù kuŏ-hŏk gê-sŭk, gâe̤ng chăng-màng siŏh-iông, uòng-ciòng mò̤ kō̤-lê̤ṳ sĭk-cié hâiu-guō, ké̤ṳk guók-gă dái lì căi-nâng. Ĭ lì gáu siŏh ciáh ĭng-ngŏk-gă dêu gì dê-huŏng, gâe̤ng diē-sié gì lĭk-sṳ̄ ìng-ŭk gì gūi-hùng gōng-lâung lĭk-sṳ̄. Ĭ gó dáe̤k diŏh Struldbrug, siŏh cṳ̄ng īng-uōng mâ̤ sī gì nè̤ng, chŭi-iòng mâ̤ sī, dáng-sê iā lâu iā lâu. Muōi-hâiu, Gulliver diōng kó̤ Ĭng-guók gì chió lā̤. | |
| Găk cī buô-hông cṳ̆ diē-sié, cáuk-ciā Swift buóh ó̤i biēu-dăk ĭ dó̤i ìng-lôi kuŏ-hŏk gê-sŭk gì pĭ-guăng tái-dô. Swift mâ̤ siŏng-séng hiêng-dâi nè̤ng bī gū-cā nè̤ng gá háing-hók; ĭ nêng-ùi, kuŏ-hŏk mò̤-nièng-ngài ké̤ṳk ìng-lôi dái lì guŏng-mìng gì sĕng-uăk. | |
| 1710 n. 9 ng. 7 h. - 1715 n. 12 ng. 5 h. | |
| Chŭi-iòng giók-é īng-uōng kók chuó lā̤, Gulliver bô siŏh huòi chók hāi. Cī siŏh huòi ĭ lì gáu siŏh ciéh dê-huŏng, ngê̤ṳ diŏh siŏh cṳ̄ng săng cêng-gó̤ giăng-nè̤ng gì sĕng-ŭk. Mò̤ niŏh-òng, Gulliver bô ngê̤ṳ diŏh siŏh tàu mā, liēu-gāi gáu, cī lôi mā hô̤ lō̤ Houyhnhnm, é-sé̤ṳ sê "cê̤ṳ-iòng gì uòng-mī"; Houyhnhnm sê cŭ-uái gì tūng-dê-ciā, cĭ-sèng káng giéng gì cêng-gó̤ giăng-nè̤ng gì sĕng-ŭk sê "Yahoo", sê dék dă̤-ngék gì ìng-lôi. Iù-sê, Gulliver siàng có̤ Houyhnhnm gă-cŭk gì siŏh ciéh sìng-uòng, ĭ siêng-muô Houyhnhnm gì sĕng-uăk huŏng-sék, giéng-gáe̤k ìng-lôi nâ sê nguôi-biēu gā-ciŏng lī-séng gì Iā-hū, sê ngài-áuk gì cṳ̄ng-lôi. Dáng-sê, ĭng-ôi Gulliver gâe̤ng Iā-hū săng siŏh-iông, Houyhnhnm nêng-ùi cuòi â̤ dó̤i ĭ-gáuk-nè̤ng gì ùng-mìng dái lì ngùi-hâi, cêu gâe̤ng ĭ dṳ̆k chók kó̤. Cĭ hâiu Gulliver ké̤ṳk siŏh dèu Buò-dò̤-ngà gì sùng géu kī dái diōng Ĭng-guók. Diōng gáu Iā-hū dṳ̆ng-găng gâe̤ng ĭ-gáuk-nè̤ng sĕng-uăk găk siŏh-dŏi, cuòi niông Gulliver sĭk-câi cái mâ̤ kī. Gó-chṳ̄ ĭ nĭk-nĭk mĭng chuó diē, hùng-nè̤ng dŭ sṳ̀ ng giéng, sèu-sèu kó̤ ĭ mā-sò̤ diē-sié gâe̤ng mā páng-gōng. | |
| Wikimedia Incubator | |
| Wikimedia Incubator ("Wiki Bô-lâung-diòng") sê Wikimedia â-dā̤ gì gié-hĕk cĭ-ék, dò̤ lì cháik-sé̤ṳ sĭng gì Wikimedia gié-hĕk hĕ̤k-chiā sĭng ngṳ̄-ngiòng gì ī-gĭng còng-câi gì gié-hĕk gì kō̤-nèng-séng. Wikimedia Incubator găk 2006 nièng 6 nguŏk sìng-lĭk, cĭ-sèng sĭng Wiki gì cháik-sé̤ṳ sê găk Meta-Wiki céng-hèng. | |
| 2006 nièng 7 nguŏk, Bàng-uâ Wikipedia găk Wikimedia Incubator cháung-gióng, 2 gá nguŏk-nĭk hâiu (9 nguŏk 30 hô̤) chók-sié. | |
| Nĭk-buōng-ngṳ̄ | |
| Nĭk-buōng-ngṳ̄ (日本語, Nĭk-ngṳ̄ huák-ĭng: [ɲihoŋɡo]), gāng-chĭng Nĭk-ngṳ̄ (日語), bàng-siòng iâ giéu Nĭk-buōng-uâ, sê chiĕu-guó 1.4 é Nĭk-buōng-nè̤ng gì ngṳ̄-ngiòng. Nĭk-ngṳ̄ gâe̤ng gì-tă ngṳ̄-ngiòng gì guăng-hiê gó muôi ngiēng-géu táu-tiék, ô nè̤ng gōng ĭ sṳ̆k diŏh Ă-ī-tái ngṳ̄-hiê, iâ ô nè̤ng gōng Nĭk-ngṳ̄ cê-gă dŭk-lĭk sṳ̆k diŏh siŏh ciĕ ngṳ̄-hiê. Nĭk-ùng iù săng cṳ̄ng ùng-cê cū-hăk siàng: Háng-cê, Hiragana (平假名), Katakana (片假名). Nĭk-ngṳ̄ iâ ô cê-gă gì Lò̤-mā-cê hiê-tūng. Nĭk-ngṳ̄ sêu bĕk cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng īng-hiōng hēng duâi: gū-cā ô 1,500 nièng gì lĭk-sṳ̄ Nĭk-ngṳ̄ hióng Háng-ngṳ̄ cióh diē cêng sâ̤ sṳ̀; gáu gê̤ṳng-dâi gâe̤ng hiêng-dâi, Nĭk-ngṳ̄ iâ hióng Ĭng-ngṳ̄, Dáik-ngṳ̄ dēng ngṳ̄-ngiòng cióh diē sṳ̀. | |
| Uōng-dâi Cièng-tiàng | |
| «Uōng-dâi Cièng-tiàng» (遠大前程, Ĭng-ùng: "Great Expectations") sê Charles Dickens gì siēu-siók. Ciòng cṳ̆ sê buáng cê̤ṳ-diông gì hŭng-gáik, gōng-sŭk siŏh ciáh miàng Pip gì gŭ-ì sìng-diōng gì gū-sê̤ṳ. Chiông Dickens gì-tă siēu-siók sŏ̤h-iông, cī buô cáuk-pīng diē-sié iâ ô cêng sâ̤ cáuk-ciā cê-gă gì sĕng-uăk gĭng-lĭk. | |
| Gū-sê̤ṳ áng Pip sĕng-miâng gì cièng-tiàng buŏng siàng săng găi-dâung. Găk tàu ciéh "cièng-tiàng" diē-sié, Pip gó sê siŏh ciéh niāng-gŏ̤, gâe̤ng ĭ ciā, ciā-hŭ dêu siŏh-dŏi. Chŭi-iòng sĕng-uăk bĭ-mì bìng-gṳ̀ng, dáng-sê Pip giéng-gáe̤k hēng muāng-cé̤ṳk. Ék-dĭk gáu siŏh gĕ̤ng, Pip lì gáu siŏh ciéh ô-cièng gì nṳ̄-gái Havisham Siēu-ciā ("Miss Havisham") chió diē có̤ gĕ̤ng, giék-sék lāu ĭ gì ngiê-nṳ̄: ṳ̀ng-mâu cáuk-gă dáng-sê bì-ké cĭng ngài gì cṳ̆-niòng-giāng Estella. Pip sĭng diē dé̤ṳng-é Estella, páh-sáung bóng-ké hiêng-câi gì gāng-dăng sĕng-uăk kó̤ có̤ siŏh ciáh sĭng-sê̤ṳ. Liê-kŭi Havisham Siēu-ciā gâe̤ng Estella hâiu, Pip kăi-sṳ̄ gâe̤ng ĭ ciā-hŭ Joe ŏ̤h-ngiê, diōng-duâi ó̤i có̤ páh-tiék-să-hô. Bók-guó ĭ gì sĕng-uăk dŏk-iòng huák-sĕng gāi-biéng: ô siŏh ciáh Lùng-dŭng lŭk-sṳ̆ sêu nè̤ng ūi-táuk, ó̤i dái Pip kó̤ Lùng-dŭng ciék-sêu sĭng-sê̤ṳ hóng-liêng. | |
| Cṳ̆-niòng-giāng | |
| Cṳ̆-niòng-giāng (諸娘囝) sê dùng-nièng hĕ̤k chĭng-siéu-nièng nièng-lìng găi-dâung gì nṳ̄-gái, iâ â̤-sāi bī sìng-sṳ̆k gì nièng-kĭng nṳ̄-gái. | |
| Diŏh Hók-ciŭ-uâ diē-sié, cṳ̆-niòng-giāng iâ â̤ dé̤ṳng cī siŏh ciáh nè̤ng gâe̤ng ĭ puói-ngēu iōng gì nṳ̄-gái. | |
| 2004 nièng, ciòng sié-gái ô chiĕu-guó 10 é gá cṳ̆-niòng-giāng. Tŭng-guó dó̤i iù 18 sié-gī gáu dăng gì ìng-lôi séng bī-liê guăng-chák dáik diŏh giék-lâung, muōi 1050 ciáh dòng-buŏ-giāng chók-sié, cêu ô 1000 ciáh cṳ̆-niòng-giāng chók-sié. Cṳ̆-niòng-giāng sêu gáu-ṳ̆k gì gĭ-huôi bī dòng-buŏ-giāng â̤ ciēu nék-giāng, diē siēu-hŏk gâe̤ng dṳ̆ng-hŏk gì nàng nṳ̄ bī-liê hŭng-biék sê 74%:70% gâe̤ng 65%:59%. Bók-guó gĭng-guó sié-gái gáuk-guók gì nū-lĭk, cê̤ṳ 1990 nièng kăi-sṳ̄ ciā gĭ-huôi gì mâ̤-bìng-dēng ī-gĭng mâing-mâing gēng-ciēu. | |
| Cêng sâ̤ siēu-siók dŭ sê iù nṳ̄ ciō-gáe̤k gì cṳ̆-niòng-giāng sì-dâi siā kī. Bī-lâung Jane Eyre có̤-sá̤ sèng-hâiu sêu cêng kŏ̤-ngiŏk, «Ciéng-cĕng gâe̤ng Huò-bìng» ("War and Peace") diē-sié gì Natasha gì hŭng-hó cìng-gāng. Iâ ô siēu-siók mièu-siā sìng-nièng nàng-gái dó̤i cṳ̆-niòng-giāng gì ái-cìng, chiông «Lolita». | |
| Uòng Nāi-siòng | |
| Uòng Nāi-siòng (黃乃裳, ), Hók-gióng Hók-ciŭ Mìng-chiăng Lĕ̤k-dŭ nè̤ng, sê Dṳ̆ng-guók Chĭng muăk Mìng chĕ̤ gì huà-gièu liāng-sêu, mìng-cuō gáik-mêng-gă, gáu-ṳ̆k-gă, Gĭ-dók-dù. | |
| Uòng Nāi-siòng có̤-sá̤ chuó-diē sê có̤-chèng gì, gă-gīng bìng-gṳ̀ng. 1866 nièng, ĭ gŭi-ĭ lāu Gĭ-dók-gáu, kăi-sṳ̄ ciék-ché̤ṳk să̤-huŏng ùng-huá dĭ-sék. 1869 nièng, ĭ kék pái gáu Hók-ciŭ Dĕ̤ng-gă̤ Hók-ĭng-dòng (福音堂) duòng-gáu, cĭ-hêu bô diŏh Mìng-gĕ̤ng iòng-âng gáuk-dê duòng-gáu. 1873 nièng kī, ĭ lièng-â-lì 5 nièng dăng-êng Mī-ī-mī-huôi nièng-ngiê-huôi cṳ̆-gé. Ciā gĭ-găng, ĭ chăng-ṳ̄ huăng-ĭk gâe̤ng biĕng-siā lāu iā sâ̤ cṳ̆ gâe̤ng bó̤-cāi, iā sāi Hók-ciŭ-uâ huăng-ĭk Séng-gĭng Gêu-iŏk, dó̤i-chiū cháung-bâing lāu Hók-ĭng, Buòi-nguòng gâe̤ng Ĭng-huà săng-ciáh cṳ̆-iêng. | |
| Ôi lāu kuók-duâi Gĭ-dók-gáu gì īng-hiōng, Uòng Nāi-siòng gāi cāu kuŏ-gṳ̄ cĭ dèu duô. 1894 nièng, ĭ kō̤ dé̤ṳng gṳ̄-ìng. Dùng siŏh nièng, Dṳ̆ng-nĭk-gák-ngū-ciéng-cĕng bó̤-huák, Uòng Nāi-siòng gì săng-dâ̤ Uòng Nāi-muò diŏh Uòng-hāi-hāi-ciéng sùng-guók. Uòng Nāi-siòng gāng-táng sì-guŏh, cô bóng-ké báik-gū, duōng-hióng sĭng-hŏk, béng chăng-gă Gŭng-chiă-siông-cṳ̆ gâe̤ng Mì-sĭng-biéng-huák. Biéng-huák sĭ-bâi cĭ-hêu, ĭ kék céng-hū tŭng-cék, gĭng Siông-hāi bié duōng Hók-gióng. | |
| Duōng Hók-gióng ī-hêu, Uòng Nāi-siòng niêng-gék Hók-gióng mìng-sĕng káung-nàng, ó̤i-siōng dái Hók-gióng hiŏng-chĭng gáu nàng-iòng kăi-kōng. 1899 nièng, ĭ lì-gáu Sĭng-gă-pŏ̤. Dâ̤ nê nièng(1900 nièng) ĭ bô kó̤ Să-lă-uŏk kō̤-că, béng gâe̤ng lă-ciā chiĕng-diâng kăi-kōng Sĭ-ŭ gì hák-dùng. 1900 nièng 9 nguŏk, ĭ duōng gáu Hók-ciŭ gì Mìng-chiăng, Kŭ-chèng, Mìng-hâiu, Īng-hók(Īng-tái) gáuk-dê ciĕu-muô iè-mìng. | |
| 1901 nièng 2 nguŏk 20 hô̤, Uòng Nāi-siòng só̤i-liâng dâ̤ ék piĕ 72 ciáh Hók-ciŭ iè-mìng dā̤-dăk Sĭ-ŭ. 1901 nièng 3 nguŏk 16 hô̤, dâ̤ nê piĕ 535 ciáh Hók-ciŭ iè-mìng dā̤-dăk. 1902 nièng 6 nguŏk 7 hô̤, dâ̤ săng piĕ 500 gūi ciáh Hók-ciŭ iè-mìng dā̤-dăk. Cê̤ṳ-chṳ̄, Uòng Nāi-siòng diŏh Sĭ-ŭ céng-hèng lāu 3 nièng gì găng-kū kăi-kōng, tĭk-tàu gáu 1904 nièng 6 nguŏk ĭ duōng Hók-gióng ùi-cī. | |
| 1906 nièng, Uòng Nāi-siòng găh Sĭng-gă-pŏ̤ huôi-giéng lāu Sŏng Dṳ̆ng-săng, béng gă-ĭk Dùng-mèng-huôi. 1909 nièng, ĭ dáung-suōng Hók-gióng-sēng Cṳ̆-ngiê-guŏh ngiê-uòng. Có̤-ùi ngiê-uòng, ĭ dì-chók iā-sâ̤ dó̤i báh-sáng iū-lé gì dì-áng. 1911 nièng 3 nguŏk 19 hô̤, ĭ chăng-gă lāu Sĭng-hâi-gáik-mêng guŏng-hók Hók-ciŭ gì ciéng-dáiu. Gáik-mêng hâiu, ĭ dăng-êng Hók-gióng-sēng Céng-ô-iêng hó iêng-diōng ciĕng gău-tŭng-sṳ̆ sṳ̆-diōng. Ĭng gáuk-cṳ̄ng nguòng-ĭng, ĭ ṳ̀ 1912 nièng sṳ̀-cék huāng-hiŏng. | |
| 1914 nièng, Uòng Nāi-siòng sêu Uòng Sié-kāi páe̤k-hâi, ék-dô kék guŏng kī, â-dāu diŏh ṳ̀-lâung ák-lĭk â-dā̤ kék sék-huóng. 1920 nièng bô kó̤ Guōng-dĕ̤ng êng Sŏng Dṳ̆ng-săng Nguòng-só̤i-hū gŏ̤-dēng gó-ông. 1921 nièng 6 nguŏk ĭng-bâng huāng-hiŏng, gĭ-găng kék péng ùi Hók-gióng sēng-diōng gŭng-sṳ̄ gŏ̤-dēng gó-ông. 1924 nièng 9 nguŏk 22 hô̤, Uòng Nāi-siòng bâng-siê ṳ̀ Mìng-chiăng. | |
| Curitiba | |
| Curitiba (kuɾi'tibɐ), Brazil | |
| Miêng-cék - 430.9 km² | |
| Ìng-kēu - 1,788,559 (2006) | |
| Końskowola | |
| Końskowola (Pŏ̤-làng-ngṳ̄ : Końskowola, [kɔɲskɔ'wɔla]) sê Pŏ̤-làng dĕ̤ng-nàng-sié gì siŏh bĭh gâing-ék, ôi-dé kiăk Pū-lá-mì ("Puławy") gâe̤ng Kó-lū-hŭ ("Kurów") dài-dŏng. Końskowola sê Lù-buó-lìng ("Lublin") hèng-chéng-kṳ̆ gì dê-sū, mū-lióh ô 2,188 nè̤ng dêu cī. | |
| New Zealand | |
| New Zealand (Ĭng-ngṳ̄: "New Zealand"), iâ huăng-ĭk có̤ Sĭng Să̤-làng hĕ̤k-ciā Néu Să̤-làng, sê Tái-bìng-iòng să̤-nàng-buô gì siŏh bĭk dō̤-guók, iù lâng bĭk duâi dō̤ (Báe̤k-dō̤ gâe̤ng Nàng-dō̤) gâe̤ng siŏh piĕ dō̤-giāng cū-siàng. New Zealand gì nguòng-cê̤ṳ-mìng Māori-nè̤ng miàng New Zealand có̤ ""'Aotearoa"", é-sé̤ṳ sê dòng-băh-hùng cĭ hiŏng. New Zealand duâi-buô-hông băh-nè̤ng sê gūi dâi cĭ-sèng téng Ĕu-ciŭ chiĕng lì gì; Māori-nè̤ng sê dék duâi gì buōng-tū mìng-cŭk; găk siàng-chê diē-sié, Ā-ciŭ hâiu-iô iâ hēng sâ̤. | |
| Dièu-ciŭ-uâ | |
| Dièu-ciŭ-uâ (潮州話, "Tiê-chiu-uē") sê Dièu-ciŭ gâe̤ng Dièu-Sáng gì ngṳ̄-ngiòng, sṳ̆k Mìng-nàng-uâ gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Lù Gŭng-mìng | |
| Lù Gŭng-mìng (盧公明; Ĭng-ngṳ̄: "Justus Doolittle"; 1824-1880) sê Mī-guók Gŭng-lī-huôi găk Dṳ̆ng-guók Hók-ciŭ gì diòng-gáu-sê̤ṳ. Ĭ gâe̤ng ĭ lâu-mā găk 1850 nièng 4 nguŏk 10 hô̤ gáu Hiŏng-gē̤ng, 5 nguŏk 31 hô̤ lì gáu Hók-ciŭ. 1864 nièng 2 nguŏk, ĭng-ôi sĭng-tā̤ nguòng-ĭng, Lù Gŭng-mìng duōng kó̤ Mī-guók. Ĭ ciŏng ĭ găk Dṳ̆ng-guók sĕng-uăk 14 nièng dó̤i Dṳ̆ng-guók ùng-huá gì guăng-chák ngiēng-géu siā siàng siŏh buô cṳ̆ hô̤ lō̤ «Dṳ̆ng-guók-nè̤ng gì Siâ-huôi Sĕng-uăk» ("Social Life of the Chinese", guóng 1, guóng 2). | |
| Lĕ̤k-sé Sê̤ṳ-giông | |
| 1989 nièng gì Lĕ̤k-sé Sê̤ṳ-giông (六四事件) gāng chĭng Lĕ̤k-sé, bô chĭng Báik-gāu Mìng-ông (八九民運), Báik-gāu Hŏk-ông (八九學運), Lĕ̤k-sé Hŭng-pŏ̤ (六四風波), Lĕ̤k-sé Tiĕng-ăng-muòng Sê̤ṳ-giông (六四天安門事件), sê 1989 nièng 4 nguŏk 15 hô̤ gáu 1989 nièng 6 nguŏk 4 hô̤ huák-sĕng diŏh Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók guók-nô̤i gì, iù gĕ̤ng-ìng, hŏk-sĕng, dĭ-sék hông-cṳ̄ dēng siâ-huôi ìng-sê̤ṳ cū-cék gì siŏh hiê-liĕk káung-ngiê sê-ŭi ông-dông. Chŭi-iòng kuók-huăk tūng-ék gì dông-gĭ, chăng-gă ông-dông gì gùng-cé̤ṳng dŭ sê huāng-dó̤i Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gì gĭk-guòng tūng-dê gì, hĭ-uông céng-hū kăi-diēng mìng-cuō gāi-gáik. Káung-ngiê sê-ŭi ī Báe̤k-gĭng Tiĕng-ăng-muòng Guōng-diòng có̤ dṳ̆ng-sĭng, bók-guó Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k gì-tă siàng-chê iâ ô huák-sĕng huò-bìng gì duâi-giĕ-muò gì ông-dông. Găk Báe̤k-gĭng, céng-hū diêu-dông gŭng-dôi lì dàng-ák, ô sêng sâ̤ báh-sáng gâe̤ng hŏk-sĕng sī-uòng hĕ̤k-chiā sêu-siŏng. Sī-uòng ìng-só gáuk-gă bó̤-dô̤ mâ̤ siŏh-iông, Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng gōng 200-300, «Niū-iók Sì-bó̤» ("The New York Times") bó̤-dô̤ 300-800, hŏk-ông gì ūi-uòng-huôi gâe̤ng È̤ng Sĕk-cê Huôi gū-gié sê 2,000-3,000. | |
| Huák-sĕng làu-háik chāng-áng hâiu, céng-hū kăi-sṳ̄ găk cuòng-guók niĕh nè̤ng, dàng-ák ông-dông gì chăng-gă-ciā gâe̤ng ciĕ-tì-ciā, géng-cī nguôi-guók muòi-tā̤ dó̤i sê̤ṳ-giông có̤ bó̤-dô̤. Gê̤ṳng-sāng-dōng nô̤i-buô dùng-cìng hŏk-sĕng gì dōng-uòng iâ ké̤ṳk chĭng-sā̤, Cūng Cṳ̆-gé Diêu Ciē-iòng (趙紫陽) dēng nè̤ng ké̤ṳk nuōng-géng. Céng-hū gì dàng-ák hèng-ùi sêu gáu guók-cié ṳ̀-lâung gì kiēng-cáik. | |
| 1978 nièng ī-hâiu, Dâing Siēu-bìng (鄧小平) kăi-sṳ̄ găk Dṳ̆ng-guók sĭk-siĕ siŏh hiê-liĕk gì gĭng-cá̤ gâe̤ng céng-dê gāi-báik, īng diē chê-diòng gĭng-cá̤, găk céng-dê tā̤-cié lā̤ iâ bī gô-dā̤ Mò̤ Dĕk-dŭng sì-dâi kăi-huóng nék-giāng. | |
| Siŏh piĕ hŏk-sĕng gâe̤ng dĭ-sék hông-cṳ̄ nêng-ùi gāi-gáik tiàng-dô mò̤ gáu, puâng lā̤ gĭng-cá̤ gì kăi-huóng Dṳ̆ng-guók sṳ̆-iéu céng-dê gì mìng-cuō. Cī piĕ nè̤ng káng-giéng Sŭ-lièng liāng-dô̤ Mī-ká-ī Gŏ̤-ī-bă-gièu-hŭ ("Mikhail Gorbachev") sū có̤ gì gāi-gáik, hĭ-uông Dṳ̆ng-guók iâ ô cūng-kuāng gì gāi-gáik. | |
| Lĕ̤k-sé Sê̤ṳ-giông gì dô̤-huōi-siáng sê sèng Cūng Cṳ̆-gé Hù Iêu-băng (胡耀邦) gì siê-sié. Ĭng-ôi Hù Iêu-băng cĭ-sèng báik-cèng iĕu-giù gáing ká̤ gì gāi-gáik ché̤ṳk-céng cê̤ṳ-iù-huá, dáik-cô̤i Dâing Siēu-bìng dēng nè̤ng, cék-ôi ké̤ṳk láe̤k ·gó̤. 1989 nièng 1 nguŏk 16 hô̤, Hù ĭng-ôi sĭng-cáung-bâng guó-sié. 1897 nièng 4 nguŏk 15 hô̤, hŏk-sĕng ī gé-niêng Hù Iêu-băng gì miàng-ngiê giàng gáu gă̤-tàu, gé-niêng uăk-dông mâing-mâing iēng-biéng siàng iù-hèng sê-ŭi. | |
| Kī-tàu gì sê-ŭi giĕ-muò mâ̤ duâi. Găk 4 nguŏk 16 hô̤ gâe̤ng 17 hô̤, sê-ŭi-ciā cuō-iéu sê gé-niêng Hù Iêu-băng, iĕu-giù céng-hū siŭ duōng dó̤i ĭ gì hūi-báung. 4 nguŏk 18 hô̤, siŏh uâng ciéh hŏk-sĕng sô̤i diŏh Tiĕng-ăng-muòng guōng-diòng, Ìng-mìng Dâi Huôi-dòng sèng-dāu. Hṳ̄ siŏh nĭk màng-buŏ, gūi chiĕng ciéh hŏk-sĕng cê̤ṳ diŏh Dṳ̆ng-nàng-hāi sèng-dāu, iĕu-giù giéng céng-hū liāng-dô̤-ìng, dáng-sê ké̤ṳk géng-chák dṳ̆k sáng. | |
| 4 nguŏk 21 hô̤ màng-buŏ, cêu sê Hù Iêu-băng cáung-lā̤ sèng siŏh nĭk, dâi-mō̤ 10 uâng ciéh hŏk-sĕng iù-hèng gáu Tiĕng0-ăng-muòng Guōng-diòng. 4 nguŏk 22 hô̤, hŏk-sĕng giù giéng Lī Bèng cūng-lī gì iĕu-giù ké̤ṳk gê̤ṳ-cuŏk. Dè̤ng siŏh gĕ̤ng, Să̤-ăng gâe̤ng Diòng-să iâ huák-sĕng káung-ngiê uăk-dông. | |
| Iù 4 nguŏk 21 hô̤ gáu 23 hô̤, Báe̤k-gĭng gì dâi-hŏk-sĕng hô̤-diêu bâ-kuó. 4 nguŏk 26 hô̤, Gê̤ṳng-sāng-dōng gì guăng-huŏng bó̤-cāi «Ìng-mìng Nĭk-bó̤» tàu-hiĕk huák-biēu céng-lâung «Sé-nê-lĕ̤k Siâ-lâung» (四二六社論), ciŏng hŏk-sĕng gì káung-ngiê ông-dông dêng-séng có̤ "huāng gáik-mêng dông-luâng". Ciā céng̤-lâung gék-nô hŏk-sĕng, găk 4 nguŏk 27 hô̤ 5 uâng ciéh hŏk-sĕng cê̤ṳ diŏh Báe̤k-gĭng gă̤-dŏng, mò̤ sê̤ṳ céng-hū dàng-ák gì gīng-gó̤, káung-ngiê iĕu-giù céng-hū siŭ duōng «Sé-nê-lĕ̤k Siâ-lâung». | |
| Găk Báe̤k-gĭng, lài-cê̤ṳ gŏ̤-dēng hăk-hâu gì hŏk-sĕng diŏh sĭng-săng dô̤-sṳ̆ lièng gì-tă dĭ-sék hông-cṳ̄ gì ciĕ-tì â-dā̤ sìng-lĭk Báe̤k-gĭng Gŏ̤-hâu Hŏk-sĕng Cê̤ṳ-dê Lièng-hăk-huôi (北京高校學生自治聯合會, gāng-chĭng Báe̤k-gŏ̤-lièng). Hŏk-sĕng nêng-ùi cê-gă sê ái-guók-ciā, sê 1919 nièng hù-giù kuŏ-hŏk gâe̤ng mìng-cuō gì Ngū-sé̤ṳ Ông-dông gì duòng-sìng-ciā. Téng có̤i kăi-sṳ̄ gì gé-niêng kăi-mìng liāng-dô̤-ìng Hù Iêu-băng, uăk-dông huák-diēng gáu huāng hū-bâi, iĕu-giù sĭng-ùng cê̤ṳ-iù, ī-gĭk giék-sók Dṳ̆ng-gê̤ṳng gì cuŏng-cié dŭk-cài. | |
| Mò̤ nuâi òng, hŏk-ông iâ ngék-īng lāu cêng sâ̤ gĕ̤ng-ìng gâe̤ng chê-mìng gì ciĕ-tì. Hŏk-sĕng gâe̤ng dĭ-sék hông-cṳ̄ gì iĕu-giù sê hĭ-uông Dṳ̆ng-guók gă-sók céng-dê gāi-gáik, nâ gĕ̤ng-ìng sê nêng-ùi céng-hū gì gāi-gáik giàng kák huông ·gó̤. Bók-guó, lâng bèng nè̤ng gì gê̤ṳng-dùng mŭk-biĕu sê huāng hū-bâi. | |
| Dâing Siēu-bìng | |
| Dâing Siēu-bìng (鄧小平, ), Sé-chiŏng Guōng-ăng-gâing nè̤ng, Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng sèng liāng-dô̤-ìng, sê chók-miàng gì gáik-mêng-gă, céng-dê-gă, nguôi-gău-gă gâe̤ng gāi-gáik-gă. Chŭi-iòng Dâing táu-dā̤ mò̤ có̤ guó Dṳ̆ng-guók céng-hū gì siū-nō̤, dáng-sê iù 1978 nièng gáu 1990 nièng-dâi cā-gĭ, ĭ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sĭk-cié ciōng-ŏk guòng-lĭk gì nè̤ng. | |
| Có̤ ùi Dṳ̆ng-guók dâ̤ nê dâi liāng-dô̤-ìng gì dâi-biēu ìng-ŭk, Dâing Siēu-bìng īng diē Să̤-huŏng cṳ̆-buōng cuō-ngiê gì chê-diòng gĭng-cá̤ tā̤-cié, sāi Dṳ̆ng-guók gĭng-cá̤ gă-sók huák-diēng. | |
| Mò̤ Dĕk-dŭng | |
| Mò̤ Dĕk-dŭng (毛澤東; ), Hù-nàng Siŏng-tàng nè̤ng, sê Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng sèng liāng-dô̤-ìng, Dṳ̆ng-guók chók-miàng gì gŭng-sê̤ṳ-gă, céng-dê-gă. Mò̤ Dĕk-dŭng liāng-dô̤ Gê̤ṳng-sāng-dōng páh iàng Guók-mìng-dōng, iù 1949 nièng gáu 1976 nièng ĭ siê-sié, ĭ ék-dĭk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók dék gèng gì liāng-dô̤-ìng. Dṳ̆ng-guók-nè̤ng iâ hô̤ ĭ Mò̤ Ciō-sĭk (毛主席). | |
| Mò̤ gì lĭk-sṳ̄ gŭng-guó gáu gĭng-dáng gó ô cêng duâi gì căng-ngiê. Găk Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k, céng-hū ciŏng ĭ mièu-huôi siàng ūi-dâi gì gāi-mêng-gă, ciŏng sêu ák-páe̤k gì Dṳ̆ng-guók ìng-mìng gāi-huóng chók lì, sé̤ṳ ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók-nè̤ng cuòng sĭng gì cê̤ṳ-cŏng, tṳ̀ng-sĭng niông Dṳ̆ng-guók kiê diŏh sié-gái giòng-guók cĭ dṳ̆ng. Bók-guók, ĭ găk gióng-guók hâiu sū huák-dông gì Dâi Iŏk-céng (大躍進) gâe̤ng Ùng-huá Dâi Gáik-mêng (文化大革命) iâ sāi ĭ sêu diŏh Dṳ̆ng-guók nguôi-nô̤i gâe̤ng Să̤-huŏng sié-gái gì piĕ-pàng. Găk Mò̤ tūng-dê Dṳ̆ng-guók gĭ-găng, gê̤ṳng-cūng ô 4450 - 7200 uâng nè̤ng ĭng-ôi ĭ sū huák-dông gì ông-dông sī-uòng. | |
| Mò̤ Dĕk-dŭng sī hâiu, ĭ gì īng-hiōng-lĭk ké̤ṳk sĭk-siĕ gĭng-cá̤ gāi-gáik gì Dâing Siēu-bìng chṳ̄-dâi. | |
| Ciŭ Ŏng-lài | |
| Ciŭ Ŏng-lài (周恩來; 1898n. 3ng. 5h. - 1976n. 1ng. 8h.), Ciék-gŏng Siêu-hĭng nè̤ng, Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng tàu êng Cūng-lī (1949 nièng gáu 1976 nièng guó-sié gĭ-găng câi-cék). Ciŭ sê Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng cháung-gióng-ciā cĭ ék, sê Gê̤ṳng-sāng-dōng dáik diŏh guòng-lĭk guó-tiàng dṳ̆ng-găng gì guăng-giông ìng-ŭk; gióng-guók hâiu, Ciŭ sê Dṳ̆ng-guók gĭng-cá̤ gì gióng-sék-ciā gâe̤ng siâ-huôi gì gāi-gáik-ciā. | |
| Ciŭ Ŏng-lài sê ūi-dâi gì nguôi-gău-gă. 1949 nièng gáu 1958 nièng, ĭ dăng-êng Dṳ̆ng-guók gì nguôi-gău gĕ̤ng-cáuk, huák-diēng gâe̤ng Să̤-huŏng sié-gái gì huò-bìng guăng-hiê. Ĭng-ôi cī piĕ nèng-lĭk, Ciŭ găk Ùng-huá Dâi Gáik-mêng gĭ-găng háing-miēng mò̤ sêu diŏh chĭng-sā̤. Ùng-gái gĭ-găng Ciŭ iâ bō̤-hô̤ siŏh piĕ nè̤ng mò̤ ké̤ṳk È̤ng-ôi-bĭng páe̤k-hâi. | |
| Ùng-gáik hâiu-gĭ, Ciŭ Ŏng-lài gâe̤ng Sé̤ṳ-ìng-băng căng-dŏk Dṳ̆ng-guók gì liāng-dô̤-guòng, bók-guó Ciŭ găk 1976 nièng 1 nguŏk bêng-sié. Ciŭ guó-sié hâiu, Ìng-mìng gì pĭ-siŏng duōng-biéng siàng dó̤i Sé-ìng-băng gì hièng-hâung. | |
| Othello | |
| «Othello, Ŭi-nà̤-sṳ̆ gì Mò̤-ī-nè̤ng» (Othello, 威尼斯其摩爾儂; Ĭng-ùng: "Othello, The Moor of Venice") sê William Shakespeare gì siŏh buô pĭ-kiŏk, siā-cáuk nièng-dâi dâi-kái sê 1603 nièng. Cáuk-pīng gì ciō-gáe̤k ô sé ciáh: Othello, ĭ chă̤-cṳ̄ Desdemona, ĭ gŭng-guăng Cassio, gâe̤ng ĭ sū séng-êng gì dé-mèu-ìng Iago. «Othello» mièu-siā cêng sâ̤ mâ̤ dè̤ng gì ciō-dà̤: cṳ̄ng-cŭk ciō-ngiê, ái-cìng, dó-gê gâe̤ng buói-buâng, gáu gĭng-dáng cī buô hié-kiŏk ĭng-nguòng sêu diŏh dŭk-ciā gì huăng-ngìng, iâ sâ̤ huòi ké̤ṳk gāi-piĕng siàng diêng-īng gŏ̤-kiŏk dēng bēng-buōng. | |
| Gū-sê̤ṳ gì kăi-duăng sê Ŭi-nà̤-sṳ̆ Gŭng-guók gì ciŏng-gŭng Othello gâe̤ng siŏh ciáh nguòng-lō̤ gì cṳ̆-niòng-giāng Desdemona siŏng-ái. Othello sê ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng (Mò̤-ī-nè̤ng), dŏng-sì siâ-huôi mâ̤ kīng cūng-kuāng gì huŏng-sê̤ṳ, ĭ lâng ciéh nâ ô sṳ̆-â giék-chĭng. Othello chiū-â ô siŏh ciéh găng-sià gì dé-mèu-ìng miàng Ī-ā-gŏ̤, siŏh-sĭng-sṳ̆ buóh ó̤i hâng-hâi Othello, cêu kó̤ Othello méng-sèng tiĕu-sŏ̤ gōng ĭ chă̤-cṳ̄ Desdemona gâe̤ng lêng-nguôi siŏh ciéh Othello chiū-â gì ū-guăng Cassio ô sṳ̆-tŭng guăng-hiê. Othello uòng-ciòng siŏng-séng ciā iā-gōng, găng-huō duâi cĕ̤ng, găk mìng-chòng lā̤ sāi cīng-tàu biék sī Desdemona. Dŏng ĭ báik-duòng cĭng-sióng hâiu, duâi tó̤i-huói, bĕk giéng cê̤ṳ-sák, sī diŏh Desdemona biĕng-dău. Puâng lā̤ ĭng-mèu gì bâi-ló, Ī-ā-gŏ̤ iâ ké̤ṳk niĕh diŏh chṳ̄ sī. | |
| Tiĕng-ăng-dòng | |
| Tiĕng-ăng-dòng (天安堂) sê Mī-ī-mī-huôi găk Hók-ciŭ gióng-cô̤ gì gáu-dòng, uòng-gĕ̤ng sì-găng sê 1856 nièng 10 nguŏk 18 hô̤. Ciā gáu-dòng găk Hók-ciŭ Chŏng-săng-kṳ̆ Chŏng-sèng (倉前) gì siŏh láung săng lā̤, méng ché̤ṳ Mìng-gĕ̤ng. | |
| Tiĕng-ăng-dòng sê Mī-ī-mī-huôi găk Hók-ciŭ gì dâ̤ 2 cô̤ gáu-dòng (tàu cô̤ sê Cĭng-sìng-dòng). 1877 nièng ī-hâiu, Tiĕng-ăng-dòng siàng có̤ Mī-ī-mī-huôi Hók-ciŭ Nièng-ngiê-huôi gì sū-câi-dê. | |
| 1966 nièng Ùng-huá Duâi-gáik-mêng kăi-sṳ̄, Tiĕng-ăng-dòng dìng-cī cŭng-gáu uăk-dông. 1980 nièng 9 nguŏk 1 hô̤ tṳ̀ng-sĭng kŭi-huóng. 1996 nièng, tiéh-dṳ̀ gô dòng hĭng-gióng sĭng dòng, 1999 nièng 10 nguŏk 30 hô̤ uòng-gĕ̤ng. | |
| Sák Déng-bĭng | |
| Sák Déng-bĭng (薩鎮冰, 1859 n. 3 ng. 30 h. - 1952 n. 4 ng. 10 h.), cê Tīng-mìng (鼎銘), Hók-gióng Hók-ciŭ-nè̤ng, chók-miàng gì Hāi-gŭng cióng-liāng. Sák Déng-bĭng gì gă-cŭk sê Nguòng-dièu chiĕng-gṳ̆ Hók-ciŭ gì Mūng-gū-cŭk. | |
| Sák Déng-bĭng siŏh-sié-nè̤ng gĭng-lĭk Chĭng-dièu, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók săng duâi sì-dâi, céng-giéng Dṳ̆ng-guók gê̤ṳng-dâi lĭk-sṳ̄ gì huák-diēng. | |
| Sák Déng-bĭng cê̤ṳ-sá̤ gă-gīng bìng-hàng, kṳ̀ng tĕ̤k-cṳ̆. 11 huói kō̤ diē Mā-muōi Sùng-céng Hŏk-dòng (馬尾船政學堂). 1872 nièng, iù Sùng-céng Hŏk-dòng bék-ngiĕk, hŭng-puói diŏh "Iòng-ū" (揚武) liêng-sĭk-giéng sĭk-sĭk. 1976 nièng, có̤ ùi Sùng-céng Hŏk-dòng tàu piĕ liù-hŏk-sĕng chók-guók, gáu Ĭng-guók Gáh-lìng-ŭi-dé Huòng-gă Hāi-gŭng Hŏk-iêng (Ĭng-ùng: "") hŏk-sĭk, 1880 nièng 4 nguŏk duōng Dṳ̆ng-guók. | |
| Gák-ngū Céng-cĭng gĭ-găng (1894 nieng), Sák Déng-bĭng chăng-gă Ŭi-hāi-ôi gē̤ng-kāu gì bō̤-ôi-ciéng, dái-liāng cūi-gŭng giĕng-siū Làu-gŭng-dō̤ Páu-dài (劉公島炮臺), ĭng-ṳ̄ng káung dĭk. 1900 nièng Ngiê-huò-tuàng kī-ngiê, ĭ hiĕk-cô huòng-siū dĕ̤ng-nàng gáuk sēng. 1911 nièng Sĭng-hâi Gáik-mêng gì-găng, Sák Déng-bĭng tuák-liê Chĭng-dièu, chăng-gă gáik-mêng. | |
| 1916 nièng, Là̤ Nguòng-hùng (黎元洪) êng Dâi Cūng-tūng, Sák Déng-bĭng Hāi-gŭng Cūng Sĭ-lêng, Hāi-gŭng Cūng-diōng. 1918 nièng Hùng Guók-ciŏng (馮國璋) có̤ Dâi Cūng-tūng, ĭ êng Hāi-gŭng Cūng-diōng, giĕng êng Guók-ô-iêng Cūng-lī. 1921 nièng, ĭ sṳ̀ lâi Hāi-gŭng Cūng-diōng cék-ô, duōng gáu Hók-gióng-sēng. 1922 nièng 10 nguŏk 5 hô̤, Mìng-guók Céng-hū mêng ĭ có̤ Hók-gióng Sēng-diōng. | |
| 1933 nièng, Sĕk-gāu-lô-gŭng huák-dông Mìng-biéng, Sák Déng-bĭng gŭng-kăi ciĕ-tì Sĕk-gāu-lô-gŭng káung-Nĭk-huāng-Ciōng gì ngiê-gṳ̄, dăng-êng Dṳ̆ng-huà Gê̤ṳng-huò-guók Hók-gióng-sēng Ìng-mìng Céng-hū Cuō-sĭk. | |
| 1949 nièng 8 nguŏk, Gāi-huóng-gŭng diē Hók-ciŭ. Sák Déng-bĭng sṳ̀ lâi Ciōng Gái-sĭk kuóng ĭ kó̤ Dài-uăng gì iĕu-chiāng, làu diŏh Hók-ciŭ, huák ùng-ciŏng ciĕ-tì Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gióng-guók ī-hâiu, Sák Déng-bĭng êng dâ̤ ék gái Cuòng-guók Céng-hiĕk Ūi-uòng, Dṳ̆ng-iŏng Ìng-mìng Céng-hū Gáik-mêng Gŭng-sê̤ṳ Ūi-uòng-huôi Ūi-uòng, Dṳ̆ng-iŏng Ìng-mìng Céng-hū Huà-gièu Sê̤ṳ-ô Ūi-uòng-huôi Ūi-uòng, Hók-gióng-sēng Ìng-mìng Céng-hū Ūi-uòng-huôi Ūi-uòng. 1952 nièng guó sié, hiōng-sêu 94 huói. | |
| Hók-chiăng | |
| Hók-chiăng-chê (福清市) sê Hók-ciŭ gì siŏh bĭk gâing-ngék-chê, găk Mìng-dĕ̤ng iòng-hāi, Diòng-lŏ̤h nàng-buô, Può-chèng báe̤k-buô. Hók-chiăng biék-chĭng có̤ Ngṳ̆k-ṳ̀ng (玉融). | |
| Hók-chiăng ô cêng dòng gì gióng-cié lĭk-sṳ̄. Dòng-dièu ī-sèng, Hók-chiăng sĕng-hâiu sṳ̆k Iòng-ciŭ (扬州), Gói-kiĕ (會稽), Mìng-ciŭ (閩州), Cuòng-ciŭ (泉州) gâe̤ng Diòng̤-lŏ̤h (長樂) dēng hū-gâing guāng-hăk. Gŭng-nguòng 699 nièng, sék Diòng-lŏ̤h-gâing nàng-huŏng báik hiŏng dé Uâng-ăng-gâing (萬安縣), iù-sê Hók-chiăng lĭk gâing, sṳ̆k Cuòng-ciŭ. Cĭ hâiu siŏh-chiĕng-nê-báik nièng găng, Hók-chiāng dŏ̤-ché̤ṳ gāi-mièng, giéu guó Īng-chiŏng-gâing (永昌縣), Hók-dòng-gâing (福唐縣) dēng-dēng, ék-dĭk bō̤-liù gâing gì gióng-cié. 933 nièng, Hók-ciŭ sĭng có̤ Diòng-lŏ̤h-hū, gŏng-gé̤ṳ „Săng cê̤ṳ īng-hók diē lì, cūi cê̤ṳ chiăng-nguòng diē lì“ (山自永福裏來, 水自清源裏來) siŏh guó uâ, gáuk chṳ̄ "īng-hók diē" gâe̤ng "chiăng-nguòng diē" gì siŏh cê, gāi Hók-dòng-gâing có̤ Hók-chiăng-gâing (福清縣), iù-sê Hók-chiăng gâing-miàng ké̤ṳk lĭk-dâi iòng-ê̤ṳng. 1990 nièng, Hók-chiăng-gâing sĭng Hók-chiăng-chê. | |
| Hók-chiăng-chê guāng-hăk 17 bĭk déng, gé diŏh â-dā̤: | |
| Hók-chiăng sê chók-miàng gì gièu-hiŏng. Ĭng-ôi lĭk-sṳ̄, dê-lī dēng nguòng-ĭng, Hók-chiăng-nè̤ng gáu nguôi-guók mèu-sĕng gì lĭk-sṳ̄ giū-uōng. Gĭng-dáng-nĭk Hók-chiăng-iô gì Huà-ìng Huà-gièu biêng-buó Nàng̤-iòng, Nĭk-buōng, Mī-guók, Ĕu-ciŭ dēng cêng sâ̤ guók-gă gâe̤ng dê-kṳ̆. | |
| Ngà̤ Táuk-sĭng | |
| Ngà̤ Táuk-sĭng (倪柝聲; Ĭng-ùng: "Watchman Nee"; ), bĕk-miàng Ngà̤ Sŭk-cū (倪述祖), Hók-ciŭ-nè̤ng, Dṳ̆ng-guók chók-miàng gì Gĭ-dók-dù liāng-dô̤ ìng-ŭk. Ĭ găk Dṳ̆ng-guók gâe̤ng hāi-nguôi gáuk-ché̤ṳ gióng-lĭk huák-diēng gì dê-huŏng gáu-huôi dó̤i hâiu-sié Gĭ-dók-gáu huák-diēng gì īng-hiōng cêng duâi. | |
| Ngà̤ Táuk-sĭng 1903 nièng 11 nguók 4 hô̤ chók-sié diŏh Guōng-dĕ̤ng Sáng-tàu, sê chuó lā̤ tuâi-giāng, hiā sèng-hâiu ĭ nòng-bâ Ngà̤ Ùng-siŭ (倪文修, 1877 - 1941) găk Sáng-tàu có̤ hāi-guăng guăng-uòng. Ngà̤ gì gă-dìng sê Hók-ciŭ có̤i cā gì Gĭ-dók-gáu gă-dìng cĭ-ék, ĭ gŭng Ngà̤ Ngṳ̆k-sìng (倪玉成; 1840 - 1890) sê Hók-ciŭ Gŭng-lī-huôi có̤i cā gì Huà-ìng mŭk-sṳ̆ cĭ-ék, nòng-mâ Ngà̤ Ùng-siŭ sê hiăng-diê gāu ciéh dài-dŏng gì dâ̤ sé ciéh, bék-ngiĕk diŏh Hók-ciŭ Mī-ī-mī-huôi cháung-bâing gì Hŏk-lìng Ĭng-huà Cṳ̆-iêng, dó̤i gáu-huôi duòng-tùng gâe̤ng gáu-huôi ĭng-ngŏk iā sṳ̆k-sék, 1941 nièng găk Hiŏng-gē̤ng guó-sié; nòng-nā̤ Ngà̤ Lìng Huò-bìng (倪林和平; "Peace Lin"; 1880 - 1950) sê siŏh ciéh duòng-gáu-sê̤ṳ gì iōng-nṳ̄, báik-cèng ĭng-ôi ciĕ-tì Sŏng Dṳ̆ng-săng gì sê̤ṳ-ngiĕk dáik diŏh ái-guók ciōng-ciŏng. Ngà̤ Táuk-sĭng bâ-nā̤ dŭ sê Hók-ciŭ Tiĕng-ăng-dòng gì gáu-iū, gó-chṳ̄ Ngà̤ găk có̤ sá̤-giāng sèng-hâiu cêu iù Mī-ī-mī-huôi gì gáng-dók sêu-sā̤. 6 huói sèng-hâiu, Ngà̤ gṳ̆ng gă-ìng duōng gáu Hók-ciŭ, dêu diŏh Chŏng-săng. 1916 nièng, Ngà̤ găk Ĭng-guók Séng-gŭng-huôi bâing gì Săng-ék Cṳ̆-iêng tĕ̤k-cṳ̆, ciék-sêu Să̤-sék gáu-ṳ̆k, sê hī bĭk hăk-hâu gì iŭ-dēng-sĕng. | |
| 1920 nièng, Ngà̤ Táuk-sĭng 17 huói, gó găk lā̤ Săng-ék Cṳ̆-iêng tĕ̤k-cṳ̆ sèng-hâiu, Dṳ̆ng-guók cê̤ṳ-iù nṳ̄ buó-dô̤-gă Ṳ̀ Cṳ̀-dô (余慈度) lì gáu Hók-ciŭ, găk Mī-ī-mī-huôi Tiĕng-ăng-dòng duòng Hók-ĭng. Ĭ nòng-nā̤ sĕng ciék-sêu Hók-ĭng, gōng-uâ hèng-sê̤ṳ dŭ ô cêng duâi gāi-biéng. Nièng-kĭng gì Ngà̤ Táuk-sĭng dó̤i ĭ nòng-nā̤ gāi-biéng iā chiă-ngià, iâ kó̤ tiăng Ṳ̀ Cṳ̀-dô gì gōng-dô̤, sêu diŏh gāng-dông, ciék-sêu Hók-ĭng. Ĭ bóng-ké nguòng-lài gì lī-siōng gâe̤ng gié-hĕk, chṳ̄ sĭng gì ĭng-ùng miàng "Watchman Nee". | |
| Ī-hâiu gūi nièng, chŭi-iòng Ngà̤ Táuk-sĭng táu-dā̤ mò̤ chăng-gă sié-nó̤h sìng-hŏk hăk-hâu, ĭ iā kīng-tĕ̤k Séng-gĭng. Ĭ gâe̤ng siŏh piĕ hâiu-săng-giāng cà̤ kó̤ Băh-ngāi-tàng (白牙潭) kó̤ sìng-tò̤ siŏh ciéh Ĭng-guók nṳ̄ duòng-gáu-sê̤ṳ Huò Sêu-ŏng (和受恩; "Margaret Barber") giù gáu, téng Huò Sêu-ŏng huāi-nē̤ dáik diŏh cêng duâi bŏng-câe̤, găk ĭ īng-dô̤ â-dā̤ tĕ̤k uòng cêng sâ̤ (3,000 buōng ī-siông) Gĭ-dók-gáu cáuk-pīng, siàng có̤ siŏh ciéh ô sṳ̆k-lìng chĭng-dô gì Gĭ-dók-dù. 1921 nièng, Ngà̤ Táuk-sĭng huák-hiêng cê-gă có̤-sá̤ sèng-hâiu gì dēng-cṳ̄ huŏng-sék sā̤-lā̤ mò̤ hăk Séng-gĭng, cêu kó̤ Huò Sêu-ŏng hī-bĕng tṳ̀ng-sĭng sêu sā̤. | |
| 1922 nièng sṳ̄-gá, 19 huói gì Ngà̤ Táuk-sĭng gâe̤ng 24 huói gì hāi-gŭng gŭng-guăng Uòng Cái (王载) giók-dêng gṳ̆ng-sùi «Sé̤ṳ-dù Hèng-duông» gà̤-dēng gé-cái gì chĕ̤-gĭ gáu-huôi gì bōng-iông, găk Uòng Cái diŏh Chŏng-săng gì cê̤ṳ-sū kăi-sṳ̄ báh-biāng cê̤ṳ-huôi, huák-diēng siàng Hók-ciŭ Gáu-huôi. Ĭ gâe̤ng gì-tă siŏh piĕ dùng-gĕ̤ng cêng iĕk-cìng, sèu-sèu sĭng sê̤ṳng siā lā̤ Hók-ĭng biĕu-ngṳ̄ gì buôi-sĭng, kó̤ gă̤-dŏng duòng Hók-ĭng. 1923 nièng chĕ̤, Uòng Cái téng Nàng-gĭng chiāng lì nṳ̄ duòng-dô̤-ìng Lī Iŏng-ṳ̀ (李淵如) kŭi hók-hĭng buó-dô̤-huôi, siŏh gá nguŏk-nĭk tiăng-dô̤ sêu gāng-dông gì cêu ô gūi báh ciéh nè̤ng. | |
| Ngà̤ Táuk-sĭng huāng-dó̤i sêu nè̤ng áng-lĭk mŭk-sṳ̄. Gó-chṳ̄ 1924 nièng, dŏng Uòng Cái kó̤ Siông-hāi ciék-sêu Mī-guók duòng-gáu-sê̤ṳ áng-lĭk ī-hâiu, ĭ cêu liê-kŭi Hók-ciŭ Gáu-huôi, dêu diŏh Mā-muōi Lò̤-sĭng-ták, chók-bēng «Gĭ-dók-dù Bó̤» (基督徒報). Bêng huōng-ông Mā-lài-să̤-ā Sĭk-diêu-uōng ("Sitiawan"), găk hī-bĕng cháung-lĭk hāi-nguôi tàu ché̤ṳ dê-huŏng gáu-huôi. | |
| Kŏ̤-lìng | |
| Kŏ̤-lìng (柯林; Ĭng-ùng: "Judson Dwight Collins"; 1823 n. 2 ng. 12 h. - 1852 n. 5 ng. 13 h.) sê Mī-ī-mī-huôi lì Dṳ̆ng-guók gì tàu ciéh diòng-gáu-sê̤ṳ. | |
| Kŏ̤-lìng 1823 nièng 2 nguŏk 12 hô̤ găk Mī-guók Niū-iók-ciŭ chók-sié, nòng-nā̤ sê Dáik-iô, nòng-mâ sê Ĭng-iô. Ĭ sê Michigan Dâi-hŏk ("") gì tàu gái bék-ngiĕk-sĕng, 1845 nièng téng huāi-nē̤ bék-ngiĕk. Bék-ngiĕk hâiu, Kŏ̤-lìng găk Albion Hŏk-iêng ("") gì Wesleyan Sìng-hŏk-iêng ("Wesleyan Seminary") gá lāu lâng nièng cṳ̆. | |
| 1847 nièng, Kŏ̤-lìng gâe̤ng lêng-nguôi siŏh ciéh nièng-kĭng gì mŭk-sṳ̆ Huài-dáik ("M.C. White") sêu Mī-ī-mī-huôi cī-pái, kó̤ Dṳ̆ng-guók duòng gáu. Ĭ-gáuk-nè̤ng 4 nguŏk 15 hô̤ téng Pŏ̤-sṳ̆-dóng ("Boston") kī-tiàng, 9 nguŏk 6 hô̤ gáu Hók-ciŭ. Ôi lāu kŭi-diēng duòng-gáu sê̤ṳ-ngiĕk, Kŏ̤-lìng găk 1847, 1848 nièng hŭng-biék gióng-lĭk lāu ì-dùng hăk-hâu. Ĭ iâ gâe̤ng Huài-dáik hăk-cáuk huăng-ĭk Séng-gĭng, buŏng sŏng-duòng-cháh. 1850 nièng, Kŏ̤-lìng ké̤ṳk êng-mêng có̤ Hók-ciŭ Gáu-kṳ̆ gì gáng-dók. | |
| Kŏ̤-lìng diŏh Dṳ̆ng-guók gì duòng-gáu sì-găng cêng dōi, iā chṳ̆ng-muāng găng-kū, bău-guák Dṳ̆ng-guók-nè̤ng dó̤i nguôi-guók-nè̤ng gì piĕng-giéng, ngṳ̄-ngiòng mâ̤ tŭng, sĕng-uăk ôi-sĕng dèu-giông cêng-gó̤ bàng-ciáng, dēng-dēng. Gáu màng-muōi, Kŏ̤-lìng ĭng-ôi puái-bâng cêng ngièng-dê̤ṳng, 1851 nièng bók-dáik-ī duōng kó̤ Mī-guók. Ĭ bâng cĭ-hâiu iâ táu-lā̤ mò̤ chă. 1852 nièng 5 nguŏk, Kŏ̤-lìng găk Michigan ĭ bâ-nā̤ chió lā̤ guó-sié, hiōng-sêu nâ 29 huói. | |
| Huài-dáik | |
| Huài-dáik (懷德; Ĭng-ùng: "Moses Clark White"; 1819 n. 7 ng. 24 - 1900 n. 10 ng. 24 h.) sê Mī-ī-mī-huôi lì Dṳ̆ng-guók gì tàu ciéh duòng-gáu-sê̤ṳ. | |
| Huài-dáik 1819 nièng 7 nguók 24 hô̤ găk Mī-guók Niū-iók-ciŭ chók-sié. 1842 gáu 1845 nièng, Huài-dáik diŏh Ôi-lī Hŏk-iêng ("Wesleyan Class") hŏk-sĭk. Bék-ngiĕk ī-hâiu, ĭ dò̤ 2 nièng sì-găng găk Ià-lū Dâi-hŏk ("Yale University") hŏk-sĭk ĭ-hŏk gâe̤ng sìng-hŏk. 1847 nièng 3 nguŏk 13 hô̤, Huài-dáik gâe̤ng Cēng ("Jane Isabel Atwater of Homer") giék-huŏng. | |
| 1847 nièng 9 nguŏk, Huài-dáik gâe̤ng ĭ chă̤-cṳ̄ Cēng lièng Mī-ī-mī-huôi lêng-nguôi siŏh ciéh nièng-kĭng gì duòng-gáu-sê̤ṳ Kŏ̤-lìng ("Judson Dwight Collins") lì gáu Hók-ciŭ, kăi-sṳ̄ Mī-ī-mī-huôi găk Dṳ̆ng-guók gì duòng-gáu sê̤ṳ-ngiĕk. 1848 nièng 5 nguŏk 25 hô̤, Cēng găk ĭng hié-lò̤-bâng guó-sié, hiōng-sêu nâ 16 huói. 1851 nièng, Huài-dáik gâe̤ng Mā-lé-ā Să̤-lā̤ ("Mary Seely") giék-huŏng. Mā-lé-ā Să̤-lā̤ iâ sê siŏh ciéh lì Hók-ciŭ gì duòng-gáu-sê̤ṳ. | |
| Huài-dáik găk Dṳ̆ng-guók duòng-gáu 7 nièng, găk hī dâung sì-găng, ĭ cháung-lĭk hăk-hâu, ŏ̤h gōng Hók-ciŭ-uâ, huăng-ĭk Mā-tái Hók-ĭng (ĭ sê tàu ciéh sāi Hók-ciŭ-uâ huăng-ĭk Séng̤-gĭng gì nè̤ng). Hiā sèng-hâiu duòng-gáu cêng-gó̤ káung-nàng, Huài-dáik cêu cêng sèu sāi ĭ gì ĭ-hŏk dĭ-sék tá̤ báng-nè̤ng muŏk-bâng, iâ kuóng báh-sáng ng-sāi siĕh ă-piéng. | |
| Ĭng-ôi sĭng-tā̤ nguòng-ĭng, Huài-dáik 1853 nièng liê-kŭi Hók-ciŭ (siŏh nièng sèng ĭ chă̤-cṳ̄ iâ liê-kŭi). Siŏh duōng gáu Mī-guók, ĭ cêu gié-sṳ̆k kó̤ Ià-lū Dâi-hŏk ŏ̤h ĭ-hŏk. 1854 nièng, ĭ găk Ià-lū dáik diŏh Ĭ-hŏk Báuk-sê̤ṳ hŏk-ôi, iù-sê ĭ kăi-sṳ̄ hèng ĭ, ék-dĭk gáu ĭ guó-sié. | |
| Gă-săk | |
| Gă-săk (胶蚻, tĕ̤k có̤ gă-"l"ăk) sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng-ngiê. Sié-gái siông ô dâi-mō̤ 4,000 cṳ̄ng gă-săk, gì-dṳ̆ng ô 30 cṳ̄ng sĕng-uăk diŏh ìng-lôi gì gŭ-cê̤ṳ-kṳ̆. Ĭng-ôi gă-săk ó̤i siĕh nă-că-nó̤h, sê cêng-sâ̤ sá̤-kṳ̄ng gì duòng-bó̤ muòi-gái, gă-săk ék-buăng ké̤ṳk nè̤ng nêng-ùi sê hâi-tè̤ng. | |
| Mì-lĕk-hŭk | |
| Mì-lĕk bù-sák (彌勒菩薩, Huáng-ngṳ̄: मैत्रेय), iâ hô̤ lō̤ Mì-tà̤ (彌提), sê Hŭk-gáu Bù-sák cĭ ék. Ĭ sê Sék-giă-mèu-nà̤ Hŭk-cū gì ciék-băng-ciā, â siŏh sié â̤ biéng siàng hŭk, gó-chṳ̄ găk Háng-diòng Hŭk-gáu diē-sié ék-buăng gó̤ ĭ Mì-lĕk-hŭk (彌勒佛). | |
| Kuóh-dà̤ | |
| Kuóh-dà̤ (曲蹄), iâ hô̤ lā̤ Kuóh-dà̤-giāng, Lièng-gă Sùng-mìng (連家船民) hĕ̤k-ciā Hók-ciŭ Dáng-mìng (福州疍民), sê sĕng-uăk diŏh Mìng-gĕ̤ng siông gâe̤ng Hók-ciŭ hāi-gièng gì siŏh ciáh mìng-hiê, sṳ̆k dáng-mìng gì siŏh cṳ̄ng. "Kuóh-dà̤" ciā sṳ̀ sê lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng dó̤i ĭ-gáuk-nè̤ng gì miĕk-chĭng. | |
| Áng diòng-tūng lì gōng, kuóh-dà̤ siŏh-sié-nè̤ng dâi-dŏng duâi-buô-hông gì sì-găng dŭ dêu diŏh sùng gà̤-dēng, lṳ̆k-dê siông gì Háng-nè̤ng káng mâ̤ kī ĭ-gáuk-nè̤ng. Bók-guó gĭng-dáng, kuóh-dà̤ gĭ-buōng ī-gĭng siông-ngiâng diâng-gṳ̆ lāu. | |
| Dṳ̀-kó̤ Hók-ciŭ gì kuóh-dà̤, dáng-mìng găk Dṳ̆ng-guók bĕk-dó̤i iâ ô hŭng-buó, chiông Mìng-nàng, Guōng-dĕ̤ng hī siŏh dái dŭ ô. | |
| Kuóh-dà̤ iâ hô̤ lā̤ kuóh-dà̤-giāng (曲蹄囝), ô gì sèng-âu iâ â̤ siā có̤ Kuŏ-dà̤ (科題), sê Hók-ciŭ Háng-nè̤ng dó̤i cī siŏh dêng nè̤ng gì chĭng-hŭ. Cī siŏh dêng nè̤ng nĭk-nĭk diŏh sùng diē-sié sĕng-uăk, kă-tōi â̤ có̤ uăng-uăng-sék bĕk mâ̤ dĭk, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ ciā miàng-cê. Nṳ̄ gì kuóh-dà̤ iâ ké̤ṳk Hók-ciŭ nè̤ng hô̤ lā̤ Gĕ̤ng-muói-giāng (江妹囝) hĕ̤k-ciā Kuóh-dà̤-bò̤ (曲蹄婆). | |
| Gū-dâi cṳ̆ diē-sié ciŏng kuóh-dà̤ hô̤ lā̤ iù-tīng-cṳ̄ (游艇子), ciā miàng-cê diŏh «Báe̤k-sṳ̄» (北史) gâe̤ng «Săng-săng-cé» (三山志) diē-sié dŭ ô chók-hiêng guó, sê dó̤i Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-nàng hāi gièng sĕng-uăk gì dáng-mìng gì tūng-chĭng. Dòng-dièu gâe̤ng Sóng-dièu gì sèng-âu ék-buăng gó̤ ĭ-gáuk-nè̤ng hô̤ lā̤ băh-cūi-lòng (白水郎), băh-cūi-siĕng (白水仙) hĕ̤k-ciā băh-cūi-ìng (白水人), cī gūi ciáh miàng-cê diŏh «Săng-săng-cé» diē-sié dŭ ô gōng gáu. Dáng ciā cê sê cī nàng-huŏng gì ì-ìng (夷人), ciā chĭng-hŭ diŏh Sùi-dièu gì sèng-âu kăi-sṳ̄ chók-hiêng, gáu Nàng-sóng ī-hâiu ciáh kăi-sṳ̄ puō-biéng kĕk cuòi lì gó̤ cī siŏh dêng diŏh hāi-gièng sĕng-uăk gì nè̤ng. | |
| Kuóh-dà̤ gì kī-nguòng, diŏh kuóh-dà̤ cê-gă gì diòng-siók dâi-dŏng cêu ô iā sâ̤ cṳ̄ng gōng-huák, gì dṳ̆ng ô cī gūi cṳ̄ng bī-gáu chók-miàng: | |
| Buô-hông kuóh-dà̤ gì cŭk-puō gōng sê téng Săng-să̤ buăng guó lì gì. Gū-dâi gì cṳ̆ dŭ nêng-ùi kuóh-dà̤ sṳ̆k "siè cṳ̄ng" (蛇種), sê Mìng-uŏk nè̤ng gì hâiu-dâi. Gōng kuóh-dà̤ sê sáik-mŭk-nè̤ng (色目人, Nguòng-dièu sèng-âu téng Dṳ̆ng-ā lì gì huăng-giāng) gì hâiu-dâi dŭ mò̤ sié-nó̤h gŏng-gé̤ṳ. | |
| Hiêng-dâi hŏk-sŭk-gái ciō-liù gì guăng-diēng sê: Kuóh-dà̤ sê gô-dā̤ Báh-uŏk nè̤ng gì hâiu-dâi, gâe̤ng gĭng-dáng gì Siă-cŭk kī-nguòng chă-bók-dŏ̤, nâ sê gōng chă-biék gì uâ, kuóh-dà̤ diêu diŏh gì cūi biĕng-dău. kuóh-dà̤ gâe̤ng gì-tă dê-huŏng gì dáng-mìng ô siŏh ciáh cū-cŭng, ô gì kuóh-dà̤ sê téng Ciék-gŏng hāi-gièng hŭ-uái buăng guó lì gì, ô gì kuóh-dà̤ téng Hók-ciŭ buăng kó̤ Ciék-gŏng gâe̤ng Gŏng-sŭ, gáu-muōi-lāu bô téng hŭ-uái buăng diōng lì. | |
| Kuóh-dà̤ nguòng-lài ô cê-gă gì ngṳ̄-ngiòng. gáu-muōi-lāu ĭng-ôi gâe̤ng lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng gĭng-guó dòng-gĭ gì ciék-ché̤ṳk, gáu Mìng-dièu gì sèng-âu ī-gĭng Háng-huá (漢化), gāi siàng sāi Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄. Muāng-chĭng Ṳ̆ng-céng 7 nièng (1729 nièng) gì sèng-âu, Ṳ̆ng-céng Huòng-dá̤ mêng-lêng: „Mò̤-niĕ-ài kī chió gì dáng-mìng, niông ĭ diêu diŏh sùng lā̤, ng-sāi giòng-páe̤k ĭ-gáuk-nè̤ng siông-ngiâng; ô nèng-lĭk kī chió gì, â̤ sāi diŏh cūi biĕng-dău kī cê-gă gì cŏng lì diêu, gâe̤ng Háng-nè̤ng siŏh iông diŏh siông hô̤-kēu, huŏng-biêng diêu-că, pāi-giāng mâ̤ sāi kó̤ kiĕ-hô ĭ-gáuk-nè̤ng. gó̤ có̤-guăng-gì kó̤ kuóng dáng-mìng kăi huăng-dê, có̤ chèng, gâe̤ng gì-tă nè̤ng siŏh iông.“ Ṳ̆ng-céng ūng-hṳ̄ dáng-mìng siông-ngiâng mā̤ chió, mā̤ chèng, có̤ sĕng-é gâe̤ng kō̤-cṳ̆, téng cī sèng-âu kăi-sṳ̄, ô ciēu-buô-hông gì Dáng-mìng siông-ngiâng diâng-gṳ̆, cī siŏh dêng nè̤ng ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „hiók-gă“ (歇家). Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, céng-hū géng-cī Háng-nè̤ng káng-mâ̤-kī Dáng-mìng, siông-ngiâng diâng-gṳ̆ gì nè̤ng kăi-sṳ̄ biéng sâ̤. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sìng-lĭk ī-hâiu, céng-hū ăng-bà̤ iā sâ̤ Dáng-mìng siông-ngiâng, gĭng-dáng gĭ-buōng mò̤ nè̤ng chiông gô-dā̤ hŭ-uâng diêu diŏh cūi lā̤ lāu. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók ciáh sìng-lĭk gì sèng-âu, có̤ cā ciŏng dáng-mìng dóng siŏh ciáh siēu-só mìng-cŭk lì káng. Gáu-muōi-lāu diŏh 1955 nièng mìng-cŭk sék-biék diêu-că gì sèng-âu, Gê̤ṳng-sāng-dōng giéng-gáe̤k Dáng-mìng ī-gĭng ké̤ṳk Háng-cŭk dùng-huá (同化), mò̤ cê-gă mìng-cŭk dĕk-cĭng gâe̤ng é-sék, gó-chṳ̄ ciŏng ĭ-gáuk-nè̤ng dóng Háng-cŭk gì siŏh buô-hông. | |
| Gô-dā̤ kuóh-dà̤ kō̤-nèng gó ô gô-dā̤ Mìng-uŏk-nè̤ng sĭng-tā̤ gì dĕk-cĭng, bók-guó hiêng-câi ī-gĭng gâe̤ng Háng-nè̤ng mò̤ sié-nó̤h kṳ̆-biék lāu. Gô-dā̤ kuóh-dà̤ có̤i mìng-hiēng gì dĕk-cĭng, puòi-hū ngàng-sáik bī-gáu chĭng, kă-tōi bī-gáu dō̤i â̤ có̤ uăng-uăng-sék, Hók-ciŭ nè̤ng gó ĭ-gáuk-nè̤ng hô̤ lā̤ „kuóh-dà̤“ (曲蹄), kō̤-nèng cêu sê téng cŭ-uái lì gì. Ciŏng-uâng gì ngôi-hìng, gâe̤ng ĭ-gáuk-nè̤ng iā sèu diŏh bô áng bô ā̤ gì sùng diē-sié kă-kók-tàu uăng lā̤ kó̤-káung, kă-tōi buàng lā̤ sô̤i diŏh dê-dău, chă kŭi lì niăh ngṳ̀ ô dĭk-ciék gì guăng-hiê. | |
| Gáuk sì-gĭ dó̤i kuóh-dà̤ ìng-kēu tūng-gié gì só-gé̤ṳ dŭ chă iā huông. Mìng-guók sèng-âu gì hŏk-ciā Dìng Ùng-dò̤ (陳文濤) giéng-gáe̤k Hók-ciŭ chê-kṳ̆ gì kuóh-dà̤ chă-bók-dŏ̤ â̤ dăk gáu 10 uâng, ciā só-gé̤ṳ kō̤-nèng bī-gáu ciék-gê̤ṳng dŏng-sì gì cìng-huóng. Gê̤ṳng-sāng-dōng ciáh siông-dài sèng-âu có̤ guó tūng-gié: Mìng-gĕ̤ng diē-hāi-kāu gì kuóh-dà̤ dŭ-liāng ô 3731 chió, 17235 nè̤ng, gì-dṳ̆ng nàng gì 8760 nè̤ng, nṳ̄ gì 8475 nè̤ng, nàng nṳ̄ bī-liê 1:0.967; diŏh Mìng-gĕ̤ng Diòng-lŏ̤h, Īng-tái, Nàng-bìng hó-gê̤ṳng tié-lāu buăng lì buăng kó̤ gì ô 4219 chió, 10369 nè̤ng. Ciŏng-uâng gōng Mìng-gĕ̤ng gì Hók-ciŭ Kuóh-dà̤ ô 27604 nè̤ng, cuòi gó mò̤ sáung hāi-gièng Lò̤-nguòng, Lièng-gŏng hŭ-uái gì kuóh-dà̤. Gó ô cṳ̆-lâiu gōng, gáu 1950 nièng cō̤-iêu, Mìng-gĕ̤ng diē-sié ô kuóh-dà̤ 3 uâng gūi ciáh. | |
| Kuóh-dà̤ có̤i cā diêu diŏh Hók-ciŭ gì Săng-gâing-ciŭ (三縣洲), Bŏng-ciŭ (幫洲), Ngiê-ciŭ (義洲), Ák-mō̤-ciŭ (鴨姆洲), Huáng-sùng-puō (泛船浦), Siông-dô (上渡), Dŏng-ciŭ (中洲), Chŏng-hà gâe̤ng Cūi-buô hŭ-uái. Gáu-muōi-lāu bô buăng gáu Nàng-sê̤ṳ (南嶼), Hùng-dòng (洪塘), Mā-gĕ̤ng (馬江), Dìng-gĕ̤ng (亭江), Guāng-tàu (琯頭), Làu-giè (劉岐), gó ô Mìng-âu, Diòng-lŏ̤h, Īng-tái, Mìng-chiăng, Lò̤-nguòng, Lièng-gŏng ciŏng-uâng gì gĕ̤ng gièng gâe̤ng hāi gièng. Bô ô Kuóh-dà̤ téng Mìng-gĕ̤ng tié-lāu hióng siông-kă̤ giàng, buăng gáu Mìng-báe̤k gì Nàng-bìng, Siêu-ū, Sông-chiŏng, Gióng-ĕu, Ciŏng-lŏk hŭ-uái kó̤. Iâ ô gì buăng kó̤ hāi gièng gì Nìng-dáik, Hà-puō hŭ-nē̤. | |
| Gĭng-dáng gì kuóh-dà̤ dŭ sāi Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì Hók-ciŭ-uâ có̤ cê-gă gì mū-ngṳ̄. Buăng kó̤ Mìng-báe̤k gì kuóh-dà̤ iâ sê gōng Hók-ciŭ-uâ. Ô gì dê-huŏng gì kuóh-dà̤ gó ô cê-gă dĕk-sṳ̀ gì sṳ̀. Kuóh-dà̤ diŏh lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng ô cê-gă gì ngṳ̄-ngiòng, bók-guó gáu-muōi-lāu kăi-sṳ̄ uâng kó̤ sāi Háng-nè̤ng gì Hók-ciŭ-uâ. Gáu Mìng-dièu gì sèng-âu, duâi buô-hông gì kuóh-dà̤ ī-gĭng â̤ gōng Hók-ciŭ-uâ lāu, bók-guó gó ô bō̤-liù iā sâ̤ cê-gă ngṳ̄-ngiòng gì ngṳ̄-huák gâe̤ng dăng-sṳ̀. Gê̤ṳng-sāng-dōng siông-dài ī-hâiu duâi có̤ tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ, gó-chṳ̄ gĭng-dáng iā sâ̤ kuóh-dà̤ iâ â̤ gōng Pū-tŭng-uâ. | |
| Kuóh-dà̤ gì sáng ô sĕk gūi cṳ̄ng, iā sâ̤ dŭ sê Mìng-dièu gâe̤ng Muāng-chĭng Háng-huá gì sèng-âu kī gì. Nè̤ng bī-gáu sâ̤ gì sáng kō̤-nèng dŭ gâe̤ng cūi hĕ̤k-ciā páh-ngṳ̀ ô găng-guó. Bī-gáu diēng-hìng gì chiông Gŏng (江), Dòng (唐), Ŭng (翁), Ĕu (歐), Păng (潘), Biêng (卞), Diè (池), Puō (浦) dēng dēng. Gì-dṳ̆ng, „Ŭng“ gì é-sé̤ṳ kō̤-nèng sê „ngṳ̀-ŭng“ (páh-ngṳ̀-gì); „Păng“ (潘) é-sé̤ṳ sê „cūi gà̤-dēng gì huăng-giāng“; „Ĕu“ (歐) kō̤-nèng cī „hāi-ĕu“; Diè (池), Puō (浦), Gŏng (江), Hāi (海) ciông-uâng gì sáng, dŭ sê ĭ-gáuk-nè̤ng sĕng-uăk gì dê-huŏng. Lêng-ngôi, ô gì sáng Dìng (陳) gì kuóh-dà̤ gōng cê-gă sê Dìng Iū-liông (陳友諒) gì hâiu-dâi. Diòng-lŏ̤h Diù-dĕ̤ng-chŏng (籌東村) gì sáng Lù (盧) gì kuóh-dà̤ gōng ĭ-gáuk-nè̤ng sê Lù Sùng (盧循) gì hâiu-dâi. | |
| Hók-ciŭ chê-kṳ̆ gì kuóh-dà̤ iā sâ̤ sáng Dòng (唐), sáng Lâi (賴), sáng Gŏng (江), sáng Ŭng (翁) hĕ̤k-ciā sáng Ciĕng (詹); Mìng-âu gì iā sâ̤ sáng Ĕu (歐), Biêng (卞), Diè (池), Gŏng (江) gâe̤ng Guóh (郭); Diòng-lŏ̤h gì sáng Dìng (陳), Gŏng (江), Ŭng (翁) gâe̤ng Ngà̤ (倪) gì bī-gáu sâ̤; Lò̤-nguòng hāi gièng gì ciō-iéu sáng Lìng (林), Ĕu (歐), Gŏng (江), Dâng (鄭), Lièng (連), Dìng (陳), Ŭng (翁), Làu (劉), Biêng (卞) hĕ̤k-ciā Dòng (唐). | |
| Diŏh lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng, kuóh-dà̤ ké̤ṳk lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng káng mâ̤ kī, ng-niông ĭ-gáuk-nè̤ng siông-ngiâng, siŏh-sié-nè̤ng diêu diŏh sùng gà̤-dēng. Kuóh-dà̤ gĭng-cá̤ lài-nguòng ciō-iéu sê diŏh hāi-gièng hĕ̤k-ciā ò̤ lā̤ niăh ngṳ̀, hĕ̤k-ciā sāi sùng lì hâ nó̤h. Duâi-buô-hông nè̤ng chió iā bék, bô gă lā̤ sĕng-uăk iā ṳ̀ng-ê sêu gáu hŭng-tăi gì īng-hiōng. Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī sèng, kuóh-dà̤ duâi-buô-hông dŭ mò̤ sié-nó̤h ùng-huá. Gê̤ṳng-sāng-dōng siông-dài ī-hâiu, duâi-buô-hông gì kuóh-dà̤ siông-ngiâng diâng-gṳ̆, iā sâ̤ diòng-tūng gì hŭng-sṳ̆k gâe̤ng sĕng-uăk huŏng-sék kăi-sṳ̄ biéng mò̤, ô sék-diòng gì ngùi-hiēng. | |
| Muāng-chĭng gáu Mìng-guók gì sèng-âu, kuóh-dà̤ ék-buăng sê̤ṳng kĕk muài-buó (麻布) có̤ gì ĭ-siòng-kó, niēng siàng làng, ŭ hĕ̤k-ciā dà-sáik. Hŭ-uâng gì kó iā kuăng iā duâi, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „kuóh-dà̤-kó“ (曲蹄褲). Nṳ̄-gái chiū-uōng gà̤-dēng é̤ṳ tiéng siŏh cèng siŏh cáung kuăng gì ŭ-ŭ-sék biĕng-biĕng. Diŏh siông-ngiâng diâng-gṳ̆ ī-sèng, duâi-buô-hông gì kuóh-dà̤ é̤ṳ táung-siēng-kă, ng-dái mô̤. nṳ̄-gái ng-dièng-kă (纏骹), tàu-huók sĕ̤ ciĕng-ciĕng-sék, muōi-muōi kiéu tiĕng, ciā huók-hìng hô̤ lā̤ „ciĕng-lòi-guói“ (尖螺髻); lâu-mū â̤ ciŏng tàu-huók buàng kī lì, sāi siŏh cṳ̄ng iông-sék chiông siè gì, ô ngô chióh hī māng dòng gì căng-căng (簪簪) chák tàu-huók lā̤. Cuòi ké̤ṳk ô gì hŏk-ciā dóng có̤ kuóh-dà̤ sê Mìng-uŏk nè̤ng hâiu-dâi gì céng-gé̤ṳ, ĭng-ôi Mìng-uŏk nè̤ng cĭng mì-séng lâu-siè. | |
| Gô-dā̤ duâi-buô-hông gì Kuóh-dà̤ siŏh-sié-nè̤ng dŭ sê diêu diŏh sùng lā̤. „Lièng-gă-sùng“ (連家船) ciā miàng-cê sê dó̤i kuóh-dà̤ bī-gáu dṳ̆ng-séng (中性) gì chĭng-hŭ, ciā sṳ̀ iâ dó̤i kuóh-dà̤ mò̤ sié-nó̤h káng mâ kī gì é-sé̤ṳ. Mìng-gĕ̤ng gà̤-dēng gì lièng-gă-sùng ék-buăng ô 5 gáu 6 mī hī māng dòng, ô 3 mī hī māng kuăng. Tàu-muōi ciĕng-ciĕng-sék kiéu tiĕng, dâi-dŏng bô bàng bô kuák, gó ô kĕk dé̤ṳk-bùng có̤ gì sùng-dū. Siŏh gá ciŏng-uâng gì sùng sê kuóh-dà̤ gĕ̤ng-cáuk gâe̤ng sĕng-uăk gì dê-huŏng, páh-ngṳ̀ diŏh sùng-tàu gì gák-bēng, sùng-dū cêu sê chió gâe̤ng chŏng-kó, sùng-muōi sê cháik-sū. Kuóh-dà̤ ék-buăng kĕk siŏh cṳ̄ng chŭ-chŭ-sék dé̤ṳk-dè̤ng téng kó-kă-biĕng â-dā̤ tū diē kó̤ ciék niêu bà̤ chók lì, ô gì kuóh-dà̤ gó â̤ diŏh sùng-muōi iōng giĕ gâe̤ng ák cī siŏh lôi gì tàu-săng. Bī-gáu cā sèng-âu siông-ngiâng diâng-gṳ̆ gì kuóh-dà̤ â̤ diŏh gĕ̤ng-gièng hĕ̤k-ciā tăng-tù (灘塗) lā̤ kī chió. Ĭ-gáuk-nè̤ng sĕng diŏh dê-dău lā̤ páh kĕk chà có̤ gì dōng, gái ciŏng nguòng-lài cê-gă gì sùng ĕng diŏh gà̤-dēng dóng chió lì sāi, hĕ̤k-ciā ng-kĕk sùng lì có̤, găk dōng gà̤-dēng puō chà-bēng lì kī chió. Hŭ-uâng gì chió iā nâung, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „sé-kă-làu“ (四骹樓) hĕ̤k-ciā „tì-kă-bùng“ (提骹房). | |
| Áng diòng-tūng gì hŭng-sṳ̆k, kuóh-dà̤ gì giék-huŏng ék-buăng iù bâ-nā̤ có̤ ciō, iâ ô gó̤ nè̤ng có̤ muòi gì. Ék-buăng tiàng-sê̤ṳ sê sáe̤ng lā̤, có̤ chók-dông (做出動), chiăng nā̤ (請奶, chiăng Lìng-cūi-nā̤) gâe̤ng guó guăng (過關). Cṳ̆-niòng-giāng 18 huói chók-gá, giék-huŏng ī-hâiu kó̤ dòng-buŏ chió lā̤ diêu, hī siŏh buŏ ô tiè-gá (啼嫁), má-gá (罵嫁) gì hŭng-sṳ̆k. gĕ̤ng-muói-giāng â̤ gá siông ngiâng, kuóh-dà̤-giāng mò̤ tō̤ lṳ̆k-dê gì nṳ̄-gái có̤ lâu-mā. Giék-huŏng hī siŏh nĭk, cūi méng gì sùng nâ sê káng-giéng kó̤ ciék sĭng-bô gì sùng, mò̤ guāng â̤ nêng-sék mâ̤, dŭ â̤ sāi giàng guó kó̤ tō̤ mī-ciū lì chiók. Mī-ciū sê nṳ̄-huŏng buòi-gá gì nó̤h, hô̤ lā̤ „sĭng-bô-niêu“ (新婦尿). Gĕ̤ng-muói-giāng diŏh dòng-buŏ sī lō̤ ī-hâiu ék-buăng â̤ gái gá siŏh ciáh, giék-huŏng ī-sèng nâ sê ô gâe̤ng bék-ciáh nàng-gái sá, biék-nè̤ng iâ mâ̤ kó̤ gōng ĭ, cuòi dŭ mò̤ Háng-nè̤ng hī māng gōng-gé̤ṳ. Chió bó gì nàng-gái gó â̤ kó̤ tō̤ sá̤-bò̤. | |
| Kuóh-dà̤ sī nè̤ng sèng-âu gì hŭng-sṳ̆k gâe̤ng lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng ô nék-giāng chă-biék. Pī-ṳ̀ gōng, kuóh-dà̤ chió bék, mò̤-niĕ-ài chiăng hù-siông dô̤-sê̤ṳ lì có̤ chék (做七). Hāi-gièng gì kuóh-dà̤ mò̤ muó, ék-buăng dò̤ chāu-chiŏh (草蓆) guōng lâ, muài diŏh bī-gáu piék gì tăng-tù (灘塗) diē-sié, cuòi mâ̤ sāi ké̤ṳk bék-nè̤ng káng-giéng. Có̤i cā sáng Tiĕng-ciō-gáu gì kuóh-dà̤ muài diŏh Hók-ciŭ-siàng să̤-báe̤k gì Hông-gáu-săng (奉教山). Ciā săng cêu sê gĭng-dáng gì Mā-ăng-săng (馬鞍山), gô-dā̤ Hók-ciŭ nè̤ng gó̤ ĭ Kuóh-dà̤-săng (曲蹄山). | |
| Hók-ciŭ nè̤ng cié-cáu ô „Guăng săng mìng sé kuóh-dà̤ ngô“ (官三民四曲蹄五) gì gōng-huák. Cêu sê gōng, có̤-guăng-gì diŏh Sĕk-nê-nguŏk niék-săng cié-cáu, báh-sáng diŏh niék-sé cié-cáu, kuóh-dà̤ diŏh niék-ngô cié. Săng-sĕk màng-buŏ gì sèng-âu, kuóh-dà̤ â̤ ciŏng sùng kŭi gáu Mìng-gĕ̤ng dâi-dŏng kó̤, miēng lā̤ cái-ciō (債主) lì tō̤ cièng, cuòi hô̤ lā̤ „chiĕng-gŏ̤“ (遷篙). Ciáng-nguŏk chĕ̤-nê gáu chĕ̤-sé, nṳ̄-gái gâe̤ng niè-giāng â̤ siông ngiâng tō̤ guōi (討粿), kó̤ Háng-nè̤ng diêu gì dê-huŏng, gă-gă-chió-chió chióng sĭ bái nièng (唱詩拜年), gōng gék-lé gì uâ lì tō̤ guōi. Kuóh-dà̤ chók-miàng gì «tō̤ guōi sĭ» (討粿詩) ô: „Gŭ sō̤ sĕ̤ng-sĕ̤ng hŏk sĭng-nièng, è̤ng-è̤ng sāng-dĕng guá tiăng sèng; hō̤ gŏ̤ hō̤ guōi sáe̤ng nù kó̤, gĭng-cê bà̤-bēng kiê muòng sèng.“ (姑嫂雙雙賀新年, 紅紅傘燈掛廳前; 好糕好粿送奴去, 金字牌板豎門前) „Gô nièng gáu kó̤ bô sĭng nièng, sĕng-é hĭng-lè̤ng téng duâi cièng; gŭng-hī huák-cài bìng-ăng guó, sáe̤ng nù tòng-guōi guó mùong sèng.“ (舊年過了又新年, 生意興隆賺大錢; 恭喜發財平安過, 送奴糖粿過門前) dēng dēng. Có̤ cáik gì sèng-âu, Kuóh-dà̤ ô chióng ngṳ̀-gŏ̤ (漁歌) gì diòng-tūng, bók-guó cuòi găk gĭng-dáng ô sék-diòng gì ngùi-hiēng. | |
| Kuóh-dà̤ iā giăng nè̤ng téng sùng sèng-dău gĭng-guó, ĭ-gáuk-nè̤ng giéng-gáe̤k cuòi sê cūi-mā (水馬, é-sé̤ṳ sê céng sī gì nṳ̄-gái) gì hióng-cĭng. Bók-guó nâ sê dé̤ṳk diŏh cūi-mā dŭ diŏh lău gèng lì, biê-miēng gūi lì tō̤ mà-huàng. Kuóh-dà̤ káng-giéng dâung cūi lā̤ nè̤ng mâ̤ sāi dĭk-ciék giú siông lì, ô săng tèng săng pù (三沉三浮) gái giú gì sĭk-guáng. Ĭng-ôi iā sèu giàng sùng, kuóh-dà̤ giăng gōng „tó̤i“ (退), „huàng“ (橫) ciŏng-uâng gì cê. Kuóh-dà̤ giéng-gáe̤k káng-giéng bà̤-lēng-pók gì nó̤h dŭ mâ̤ gék-lé, diāng lō̤ buòng-buòng lō̤ dŭ mâ̤ sāi bà̤-lēng-pók, siăh ngṳ̀ iâ mâ̤ sāi huăng siŏh méng. Kuóh-dà̤ giéng-gáe̤k ngṳ̀ gì mĕ̤k-ciŭ mâ̤ siăh gì, ĭ-gáuk-nè̤ng diŏh sùng-tàu â̤ diĕu ngṳ̀ gì mĕ̤k-ciŭ, giéng-gáe̤k cuòi â̤ bō̤-bé sùng mâ̤ pâung. | |
| Kuóh-dà̤ gì ngṳ̀-gŏ̤ (漁歌) sê kuóh-dà̤ mìng-găng gì siŏh cṳ̄ng diòng-tūng ĭng-ngŏk, ciō-iéu ô buàng-gŏ̤ (盤歌) gâe̤ng chióng hŏk-nièng-gŏ̤ (唱賀年歌) lâng cṳ̄ng, dŭ sê kĕk Hók-ciŭ-uâ lì chióng. Buàng-gŏ̤ sê siŏh nàng siŏh nṳ̄ dó̤i-chióng (對唱), gŏ̤-sṳ̀ sê hiêng-diòng huák-hŭi gì; hŏk-nièng-gŏ̤ sê diŏh guó-nièng gì sèng-âu hióng lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng tō̤ guōi sèng-âu chióng gì gŏ̤. Kuóh-dà̤ ngṳ̀-gŏ̤ ô Mìng-kiŏk gì kuóh-diêu, iâ dó̤i Hók-ciŭ gì-tă gì mìng-ièu (民謠) kuóh-ngiê (曲藝) ô ék-dêng gì īng-hiōng, bók-guó gĭng-dáng ô sék-diòng gì ngùi-hiēng, hiêng-câi ī-gĭng ké̤ṳk céng-hū gă gáu Hók-ciŭ-chê gâe̤ng Hók-gióng-sēng gì Hĭ-ŭk-cék Ùng-huá Mì-sāng (非物質文化遺產) gì miàng-dăng diē-sié kó̤ lāu. | |
| Có̤i cā, kuóh-dà̤ sáng Hók-gióng buōng-tū dĕk-sáik gì iā sâ̤ Dô̤-gáu sìng, gì-dṳ̆ng bău-guák Ù-cṳ̆, Siè-sìng (蛇神), Uă-sìng (蛙神), Lṳ̀ng-sìng (龍神), gó ô Mā-cū, Nā-gŭng, Băh-mā-cŏng-uòng, Kăi-mìng-cŏng-uòng (開閩尊王, Uòng Sīng-dĭ), Ŭi-ū-cŏng-uòng (威武尊王, Uòng Sīng-dièu), Ngū-hók Uòng-iè (五福王爺), Lìng-cūi-nā̤, Dìng Siông-cṳ̆ (陳尚書, Dìng Ùng-lṳ̀ng), Chék-sĭng-nā̤ (七星奶), Chèng-lòi Gŭ-niòng (田螺姑娘) gâe̤ng gáuk cṳ̄ng dê-tàu-sìng. Kuóh-dà̤ cĭng sèu giàng-sùng, gó-chṳ̄ diŏh ĭ-gáuk-nè̤ng dâi-dŏng cêng-kó̤ sáng Mā-cū, gó ciŏng Mā-cū gì séng-iōng diòng gáu Mìng-báe̤k gì nô̤i-lṳ̆k dê-kṳ̆ kó̤. Kuóh-dà̤ gó ciŏng Băh-mā-cŏng-uòng gì séng-iōng diòng gáu Mā-cū-dō̤, Nā-gŭng gì séng-iōng diòng kó̤ Liù-giù. Iâ ô siŏh buô-hông gì kuóh-dà̤ sáng Hŭk-gáu. | |
| 17 sié-gī gì sèng-âu, huăng-giāng diòng-gáu-sê̤ṳ gáu Hók-ciŭ lì uăk-dông, sìng-lĭk gáu-kṳ̆ (教區), kăi-sṳ̄ ô kuóh-dà̤ sáng Tiĕng-ciō-gáu. Téng 19 sié-gī dṳ̆ng-gĭ kī, cī siŏh dêng diòng-gáu-sê̤ṳ ciŏng kuóh-dà̤ dóng có̤ sê dâe̤ng-iéu diòng-gáu dó̤i-chiông, gó ĭng-ôi cuòi dĕk-lìng-é kó̤ ŏ̤k Hók-ciŭ-uâ. Tiĕng-ciō-gáu gáu-huôi dó̤i-chiū hông-gáu gì kuóh-dà̤ siông-ngiâng diâng-gṳ̆, bié-miēng ĭ-gáuk-nè̤ng sêu gáu Háng-nè̤ng gì kiĕ-hô, bô kŭi hŏk-hâu gáu-ṳ̆k kuóh-dà̤, gó-chṳ̄ hông-gáu gì kuóh-dà̤ muōng biéng muōng sâ̤. Gáu gĭng-dáng, duâi-buô-hông gì Kuóh-dà̤ dŭ sáng Tiĕng-ciō-gáu lāu. Kuóh-dà̤ gâe̤ng kuóh-dà̤ gì hâiu-dâi ciéng Hók-ciŭ Tiĕng-ciō-gáu gáu-dù gì ìng-kēu iā duâi. | |
| Téng Sóng-dièu kăi-sṳ̄, kuóh-dà̤ ké̤ṳk lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì Háng-nè̤ng dóng có̤ „ciéng-mìng“ (賤民) káng mâ̤ kī. Gô-dā̤ ô siŏh cṳ̄ng gōng-huák, Hók-ciŭ gì nàng-gái nâ mò̤ cièng tō̤ lâu-mā, ng-sê tō̤ gĕ̤ng-muói-giāng, cêu sê kó̤ tō̤ lâng-gā-siăng (兩個聲, cī ngôi-dê lì gì nè̤ng). Kuóh-dà̤ gì sĕng-sāng gâe̤ng sĕng-uăk dŭ sêu gáu iā duâi gì hâing-cié, mâ̤ sāi siông ngiâng diâng-gṳ̆, mâ̤ sāi sê̤ṳng sĭ-dièu (絲綢) gì ĭ-siòng, mâ̤ sāi gâe̤ng Háng-nè̤ng giék-huŏng, siông áng mâ̤ sāi ciă sāng gâe̤ng sê̤ṳng à̤, ô hō̤ dâi mâ̤ sāi diŏng-dĕng-giék-chăi (張燈結綵), giàng diô dŏng diŏh uăng iĕu dă̤ tàu ièng biĕng-dău giàng, mâ̤ sāi sê̤ṳng Háng-nè̤ng gì ĭ-siòng, kó-guāng siŏh mĕng gèng siŏh mĕng dă̤. Nṳ̄-gái sĕ̤ buáng-biĕng-guói (半爿髻), mâ̤ sāi ŏ̤k Háng-nè̤ng nṳ̄-gái hŭ-uâng sĕ̤. Ô gì dê-huŏng gó géng-cī kuóh-dà̤ siông ngiâng lì, dŏng-dê ô „Kuóh-dà̤ nĕ̤ng siông ngiâng, siông ngiâng páh sī mò̤ buòi miâng“ (曲蹄莫上岸, 上岸拍死無賠命) gì gōng-huák. Siông ngiâng diâng-gṳ̆ gì kuóh-dà̤ iâ mâ̤ sāi kī kĕk uă có̤ dīng gì chió, ŏ̤k Háng-nè̤ng kī ô huōi-chiòng-bău gì chió gâing-gâing sê mâ̤ sāi gì. Ô gì chió bó gì kuóh-dà̤ kĕk iā sâ̤ cièng kó̤ uōi-lô (賄賂) siŏh sáng gì Háng-nè̤ng, kĕk Háng-nè̤ng gì mìng-gék kó̤ tĕ̤k-cṳ̆ kō̤-cṳ̆. | |
| Muāng-chĭng muăk-gĭ Hók-ciŭ ô siŏh ciáh miàng hô̤ lā̤ Guóh Báik-chiŏng (郭柏蒼) gì tĕ̤k-cṳ̆-nè̤ng, diŏh ĭ siā gì «Dé̤ṳk găng Sĕk-nĭk uâ» (竹間十日話) diē-sié, ô gōng siŏh ciáh Sông-dê (順治) nièng-găng miàng-cê hô̤ lā̤ Gĭng Giáng (金鏡) gì céng-sê̤ṳ ĭng-ôi chió bék gâe̤ng gĕ̤ng-muói-giāng giék-huŏng, siâ-huôi dê-ôi biéng iā dă̤ gì gó-sê̤ṳ: | |
| Cī siŏh dâung Ùng-ngiòng-ùng huăng-ĭk siàng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ é-sé̤ṳ cêu sê: | |
| Téng Muāng-chĭng kăi-sṳ̄, céng-hū gâe̤ng kuóh-dà̤ dŭ buóh siōng chṳ̄-siĕu ciā gì-sê gì céng-cháik. 18 sié-gī Ṳ̆ng-céng (雍正) nièng-găng, céng-hū ṳ̄ng-hū kuóh-dà̤ siông ngiâng diâng-gṳ̆, bók-guó mìng-găng gó ô cĭng sâ̤ nè̤ng káng mâ̤ kī ĭ-gáuk-nè̤ng. Muāng-chĭng muăk-gĭ có̤ hiêng-céng (憲政), ô nè̤ng hióng Hók-gióng-sēng cṳ̆-ngiê-guŏh (諮議局) tì chók ngiê-áng, iéu-giù lĭk-huák bō̤-hô kuóh-dà̤ gâe̤ng Háng-nè̤ng dái-ngê̤ṳ bìng-dēng, dáng-sê céng-hū gōng cuòi sê sĭk-guáng, mò̤ ciék-sêu cuòi ngiê-áng. Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, uòng-ciòng gā̤-dṳ̀ kuóh-dà̤ mâ̤ siông ngiâng gì géng-lêng. Gê̤ṳng-sāng-dōng siông-dài ī-hâiu, céng-hū ăng-bà̤ iā sâ̤ kuóh-dà̤ siông-ngiâng. Gì-sê gì céng-cháik uòng-ciòng mò̤ lāu, bók-guó ô gì Háng-nè̤ng gó sê káng mâ̤ kī kuóh-dà̤. | |
| Hók-ciŭ mìng-găng ùng-huá diē-sié káng mâ̤ kī kuóh-dà̤, giéng-gáe̤k ĭ-gáuk-nè̤ng găng-giēu-lê. Diŏh Hók-ciŭ-uâ dâi-dŏng ô iā sâ̤ káng mâ̤ kī kuóh-dà̤ gì sṳ̆k-ngṳ̄. Chiông „Kuóh-dà̤-ŭng“ (曲蹄瘟), „Siŏh lăk gāng-lāng gĕ̤h guó kăng, kuóh-dà̤ iâ siōng có̤ sĭng-săng; Chiū niĕng bék-giāng dēu-dēu-ciéng, mâ̤ siā săng cê Dâiu Iéng-săng“ (一粒橄欖丟過坑, 曲蹄也想做先生; 手拈筆仔抖抖戰, 賣寫三字竇燕山), „Kuóh-dà̤ â̤ có̤-guăng, Dṳ̆ng-nguòng biéng Báe̤k-huăng“ (曲蹄會做官, 中原變北番) cī siŏh lôi, gó ô „Kuóh-dà̤ nĕ̤ng siông ngiâng, siông ngâng ké̤ṳk páh sī mò̤ buòi miâng“ (曲蹄莫上岸, 上岸乞拍死無賠命) ciŏng-uâng ŭi-hiĕk gì uâ. Muāng-chĭng céng-hū ūng-hṳ̄ kuóh-dà̤ mā̤ guăng, gó ô „Ièu sùng ièu sùng lă, kuóh-dà̤ có̤ lō̤-diă. Siēu-iè dáng bóng-tĕ̤ng, siēu-ciā kó̤ dăk chiă. Tiăng-dŏng nè̤ng-káh háng gŭng-hī, bùng-diē nā̤-nā̤ táung-siēng-kă“ (搖船搖船啦, 曲蹄做老爹. 少爺擔糞桶, 小姐去踏車. 廳中儂客喊恭喜, 房裡奶奶脫跣骹) ciŏng-uâng chiéu kuóh-dà̤ gì sṳ̆k-ngṳ̄. «Mìng-dŭ Biék Gé» diē-sié iâ ô biēng-dă̤ kuóh-dà̤ gì ùng-cê, bók-guó ô gì kuóh-dà̤ diŏh ciā cṳ̆ diē-sié sê ī céng-mêng hìng-chiông chók-hiêng gì. Hók-ciŭ ô iā sâ̤ gì dê-miàng gâe̤ng kuóh-dà̤ ô găng-guó. Hók-ciŭ chê-kṳ̆ să̤-báe̤k ô Mā-ăng-săng (馬鞍山), gô-dā̤ hô̤ lā̤ Kuóh-dà̤-săng (曲蹄山), hŭ-uái gô-dā̤ ô iā sâ̤ kuóh-dà̤ muài diŏh cŭ-nē̤. Mā-cū gì Nàng-găng-dō̤ (南竿島) iâ ô Kuóh-dà̤-ó̤ (曲蹄澳). | |
| 1847 nièng Hók-ciŭ kăi-bó ī-hâiu, iā sâ̤ Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ lì Hók-ciŭ diòng-gáu. Cī siŏh dêng nè̤ng gì bék-gé diē-sié gé giâ lì iā sâ̤ kuóh-dà̤ gì sĕng-uăk, ké̤ṳk huăng-giāng làu giâ iā chĭng gì éng-chiông: | |
| Mī-guók dô̤-iēng Julien Bryan diŏh 1947 nièng kiák guó siŏh buô miàng-cê hô̤ lā̤ «Bēng-sùng cĭ Gă» ("Sampan Family") gì diêng-īng, gōng gì sê Mìng-gĕ̤ng diē-hāi-kāu hŭ-uái siŏh chió sáng Lìng (林) gì kuóh-dà̤ siŏh nĭk gì sĕng-uăk. | |
| 2009 nièng, dô̤-iēng Ŭ Hióng-huà (巫向華) gŏng-gé̤ṳ Kuóh-dà̤ gì ùng-huá sĕng-uăk kiák siàng siŏh buô diêng-īng «Tiĕng-ciō gì Ngṳ̀-hŭ» (天主其漁夫), ciā diêng-īng diē-sié duâi buô-hông nô̤i-ṳ̀ng sê kĕk Hók-ciŭ-uâ gōng gì. | |
| Téng 20 sié-gī 50 nièng-dâi kăi-sṳ̄, Dṳ̆ng-guók céng-hū ăng-bà̤ kuóh-dà̤ siông ngiâng diâng-gṳ̆, ciék-sêu gáu-ṳ̆k. Gĭng-dáng Mìng-gĕ̤ng gĕ̤ng gièng gâe̤ng hāi-gièng ô iā sâ̤ kuóh-dà̤ gì chŏng, dŭ sê hī sèng-âu kī gì. Kuóh-dà̤ duâi buô-hông gó sê có̤ gâe̤ng cūi ô găng-guó gì gĕ̤ng-cáuk, chiông Chŏng-săng-kṳ̆ Mìng-gĕ̤ng nàng ngiâng gì kuóh-dà̤ cêu ké̤ṳk ăng-bà̤ gáu Chŏng-săng-kṳ̆ Cūi-siông ngṳ̀-ngiĕk dâi-dôi diē-sié kó̤, 1979 nièng, céng-hū gó buák kuăng kī siŏh cô̤ ngṳ̀-mìng sĭng-chŏng. Téng 1990 nièng-dâi kī, iā sâ̤ chió dŭ cê-gă kĕk ciŏng-tàu hĕ̤k-ciā chà lì kī chió. Lò̤-nguòng-gâing céng-hū gó ké̤ṳk hāi-gièng gì kuóh-dà̤ kī Hāi-siông-chŏng (海上村, diŏh Sièng-gĕ̤ng-déng), Sĕng-hŭng-chŏng (先鋒村, diŏh Bê-lī-hiŏng), Sìng-hŭng-chŏng (乘風村, diŏh Sĕ̤ng-săng-déng) săng ciáh chŏng. 1990 nièng kăi-sṳ̄, Hók-ciŭ-chê céng-hū ciŏng diông giâ lì gì kuóh-dà̤ dŭ ăng-bà̤ siông ngiâng diâng-gṳ̆. | |
| Gĭng-dáng gì kuóh-dà̤ sĕng-uăk gâe̤ng gáu-ṳ̆k cūi-bìng dŭ ô iā duâi gì tì-gŏ̤. Duâi buô-hông gì kuóh-dà̤ dŭ có̤ gâe̤ng páh-ngṳ̀, cūi siông ông-sók, uă săi ciŏng-uâng gì cék-ngiĕk, bêng-chiă dáik gáu céng-hū gì ék-dêng gĭng-cá̤ ciĕ-tì. Iā sâ̤ kuóh-dà̤ ciŏng sùng gāi siàng duâi mŭk huăng-sùng (帆船), ô gì gó sāi â̤ hâ gūi báh dóng gì gáung sùng (鋼船). Ô gì kuóh-dà̤ ké̤ṳk céng-hū chiāng kó̤ có̤ nô̤i-ò̤ gì ôi-sĕng. | |
| Lêng-ngôi siŏh huŏng-miêng, kuóh-dà̤ gì diòng-tūng ùng-huá ô sék-diòng gì ngùi-hiēng, kuóh-dà̤ gì ngṳ̀-gŏ̤, hiêng-câi ī-gĭng ké̤ṳk céng-hū gă gáu Hók-ciŭ-chê gâe̤ng Hók-gióng-sēng gì Hĭ-ŭk-cék Ùng-huá Mì-sāng (非物質文化遺產) gì miàng-dăng diē-sié kó̤ lāu. | |
| Dṳ̆ng-huà Dâi-hŏk | |
| Dṳ̆ng-huà Dâi-hŏk sê Dài-uăng gì siŏh sū dâi-hŏk, gāng-chĭng Huà-dâi (華大), sìng-lik sì-găng sê 1990 nièng. | |
| Dáng-mìng | |
| Dáng-mìng sê sĕng-uăk diŏh Hók-gióng, Guōng-dĕ̤ng, Guōng-să̤, Hāi-nàng, Ciék-gŏng gĕ̤ng-hāi siông gì siŏh ciáh mìng-hiê, sṳ̆k Háng-cŭk. Diŏh Hók-ciŭ, lṳ̆k-dê siông gì Háng-ìng ciŏng Hók-ciŭ Dáng-mìng ā̤-huá miàng "Kuóh-dà̤" hĕ̤k "Kuóh-dà̤-giāng". Duòng-tūng siông, Dáng-mìng̤ ék-sĕng duâi-buô-hông sì-găng dŭ dêu sùng gà̤-dēng. | |
| Kūng-cṳ̄ | |
| Kūng-cṳ̄ (孔子, cièng 552 n. hĕ̤k 551 n. - cièng 479 n.), miàng Kiŭ (丘), cê Dé̤ṳng-nà̤ (仲尼), Lū-guók-nè̤ng, Dṳ̆ng-guók Chŭng-chiŭ Sì-dâi gì sṳ̆-siōng-gă, diék-hŏk-gă gâe̤ng gáu-ṳ̆k-gă. Ĭ sê Ṳ̀-gă hŏk-suók gì châung-lĭk-ciā. Hók-ciŭ gì Séng-ìng-miêu cêu sê géng-bái Kūng-cṳ̄ gì sū-câi. | |
| Nguŏk-biāng | |
| Nguŏk-biāng (月餅) sê Dṳ̆ng-guók Dṳ̆ng-chiŭ-cáik gì sĭ-pīng. Nguŏk-biāng gì hìng-câung có̤ ièng-ièng-nióh, chiông nguōk, biēu-sê tuàng-ièng gì é-sé̤ṳ. Káe̤k-káe̤k sê miêng-hūng có̤ gì, diē-sié ô âng. Báik-nguŏk-cáik siĕh nguŏk-biāng sê cuòng-giù Huà-ìng gì duòng-tūng hŭng-sṳ̆k. | |
| Lâng-gā-siăng | |
| Lâng-gā-siăng (iâ â̤ siā có̤ „lâng-ā-siăng“, Háng-cê: 兩個聲) sê cī cê-gă hĕ̤k-ciā cū-cŭng téng ngôi-dê buăng gáu Hók-ciŭ dê-kṳ̆ lì diêu, gó muōi buōng-dê-huá gì nè̤ng. Cī siŏh dêng nè̤ng mò̤ bău-guák iā òng ī-sèng téng dṳ̆ng-nguòng buăng guó lì gì, ī-gĭng uòng-ciòng ké̤ṳk Hók-ciŭ-nè̤ng dùng-huá gì nè̤ng. Lâng-gā-siăng ciā sṳ̀ gì é-sé̤ṳ gâe̤ng ngiê-gĕ̤ng-nè̤ng (外江儂) hĕ̤k-ciā nguôi-dê-nè̤ng (外地儂) chă-bók-dŏ̤. Ô gì sèng-âu Lâng-gā-siăng ciā sṳ̀ sê ciŏng-muòng dó̤i Dâ̤-nê-ché̤ṳ Guók-gê̤ṳng Nô̤i-ciéng ciék-sók ī-hâiu gṳ̆ng Gê̤ṳng-sāng-dōng buăng gáu Hók-ciŭ lì diâng-gṳ̆ gì hī siŏh duâi piĕ nè̤ng gì tūng-chĭng. | |
| Láng-gā-siăng ék-buăng nâ báik gōng Pū-tŭng-uâ, mâ̤ báik gōng Hók-ciŭ-uâ. Ĭ-gáuk-nè̤ng gì kēu-ĭng gâe̤ng Hók-ciŭ buōng-dê nè̤ng uòng-ciòng mâ̤ chiông, siŏh tiăng cêu â̤ báik gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ sê mâ̤ siŏh-iông gì lâng cṳ̄ng siăng-ĭng, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „Lâng-gā-siăng“. Ī-sèng gì sèng-âu lâng-gā-siăng â̤ ké̤ṳk nè̤ng káng mâ̤ kī. Gô-dā̤ ô siŏh cṳ̄ng gōng-huák: nàng-gái nâ sê chió bék, tō̤ lâu-mā ng-sê tō̤ gĕ̤ng-muói-giāng, cêu sê tō̤ lâng-gā-siăng. Bók-guó gĭng-dáng mâing-mâing mò̤ ciŏng-uâng gì gì-sê lāu. | |
| Gĭng-dáng Hók-ciŭ-nè̤ng iâ â̤ ciŏng mâ̤ báik gōng Hók-ciŭ-uâ gì nè̤ng, hĕ̤k-ciā Hók-ciŭ-uâ gōng mâ̤ chĭng chū gì nè̤ng hô̤ lā̤ „Lâng-gā-siăng“. | |
| Uòng Hiêng-huàng | |
| Uòng Hiêng-huàng(黃現璠, 1899 nièng 11 nguŏk 13 hô̤ - 1982 nièng 1 nguŏk 18 hô̤), nguòng-miàng Găng Gīng-ĭng(甘锦英), Guōng-să̤ Hók-chŭi-nè̤ng, sê Dṳ̆ng-guók hiêng-dô̤i chók-miàng gì lĭk-sṳ̄ hŏk-gă, mìng-cŭk ṳ̆k-gă gâe̤ng gáu-ṳ̆k-gă. iâ sê Cáung-cŭk dâ̤-ék-gá gáu-sêu ,ké̤ṳk hâiu-sié nè̤ng cŏng-chĭng có̤ «Cáung-cŭk Lĭk-sṳ̄ cĭ Hô̄». Ĭ găk 1936 nièng huák-biēu dék «Sáe̤ng-dâi tái hŏk-sĕng giú-guók ông-dông» (宋代太學生救國運動) sê Dṳ̆ng-guók dâ̤-ék-buô ngiēng-géu hŏk-sĕng ông-dông sṳ̄ gì sṳ̄ cṳ ̆. Ĭ găk 1957 nièng huák-biēu dék Cáung-cŭk Ciēng-sṳ̄(壯族簡史)sê Dṳ̆ng-guók dâ̤-ék-buô ngiēng-géu Cáung-cŭk lĭk-sṳ̄ gì sṳ̄ cṳ̆ . | |
| Uòng Hiêng-huàng siŏh-sié-nè̤ng gĭng-lĭk Chĭng-dièu,Báe̤k-iòng Céng-hū,Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sé duâi sì-dâi, céng-giéng Dṳ̆ng-guók hiêng-dâi lĭk-sṳ̄ gì huák-diēng. 1899 nièng 11 nguŏk 13 hô̤ chók-sié diŏh Dṳ̆ng-guók Guōng-să̤-sēng.1922 gáu 1926 nièng,Uòng Hiêng-huàng diē Guōng-să̤ Dâ-sănḡ Sṳ̆-huâng Hăk-hâu. 1926 nièng, găk Báe̤k-gĭng Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk hŏk-sĭk̆ lĭk-sṳ̄-hŏk gâe̤ng gáu-ṳ̆k-hŏk,sê Dò̤ Să̤ -séng(陶希聖) gâe̤ng Dìng-nguòng(陈垣) gì hŏk-sĕng. 1932 nièng ĭ dáik diŏh lĭk-sṳ gì hŏk-sê̤ṳ hŏk-ôi. Ī-hâiu, diē Báe̤k-gĭng Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk gì Ngiēng-géu-iêng ngiēng-géu Dṳ̆ng-guók -dô̤i lĭk-sṳ̄. 1935 nièng dáik-diŏh sĭk-sê̤ṳ hŏk-ôi,iù Báe̤k-gĭng Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk bék-ngiĕk hâiu, dùng nièng 11 nguŏk ĭ gáu Nĭk-buōng liù-hŏk, găk Dĕ̤ng-gĭng Dá̤-guók Dâi-hŏk(hiêng-káik-s hô̤ có̤ Dĕ̤ng-gĭng Dâi-hŏk) gì Dâi-hŏk-iêng hŏk-sĭk Dĕ̤ng-iòng-sṳ̄ gâe̤ng Nĭk-buōng-sṳ, gá i gì sĭng-săng ô Huò-dièng Chĭng(和田 清), Nguòng-dièng chéu-ìng(原田淑人) . 1937 nièng duōng-lì Dṳ̆ng-guók hâiu, Uòng Hiêng-huàng bô găk Guōng-să̤ Dâi-hŏk, Dṳ̆ng-săng Dâi-hŏk, Gùi-lìng Sṳ̆-huâng hŏk-iêng,Guōng-să Gáu-ṳ̆k Ngiēng-géu-sū, Guōng-să̤ Sṳ̆-huâng hŏk-iêng (hiêng-káik-s hô̤ có̤ Guōng-să̤ Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk) muōng gá-cṳ̆ muōng ngiēng-géu. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gióng-guók ī-hâiu, Uòng Hiêng-huàng dṳ̀ lā̤ nū-lĭk gá-cṳ̆ gâe̤ng ngiēng-géu,gó chăng-gă siâ-huôi uăk-dông, báik-cèng ké̤ṳk sōng có̤ Guōng-să̤-sēng Ìng-mìng Céng-hū Ūi-uòng-huôi Ūi-uòng, dâ̤ ék gái Ciòng-guók Ìng-dâi dô̤i-biēu,dâ̤ ék gái Ciòng-guók Ìng-dâi Mìng-cŭk Ūi-uòng-huôi Ūi-uòng,dâ̤ ék gái Dṳ̆ng-iŏng dó̤i-nguôi Ùng-huá Lièng-lò̤ Ūi-uòng-huôi Ūi-uòng gâ̤eng dâ̤ ngô gái Ciòng-guók Céng-hiĕk Ūi-uòng . 1982 nièng 1 nguŏk 18 hô, Uòng Hiêng-huàng bâng-siê ṳ̀ Guōng-să̤ Gùi-lìng(桂林) ,hiōng-sêu 83 huói. | |
| Săng-huŏng-chék-háe̤ng | |
| Săng-huŏng-chék-háe̤ng (三坊七巷) sê Hók-ciŭ-chê Gū-làu-kṳ̆ Nàng-âu-gă̤ (南後街) biĕng-dău săng dèu huŏng gâe̤ng chék dèu háe̤ng gì tūng-chĭng. Ciā săng dèu huŏng dŭ diŏh Nàng-âu-gă̤ gì să̤ hióng, áng iù báe̤k gáu nàng sông-sê̤ṳ sê Ĭ-gīng-huŏng (衣錦坊), Ùng-ṳ̀-huŏng (文儒坊), Guŏng-liŏh-huŏng (光祿坊); Chék dèu háe̤ng dŭ găk dĕ̤ng hióng, iù báe̤k gáu nàng sông-sê̤ṳ sê Iòng-giò-háe̤ng (楊橋巷), Lòng-guăng-háe̤ng (郎官巷), Ták-háe̤ng (塔巷), Uòng-háe̤ng (黃巷), Ăng-mìng-háe̤ng (安民巷), Gṳ̆ng-háe̤ng (宮巷), gâe̤ng Gék-puòi-háe̤ng (吉庇巷). | |
| Săng-huŏng-chék-háe̤ng diē-sié ô iā sâ̤ lĭk-sṳ̄ ìng-ŭk gì chió, ciā chió dŭ iā ô dĕk-sáik. 2009 nièng 6 nguŏk 9 hô̤, Săng-huŏng-chék-háe̤ng dŏng-sōng "„Dṳ̆ng-guók 10 duâi Lĭk-sṳ̄ Ùng-huá Mìng-gă̤“ (中國十大歷史文化名街), dáik gáu có̤i sâ̤ piéu.2010 nièng, ké̤ṳk diâng có̤ Guók-gă 4A-ngék lṳ̄-iù gīng-kṳ̆ (國家4A級旅遊景區), 2015 nièng bô gāi có̤ 5A-ngék. Dṳ̆ng-guók Dṳ̆ng-iŏng Diêng-sê-dài (中國中央電視臺) diŏh cŭ-uái kiák guó diêng-sê lièng-sê̤ṳ-kiŏk «Săng-huŏng-chék-háe̤ng». | |
| Săng-huŏng-chék-háe̤ng có̤i-cā gióng diŏh Să̤-céng muăk-nièng Báik-sáng Ĭk Mìng sì-gĭ. Dòng-dièu Ăng-sṳ̄ cĭ Lâung hâiu, nàng-chiĕng biê-nâng gì nè̤ng iâ cê̤ṳ-gṳ̆ cē̤-nē̤, hìng-siàng siŏh dó̤i ī sê̤ṳ-dâi-hŭ găi-cèng, ùng-huá-ìng ôi cuō-iéu gṳ̆-mìng gì gă̤-kṳ̆. | |
| Găk gê̤ṳng-dâi, Săng-huŏng-chék-háe̤ng gṳ̆-cê̤ṳ diŏh siŏh-duâi-piĕ dó̤i dŏng-sì siâ-huôi lĭk-sṳ̄ ô dê̤ṳng-iéu īng-hiōng gì nè̤ng, chiông Lìng Cáik-sṳ̀, Sīng Bō̤-dĭng, Lìng Hé̤ṳk, Ngièng Hók, Lìng Gáuk-mìng, Lìng Chṳ̆, Lìng Hŭi-ĭng, Bĭng-sĭng dēng-dēng. | |
| Séng-ìng-miêu | |
| Séng-ìng-miêu (聖人廟), găng-chĭng Séng-miêu (聖廟), cuòng-chĭng hô̤ lō̤ Hók-ciŭ Ùng-miêu (福州文廟), sê găk Hók-ciŭ-chê Gū-làu-kṳ̆ Séng-miêu-lô gì siŏh cô̤ géng-bái Kūng-cṳ̄ gì kūng-miêu. 2006 nièng ké̤ṳk diâng có̤ Cuòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi. | |
| Dòng-dièu Dâi-lĭk 8 nièng (733 nièng) guăng-chák-sé̤ṳ Lī Iē (李椅) ciŏng buōng ciŭ gì Ṳ̀-hŏk iè gáu cē̤-nē̤. Ngū-dâi Mìng-guók sì-gĭ (921 nièng), Mìng-uòng Uòng Sīng-dĭ dé Sé-muòng-hŏk (四門學). Báe̤k-sóng kăi-sṳ̄ có̤ kūng-miêu. | |
| Hièng-hŭng nguòng nièng (1851 nièng) hâ-tiĕng, Séng-ìng-miêu huōi-siĕu-chuó, iù-sê dŏng-nièng sĕk-nê-nguŏk kăi-sṳ̄ tṳ̀ng-sĭng siŭ-gióng, dâ̤ nê nièng lĕ̤k-nguŏk gióng siàng gĭng-dáng gì duâi-dâing. 1949 nièng Dṳ̆ng-gê̤ṳng cék-céng hâiu, báik-cèng ké̤ṳk iéng có̤ hăk-hâu, siéu-nièng-gṳ̆ng dēng diòng-sū. 21 sié-gī chĕ̤ siéu-nièng-gṳ̆ng buăng chók Séng-ìng-miêu, ùng-ŭk buô-muòng dó̤i ĭ céng-hèng siŭ-gióng. | |
| Ŭ-ták | |
| Ŭ-ták (烏塔), ciáng-sék miàng-cê hô̤ lā̤ Cùng-miêu-bō̤-séng-giĕng-lò̤-ták (崇妙保聖堅牢塔), sê diŏh Hók-ciŭ-chê Gū-làu-kṳ̆ Ŭ-siŏh-săng gà̤-dēng gì siŏh cô̤ ták. Ŭ-ták sê Dṳ̆ng-guók hāng-giéng gì Ngū-dâi siŏh-ták cĭ ék, dāng ké̤ṳk céng-hū diâng có̤ siŏh ciáh „Ciòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi“. | |
| 941 nièng, Mìng-uòng Uòng Iòng-hĭ (王延曦) hĭng-gióng Ŭ-ták. Buōng-dā̤ gié-hĕk gióng-cô̤ 9 cèng, dáng-sê 944 nièng Mìng-guók huák-sĕng céng-biéng, Uòng Gióng-hĭ ké̤ṳk nè̤ng tài sī, ták gióng 7 cèng cêu hiók-gĕ̤ng gó̤. Găk Mìng-dièu 1621 nièng gâe̤ng Chĭng-dièu Kŏng-hĭ nièng-găng (1696 nièng), Ŭ-ták tṳ̀ng-sĭng siŭ-gióng. 1958 nièng, ĭng-ôi ták sĭng muōng biéng muōng uăi, gó-chṳ̄ sāi gáung-dèu giĕng-gó. 1961 nièng ké̤ṳk céng-hū sŏng-buó sê „Hók-gióng-sēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi“ cĭ ék, 2001 nièng diâng có̤ „Ciòng-guók Dê̤ṳng-diēng Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi“. | |
| Mìng-guók | |
| Mìng-guók kō̤-nèng sê: | |
| Siông-hāi | |
| Siông-hāi (上海) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók dék duâi gì siàng-chê, iâ sê sié-gái ìng-kēu dék sâ̤ gì siàng-chê. Siông-hāi găk Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-buô Diòng-gĕ̤ng diē-hāi-kāu, sê sēng-ngék dĭk-hăk-chê. Siông-hāi gì Nguôi-tăng (外灘) gâe̤ng Siàng-huòng-miêu sê chók-miàng gì lṳ̄-iù gīng-diēng. | |
| Siông-hāi gū-cā nâ sê siŏh bĭk nĭ-nĭ-nâung gì ngṳ̀-chŏng, ĭng-ôi dê-lī ôi-dé gì iŭ-sié, 19 sié-gī Nàng-gĭng Dèu-iók chiĕng-déng hâiu huák-diēng siàng siŏh bĭk duâi gē̤ng-kāu gâe̤ng dĕ̤ng-să̤-huŏng siŏng-ngiĕk dṳ̆ng-sĭng, 1930 nièng-dâi huák-diēng gáu có̤i tīng-sêng. 1990 nièng-dâi ī-hâiu, găk Dâing Siēu-bìng Gāi-gáik Kŭi-huóng céng-cháik â-dā̤, Siông-hāi tṳ̀ng-sĭng huák-diēng có̤ sié-gái dék dê̤ṳng-iéu gì siàng-chê. | |
| Ìng-cṳ̄ | |
| Ìng-cṳ̄ (人子) sê huák-ngiòng diŏh gū-cā Mī-sáuk-bók-dăk-mī-ā Siēng-mī-dĕk Ngṳ̄-cŭk gì ê̤ṳng-ngṳ̄, é-sé̤ṳ sê nè̤ng hĕ̤k-chiā sê cê-gă. Ciā sṳ̀ iâ sāi-ê̤ṳng diŏh Iù-tái-gáu gâe̤ng Gĭ-dók-gáu diē-sié. Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ huăng-ĭk có̤ "ἀνθρώπου", Ĭng-ngṳ̄ huăng-ĭk có̤ "son of man". Găk Sĭng-iók Hók-ĭng-cṳ̆ diē, Ià-sŭ sāi "ìng-cṳ̄" cê-chĭng, biēu-sê cê-gă sê Siông-dá̤ chă̤-kiēng lì gì cīng-géu-ciā, bêng-chiā giòng-diêu ĭ sū ché̤ṳ gì bĭ-mì dê-ôi, gâe̤ng ciŏng-lài buóh hiēng-hiêng gì ìng-iêu. | |
| Làu Iòng-hŭng | |
| Làu Iòng-hŭng (劉揚芬; 1915 n. - 2010 n. 3 ng. 19 h.) sê Hók-ciŭ Huă-háe̤ng-dòng gì tàu ciáh Huà-ìng mŭk-sṳ̆, Niū-iók Gĭ-dók Mìng-ŏng Gáu-huôi gì cháung-lĭk-ciā. | |
| Làu Iòng-hŭng 1915 nièng chók-sié diŏh Hók-ciŭ siŏh bĭk Gĭ-dók-gáu gă-dìng, bâ-nā̤ sê Mī-ī-mī-huôi séng-dù. Chĭng-nièng sì-dâi liù-hŏk Mī-guók, bék-ngiĕk diŏh Huâng-dáik-bō̤ Dâi-hŏk ("Vanderbilt University"). 1949 nièng duōng kó̤ Dṳ̆ng-guók Hók-ciŭ hŭk-sê̤ṳ gáu-huôi. 1950 gáu 1966 nièng găk Ôi-lī-gŭng-huôi buôi-gīng gì Huă-háe̤ng-dòng mŭk-iōng séng-dù. Ùng-gáik gĭ-găng, ĭng mâ̤-kīng huóng-ké séng-iōng, sêu diŏh páe̤k-hâi, kă-bók-tàu ké̤ṳk È̤ṳng-ôi-bĭng páh dōng, siŏh chuó nè̤ng cuòng-buô liù-huóng gáu Mìng-báe̤k nùng-chèng lā̤ lò̤-dông gāi-cô̤. 1979 nièng guók-gă hŭi-hók cŭng-gáu céng-cháik hâiu, bô duōng kó̤ Huă-háe̤ng-dòng có̤ cuō-êng mŭk-sṳ̆. 1985 nièng iè-mìng Mī-guók, găk Niū-iók cháung-gióng Niū-iók Gĭ-dók Mìng-ŏng Gáu-huôi (紐約基督閩恩教會), mŭk-iōng sĕng-uăk diŏh Mī-guók gì Hók-ciŭ iè-mìng. | |
| Hók-gióng Uōng-mìng Áng | |
| Hók-gióng Uōng-mìng Áng (福建網民案) sê téng 2009 nièng 6 nguŏk gáu 2010 nièng 4 nguŏk cī dâung sì-găng huák-sĕng diŏh Dṳ̆ng-guók Hók-ciŭ gì siŏh bĭk áng-giông. 25-huói gì Mìng-chiăng-muói Ngièng Hiēu-lìng (嚴曉玲) 2008 nièng 2 nguŏk sī-uòng, gŏng-gé̤ṳ ĭ-iêng ĭ-sĕng hô-sê̤ṳ gì puáng-duáng, Ngièng Hiēu-lìng sê ĭng giòng-găng ì sī. Ĭ nòng-nā̤ Lìng Séu-ĭng (林秀英) siŏng-séng ĭ sê ké̤ṳk siŏh piĕ gâe̤ng géng-chák-guŏh ô guăng-hiê gì pāi-giāng giòng-găng hâiu hâi sī, bók-guó dŏng-dê gīng-huŏng ngâing-chói gōng ĭ sê ĭng-ôi gṳ̆ng-nguôi-êng (宮外孕) sék-háik guó sâ̤ ì sī. 2009 nièng 6 nguŏk, ô săng ciáh Hók-ciŭ-chê gì ìng-guòng uăk-dông-ciā Huâng Iéng-kìng (范燕瓊), Iù Cĭng-êu (遊精佑), Ngù Huà-ĭng (吳華英) liēu-gāi ciā dâi-gié ī-hâiu, giók-dêng tì-gṳ̆ng bŏng-cô. Ĭ-gáuk-nè̤ng kiák giâ chāi-huōng Lìng Séu-ĭng gì luŏh-chiông, găk 6 nguŏk 24 hô̤ siông-duòng gáu uōng-duô gà̤-dēng. Săng nĭk cĭ hâiu, gīng-chák niăh diŏh cī săng ciáh nè̤ng, gâe̤ng ĭ guŏng diŏh káng-siū-sū diē-sié. Háuk-iêng kī-só cī săng ciáh nè̤ng huâng "hūi-báung-cô̤i" (誹謗罪), bók-guó ĭng-ôi céng-gé̤ṳ mâ̤ chṳ̆ng-cé̤ṳk, tié-láu mò̤-nièng-ngài diâng cô̤i. 2010 nièng 4 nguŏk 16 hô̤, diŏh cī săng ciáh nè̤ng ké̤ṳk guŏng-ák 9 gá nguŏk-nĭk cī hâiu, huák-iêng bé-mĭk sīng-puáng Huâng Iéng-kìng lâng nièng iū-gĭ-dù-hìng, Iù Cĭng-êu gâe̤ng Ngù Huà-ĭng hŭng-biĕk siŏh nièng iū-gĭ-dù-hìng. | |
| Iòng-bìng-kṳ̆ | |
| Iòng-bìng-kṳ̆ (延平區) sê Nàng-bìng-chê â-dā̤ gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Siêu-ū | |
| Siêu-ū-chê (邵武市) sê Nàng-bìng-chê â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing-gék-chê. | |
| Ū-ì-săng-chê | |
| Ū-ì-săng-chê (武夷山市) sê Nàng-bìng-chê â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing-gék-chê, gô-dā̤ hô̤ lā̤ Sùng-ăng (崇安). Ciā dê-huŏng iâ sê Mìng-uŏk ùng-huá gì huák-nguòng-dê, biĕng-dău ô Ū-ì-săng. | |
| Gióng-ĕu | |
| Gióng-ĕu-chê (建甌市) sê Nàng-bìng-chê â-dā̤ guāng gì siŏh ciáh gâing-gék-chê. Gióng-ĕu sê Hók-gióng-sēng có̤i ciā kī gì siàng-chê cĭ ék, gô-dā̤ hô̤ lā̤ Gióng-ciŭ (建州). „Hók-gióng“ ciā miàng-cê cêu sê Hók-ciŭ gâe̤ng Gióng-ciŭ sèng-dău 2 cê hăk siŏh dŏi kī gì. | |
| Gióng-iòng | |
| Gióng-iòng-kṳ̆ (建陽區) sê Nàng-bìng-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. Ĭ nguòng-lài sê siŏh ciáh gâing-gék-chê, 2014 nièng 5 nguŏk 27 hô̤ gāi siàng siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Céng-huò | |
| Céng-huò-gâing (政和縣) sê Nàng-bìng-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Guŏng-dĕk | |
| Guŏng-dĕk-gâing (光澤縣) sê Nàng-bìng-chê â-dā̤ guāng gì siŏh ciáh gâing. | |
| Puō-siàng | |
| Puō-siàng-gâing (浦城縣) sê Nàng-bìng-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Sông-chiŏng-gâing | |
| Sông-chiŏng-gâing (順昌縣) sê Nàng-bìng-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Sṳ̀ng-kă̤-gâing | |
| Sṳ̀ng-kă̤-gâing (松溪縣) sê Nàng-bìng-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Hāi-chŏng | |
| Cĭk-mī | |
| Hù-lī | |
| Sṳ̆-mìng | |
| Sṳ̆-mìng-kṳ̆ (思明區) sê Â-muòng-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Dùng-ăng | |
| Dùng-ăng-kṳ̆ (同安區) sê Â-muòng-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Siòng-ăng | |
| Siòng-ăng-kṳ̆ (翔安區) sê Â-muòng-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Hiŏng-siàng | |
| Hiŏng-siàng-kṳ̆ (薌城區) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆, iâ sê Ciŏng-ciŭ gì hèng-céng dṳ̆ng-sĭng. | |
| Lṳ̀ng-ùng | |
| Lṳ̀ng-ùng-kṳ̆ (龍文區) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Lṳ̀ng-hāi | |
| Lṳ̀ng-hāi-chê (龍海市) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing-gék-chê. | |
| Bìng-huò | |
| Bìng-huò-gâing (平和縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Ciéu-ăng | |
| Ciéu-ăng-gâing (詔安縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Ciŏng-puō | |
| Ciŏng-puō-gâing (漳浦縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Diòng-tái | |
| Diòng-tái-gâing (長泰縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Dĕ̤ng-săng | |
| Dĕ̤ng-săng-gâing (東山縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Huà-ăng | |
| Huà-ăng-gâing (華安縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Nàng-cêng | |
| Nàng-cêng-gâing (南靖縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê guāng gì siŏh ciáh gâing. | |
| Hùng-siĕu | |
| Hùng-siĕu-gâing (雲霄縣) sê Ciŏng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Lī-siàng | |
| Lī-siàng-kṳ̆ (鯉城區) sê Ciòng-ciŭ-chê â-dā̤ guāng gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Hŭng-dĕk | |
| Hŭng-dĕk-kṳ̆ (豐澤區) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Lŏk-gŏng | |
| Lŏk-gŏng-kṳ̆ (洛江區) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Ciòng-gē̤ng | |
| Ciòng-gē̤ng-kṳ̆ (泉港區) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. | |
| Siŏh-săi | |
| Siŏh-săi-chê (石獅市) sê Ciòng-ciŭ-chê â-dā̤ guāng gì siŏh ciáh gâing-gék-chê. | |
| Céng-gŏng | |
| Céng-gŏng-chê (晉江市) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing-gék-chê. | |
| Nàng-ăng | |
| Nàng-ăng-chê (南安市) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing-gék-chê. | |
| Hiê-ăng | |
| Hiê-ăng-Gâing (惠安縣) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Ăng-kă̤ | |
| Ăng-kă̤-gâing (安溪縣) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Īng-chŭng | |
| Īng-chŭng-gâing (永春縣) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Dáik-huá | |
| Dáik-huá-gâing (德化縣) sê Ciòng-ciŭ-chê gì siŏh ciáh gâing. | |
| Gĭng-muòng | |
| Gĭng-muòng-gâing (金門縣) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók Hók-gióng-sēng â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing, iâ sê ciā sēng gì hèng-céng dṳ̆ng-sĭng. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók iâ gōng cê-gă dó̤i ciā gâing ô ciō-guòng, sŏng-buó ciā gâing sê iù Hók-gióng gì Ciòng-ciŭ-chê guāng gì. | |
| Lièu-că̤ Cé-ê | |
| «Lièu-că̤ Cé-ê» (聊齋誌異) sê sìng-cṳ̆ diŏh Chĭng-dièu chĕ̤-nièng gì siŏh buô ùng-ngiòng-ùng dōi-piĕng siēu-siók cĭk, siŭ-liŏh gê̤ṳng-cūng 491 piĕng mièu-siā iĕu-ciăng gūi-guái gâe̤ng gì-ìng ê-hèng gì siēu-siók. Ĭ gū-sê̤ṳ cìng-ciék gì-dĕk, ìng-ŭk hìng-chiông chiĕng-mìng, dŭ gáiu-siàng «Lièu-că̤ Cé-ê» dŭk-dĕk gì ngiê-sŭk hŭng-gáik. «Lièu-că̤» cáuk-ciā Buò Sṳ̀ng-lìng (蒲松齡, 1640 - 1715) sê Mìng-muăk-Chĭng-chĕ̤ gì ùng-ìng, ĭ dò̤ siŏh-sié gì cĭng-lĭk siā Lièu-că̤. | |
| Ngô-nguŏk-cáik | |
| Ngô-nguŏk-cáik (五月節), iâ chĭng có̤ Ngô-nĭk-cáik (五日節), Duăng-ngū-cáik (端午節), sê Dĕ̤ng-ā cêng dê̤ṳng-iéu gì duòng-tūng cáik-nĭk, găk gô-lĭk Ngô-nguŏk chĕ̤-ngô. Găk cī siŏh gĕ̤ng, nè̤ng siĕh cáe̤ng, bà-lùng-sùng, gé-niêng Chū-guók ái-guók sĭ-ìng Kók Nguòng (屈原) dàu gĕ̤ng cê̤ṳ-sák gì nĭk-cī; iâ ô nè̤ng gâe̤ng buò-chāu guá muòng-sèng biê-sià siĕu-căi, gó-chṳ̄ ciā cáik-nĭk iâ hô̤ lō̤ Buò-cáik (蒲節). | |
| É-dâi-lé-ngṳ̄ | |
| É-dâi-lé-ngṳ̄ ("italiano") sê Éng-dô Ĕu-lò̤-bă Ngṳ̄-hiê Lá-dĭng-ngṳ̄-cŭk gì siàng-uòng, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. É-dâi-lé-ngṳ̄ sê Ĕu-ciŭ É-dâi-lé-nè̤ng sāi gì ngṳ̄-ngiòng. É-dâi-lé-ngṳ̄ gâe̤ng Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ , Huák-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī É-dâi-lé-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 8000 uâng nè̤ng. | |
| Romania-ngṳ̄ | |
| Romania-ngṳ̄̄ ("limba română") sê Ĕu-ciŭ Romania-nè̤ng gì ngṳ̄-ngiòng. | |
| Romania-ngṳ̄ sê Éng-dô Ĕu-lò̤-bă Ngṳ̄-hiê Lá-dĭng-ngṳ̄-cŭk gì sìng-nguòng. | |
| Hebe Camargo | |
| Hebe Maria Camargo (Portuguese: "Hebe Camargo"), 1929 nièng 3 nguŏk 8 hô̤ chók-sié | |
| Osasco | |
| Osasco, Brazil | |
| Miêng-cék - 65 km² | |
| Ìng-kēu – 718,646 (2009) | |
| Mā-tái Hók-ĭng | |
| Mā-tái Hók-ĭng (馬太福音) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Ià-sŭ Gĭ-dók gì dâi-gié. | |
| Mā-kō̤ Hók-ĭng | |
| Mā-kō̤ Hók-ĭng (馬可福音) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Ià-sŭ Gĭ-dók gì dâi-gié. | |
| Lô-gă Hók-ĭng | |
| Lô-gă Hók-ĭng (路加福音) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Ià-sŭ Gĭ-dók gì dâi-gié. | |
| Iók-hâng Hók-ĭng | |
| Iók-hâng Hók-ĭng (約翰福音) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Ià-sŭ Gĭ-dók gì dâi-gié. | |
| Sé̤ṳ-dù Hèng-diông | |
| Sé̤ṳ-dù Hèng-diông (使徒行傳) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Lò̤-mā Cṳ̆ | |
| Lò̤-mā Cṳ̆ (羅馬書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Gŏ̤-lìng-dŏ̤ Cièng Cṳ̆ | |
| Gŏ̤-lìng-dŏ̤ Cièng Cṳ̆̆ (哥林多前書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Gŏ̤-lìng-dŏ̤, Hâiu Cṳ̆ | |
| Gŏ̤-lìng-dŏ̤ Hâiu Cṳ̆̆ (哥林多後書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Gă-lăk-tái Cṳ̆ | |
| Gă-lăk-tái Cṳ̆̆̆ (加拉太書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ī-hók-sū Cṳ̆ | |
| Ī-hók-sū Cṳ̆ (以弗所書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Pì-lĭk-bī Cṳ̆ | |
| Pì-lĭk-bī Cṳ̆̆̆ (腓力比書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Gŏ̤-lò̤-să̤ Cṳ̆ | |
| Gŏ̤-lò̤-să̤ Cṳ̆ (歌羅西書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Táik-sák-lò̤-nà̤-giă Cièng Cṳ̆ | |
| Táik-sák-lò̤-nà̤-giă Cièng Cṳ̆̆̆ (帖撒羅尼迦前書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Táik-sák-lò̤-nà̤-giă, Hâiu Cṳ̆ | |
| Táik-sák-lò̤-nà̤-giă Hâiu Cṳ̆̆̆ (帖撒羅尼迦後書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Tì-mò̤-tái Cièng Cṳ̆ | |
| Tì-mò̤-tái Cièng Cṳ̆̆̆ (提摩太前書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Tì-mò̤-tái Hâiu Cṳ̆ | |
| Tì-mò̤-tái Hâiu Cṳ̆̆̆ (提摩太後書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Tì-dŏ̤ Cṳ̆ | |
| Tì-dŏ̤ Cṳ̆̆̆ (提多書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Pì-lé-muòng Cṳ̆ | |
| Pì-lé-muòng Cṳ̆̆̆ (腓利門書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Hĭ-báik-lài Cṳ̆ | |
| Hĭ-báik-lài Cṳ̆̆̆ (希伯來書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ngā-gáuk Cṳ̆ | |
| Ngā-gáuk Cṳ̆̆̆ (雅各書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Bī-dáik Cièng Cṳ̆ | |
| Bī-dáik Cièng Cṳ̆̆̆ (彼得前書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Bī-dáik Hâiu Cṳ̆ | |
| Bī-dáik Hâiu Cṳ̆ (彼得後書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-hâng Ék Cṳ̆ | |
| Iók-hâng Ék Cṳ̆ (約翰一書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-hâng Nê Cṳ̆ | |
| Iók-hâng Nê Cṳ̆̆̆ (約翰二書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-hâng Săng Cṳ̆ | |
| Iók-hâng Săng Cṳ̆̆̆ (約翰三書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iù-dâi Cṳ̆ | |
| Iù-dâi Cṳ̆̆̆ (猶大書) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Mĕk-sê Liŏh | |
| Mĕk-sê Liŏh̆ (目示錄) sê Ià-sŭ-gáu Sĭng-iók Séng-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Hāi-nàng | |
| Hāi-nàng (海南), sê Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-nàng iòng-hāi gì sēng. | |
| Ăng-hŭi | |
| Ăng-hŭi-sēng (安徽省) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh sēng. Ĭ gì siū-hū diŏh Hăk-bùi-chê. | |
| Concepción | |
| Concepción, Chile | |
| Miêng-cék - 221.6 km² | |
| Ìng-kēu - 216,061 (2002) | |
| Biobío Dâi-hŏk | |
| Biobío Dâi-hŏk sê Chile gì siŏh sū dâi-hŏk, sìng-lik sì-găng sê 1947 nièng. | |
| Paltoga | |
| Paltoga, Ngò̤-lò̤-sṳ̆. | |
| Ngò̤-lò̤-sṳ̆ | |
| Ngò̤-lò̤-sṳ̆ (Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: "Россия") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dĕ̤ng-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. | |
| É-dâi-lé | |
| É-dâi-lé (É-dâi-lé-ngṳ̄: "Italia") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé diŏh Nàng-ĕu, sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Carpineto Romano | |
| Carpineto Romano, É-dâi-lé. | |
| Anastacia | |
| Anastacia (* 17.09.1968, Chicago), Mī-guók. | |
| Băh Gṳ̆ng | |
| Băh Gṳ̆ng (白宮, White House) sê Mī-guók cūng-tūng dêu gâe̤ng gĕ̤ng-cáuk gì sū-câi. | |
| Moshchena | |
| Moshchena, Ukraine. | |
| Sôi-diēng | |
| Sôi-diēng (Sôi-diēng-ngṳ̄: "Sverige") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Sôi-diēng sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Saratov | |
| Saratov sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì chék duâi siàng-chê. | |
| Armenia | |
| Armenia (Armenia-ngṳ̄": Հայաստան") sê Să̤ Ā gì siŏh ciáh guók-gă. | |
| Lò̤ Giĕk-sôi | |
| Lò̤ Giĕk-sôi ("Jerry Norman", 羅傑瑞; 1936 n. 7 ng. 16 h. - 2012 n. 7 ng. 7 h.), Mī-guók Háng-hŏk-gă. Nièng-kĭng sèng-hâiu găk Gă-ciŭ Dâi-hŏk tĕ̤k-cṳ̆, sê Diêu Nguòng-êng (趙元任) hŏk-sĕng. Ĭ sêu gáu Diêu gì īng-hiōng, dó̤i Háng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng gì ngiēng-géu cêng gó̤ héng-ché̤ṳ. 1965 nièng gâe̤ng Dìng Lĭk-ĕu (陳立鷗, Dìng Bō̤-chĭng gì muōi-giāng) hăk-cáuk piĕng siā Hók-ciŭ Huŏng-ngiòng Īng-lâung gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ—Ĭng-ngṳ̄ Sṳ̀-diēng. 1969 nièng, Lò̤ huák-biēu guăng-ṳ̀ Gióng-iòng huŏng-ngiòng gì báuk-sê̤ṳ lâung-ùng ("The Kienyang Dialect of Fukien"). | |
| 1972 nièng kăi-sṳ̄, Lò̤ Giĕk-sôi dăng-êng Să̤-ngā-dù Huà-sêng-dáung Dâi-hŏk Ā-ciŭ ngṳ̄-ngiòng ùng-hŏk hiê-cuō-êng, sĕng-hâiu huák-biēu "Mìng-huŏng-ngiòng Siăng-diêu gì Huák-diēng" (1973), "Nguòng-sṳ̄ Mìng-ngṳ̄ gì Siăng-mū" (1974), "Mìng-dĕ̤ng Huŏng-ngiòng gì Chĕ̤-buô Bó̤-gó̤" (1977), "Mìng-ngṳ̄ Ngṳ̄-ĭng Dṳ̆ng gì Sì-găng Cèng-ché̤ṳ" (1978), "Mìng-huŏng-ngiòng gì Sì-găng Cèng-ché̤ṳ" (1979), "Nguòng-sṳ̄ Mìng-ngṳ̄ gì Ông-mū" gâe̤ng "Siông-gū Nàng-huŏng Háng-ngṳ̄" (1981), "Bī-gáu Mìng̤-huŏng-ngiòng" (1982) dēng lâung-ùng. 1988 nièng chók-bēng "Háng-ngṳ̄ Kái-suók", sê gĭng-dáng sié-gái tŭng-ê̤ṳng gì Háng-ngū kuó-buōng. | |
| Lò̤ Giĕk-sôi iâ sê ngiēng-géu Muāng-ngṳ̄ gì cuŏng-gă. | |
| Yun Chi-ho | |
| Yun Chi-ho(Hàng-guók 윤치호, Háng-cê 尹致昊, 1864 - 1945) was Hàng-guók Chèng-tī and indefendunce activists. hào Jwaong(좌옹, 佐翁). | |
| Pŏ̤-làng | |
| Pŏ̤-làng (Pŏ̤-làng-ngṳ̄: "Polska") sê sié-gāi gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng-ĕu, báe̤k-buô sê Băh-hāi. | |
| Hò̤-làng | |
| Hò̤-làng (Hò̤-làng-ngṳ̄: "Nederland") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. Hò̤-làng sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Ciék-káik | |
| Ciék-káik (Ciék-káik-ngṳ̄: "Česká republika") sê sié-gāi gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng-ĕu, sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Sôi-sê̤ṳ | |
| Sôi-sê̤ṳ (Dáik-guók-ngṳ̄: "Schweiz", Huák-ngṳ̄: "Suisse", É-dâi-lé-ngṳ̄: "Svizzera") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Dáik-guók. | |
| Ó̤-dê-lé | |
| Ó̤-dê-lé (Dáik-guók-ngṳ̄: "Österreich") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng-ĕu, sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Hò̤-làng-ngṳ̄ | |
| Hò̤-làng-ngṳ̄ ("Nederlands") sê Să̤ Gé-ī-màng-ngṳ̄ gì siŏh ciĕ, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Hò̤-làng-ngṳ̄ gâe̤ng Ĭng-ngṳ̄, Dáik-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Hò̤-làng-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 2800 uâng nè̤ng. | |
| Luxembourg | |
| Luxembourg (Luxembourg-ngṳ̄: "Groussherzogtum Lëtzebuerg") sê sié-gāi gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Luxembourg-ngṳ̄ | |
| Luxembourg-ngṳ̄̄ ("Lëtzebuergesch") sê Să̤ Germanic-ngṳ̄ gì siŏh ciĕ, sê sié-gái gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Luxembourg-ngṳ̄ gâe̤ng Ĭng-ngṳ̄, Dáik-ngṳ̄, Hò̤-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Luxembourg-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 320 uâng nè̤ng. | |
| Pŏ̤-làng-ngṳ̄ | |
| Pŏ̤-làng-ngṳ̄ ("język polski") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Pŏ̤-làng-ngṳ̄ gâe̤ng Ciék-káik-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Pŏ̤-làng-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 4500 uâng nè̤ng. | |
| Bī-lé-sì | |
| Bī-lé-sì (Huák-guók-ngṳ̄: "Belgique") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. Bī-lé-sì sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Ireland | |
| Ái-ī-làng (Ái-ī-làng-ngṳ̄: "Éire") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. Ái-ī-làng sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Ireland-ngṳ̄ | |
| Ireland-ngṳ̄ ("Gaeilge") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ireland-ngṳ̄ gâe̤ng Scotland Gael-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Ireland-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 94 uâng nè̤ng. | |
| Ciék-káik-ngṳ̄ | |
| Ciék-káik-ngṳ̄ ("čeština ") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ciék-káik-ngṳ̄ gâe̤ng Pŏ̤-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Ciék-káik-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 1300 uâng nè̤ng. | |
| Scotland | |
| Scotland (Ĭng-ngṳ̄: "Scotland"; Scotland Gael-ngṳ̄: "Alba") sê Dâi Britain gì 1 ciáh buô-hông. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. | |
| Wales | |
| Wales (Wales-ngṳ̄: "Cymru") sê Dâi Britain gì 1 ciáh buô-hông. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. | |
| England | |
| England (Ĭng-ngṳ̄: "England") sê Dâi Britain gì 1 ciáh buô-hông. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. | |
| Dâi Britain | |
| Dâi Britain (Ĭng-ngṳ̄: Great Britain) sê Ĕu-ciŭ gì 1 ciáh dō̤, iù Britain siông gì England, Scotland, Wales cū-siàng. | |
| Scotland Gael-ngṳ̄ | |
| Scotland Gael-ngṳ̄ ("Gàidhlig ") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Scotland Gael-ngṳ̄ gâe̤ng Ireland-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Scotland Gael-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 58 uâng nè̤ng. | |
| Wales-ngṳ̄ | |
| Wales-ngṳ̄ ("Cymraeg ") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Wales-ngṳ̄ gâe̤ng Ái-ī-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Wales-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 770 uâng nè̤ng. | |
| Nò̤-ŭi | |
| Nò̤-ŭi (Nò̤-ŭi-ngṳ̄: "Kongeriket Norge " / "Kongeriket Noreg ") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Báe̤k-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. Nò̤-ŭi sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Nò̤-ŭi-ngṳ̄ | |
| Nò̤-ŭi-ngṳ̄̄ ("norsk") sê Báe̤k Gé-ī-màng-ngṳ̄ gì siŏh ciĕ, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Nò̤-ŭi-ngṳ̄ gâe̤ng Sôi-diēng-ngṳ̄, Ĭng-ngṳ̄, Dăng-măh-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Nò̤-ŭi-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 5000 uâng nè̤ng. | |
| Sôi-diēng-ngṳ̄ | |
| Sôi-diēng-ngṳ̄ ("svenska") sê Báe̤k Gé-ī-màng-ngṳ̄ gì siŏh ciĕ, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Sôi-diēng-ngṳ̄ gâe̤ng Nò̤-ŭi-ngṳ̄, Ĭng-ngṳ̄, Dăng-măh-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Sôi-diēng-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 1000 uâng nè̤ng. | |
| Dăng-măh | |
| Dăng-măh (Dăng-măh-ngṳ̄: "Danmark"), hĕ̤k-ciā hô̤ lā̤ Dăng-mĕk, sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Báe̤k-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. Dăng-măk sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Dăng-măh-ngṳ̄ | |
| Dăng-măk-ngṳ̄ ("dansk sprog") sê Báe̤k Gé-ī-màng-ngṳ̄ gì siŏh ciĕ, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Dăng-măh-ngṳ̄ gâe̤ng Nò̤-ŭi-ngṳ̄ , Ĭng-ngṳ̄, Sôi-diēng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Dăng-măh-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 560 uâng nè̤ng. | |
| Să̤-băng-ngà | |
| Să̤-băng-ngà (Să̤-băng-ngà-ngṳ̄: "España") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, nàng-buô sê Dê-dṳ̆ng-hāi. Să̤-băng-ngà sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ | |
| Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ ("español") sê Éng-dô Ĕu-lò̤-bă Ngṳ̄-hiê Lá-dĭng-ngṳ̄-cŭk gì siàng-uòng, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ sê Ĕu-ciŭ Să̤-băng-ngà-nè̤ng gâe̤ng Lá-dĭng Mī-ciŭ-nè̤ng sāi gì ngṳ̄-ngiòng. Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ gâe̤ng É-dâi-lé, Huák-guók sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Să̤-băng-ngà-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 4 é nè̤ng. | |
| Buò-dò̤-ngà | |
| Buò-dò̤-ngà (Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄: "República Portuguesa") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. Buò-dò̤-ngà sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄ | |
| Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄ ("língua portuguesa") sê Éng-dô Ĕu-lò̤-bă Ngṳ̄-hiê Lá-dĭng-ngṳ̄-cŭk gì siàng-uòng, sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Può-dò̤-ngà-ngṳ̄ sê Ĕu-ciŭ Buò-dò̤-ngà-nè̤ng sāi gì ngṳ̄-ngiòng. Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄ gâe̤ng Să̤-băng-ngà-ngṳ̄, Huák-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Può-dò̤-ngà-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 2030 uâng nè̤ng. | |
| Hĭ-lé-nà̤ | |
| Hĭ-lé-nà̤ (Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄: "Ελλάδα") iâ hô̤ lā̤ Hĭ-lăk, sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng-ĕu, nàng-buô sê Dê-dṳ̆ng-hāi. Hĭ-lé-nà̤ sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Bulgaria | |
| Bulgaria (Bulgaria-ngṳ̄: "България") sê sié-gāi gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dĕ̤ng-ĕu, nàng-buô sê Dê-dṳ̆ng-hāi. Bulgaria sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Bulgaria-ngṳ̄ | |
| Bulgaria-ngṳ̄̄ ("български език") sê sê sié-gái gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Bulgaria-ngṳ̄ gâe̤ng Ciék-káik-ngṳ̄, Pŏ̤-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Bulgaria-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 910 uâng nè̤ng. | |
| Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄ | |
| Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄̄ ("ру́сский язы́к") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Bō̤-gă-lê-ā-ngṳ̄ gâe̤ng Ciék-káik-ngṳ̄, Pŏ̤-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 14400 uâng nè̤ng. | |
| Sĭng-gă-pŏ̤ | |
| Sĭng-gă-pŏ̤ Gê̤ṳng-huò-guók sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh guók-gă, dĕ̤ng-buô sê Nàng Dṳ̆ng-guók Hāi. | |
| Mùng-gū | |
| Mùng-gū (Mùng-gū-ngṳ̄: ) sê sié-gāi gì guók-gă cĭ ék. Ôi-dé găk Dĕ̤ng Ā, báe̤k-biĕng sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆, nàng-biĕng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì Nô̤i Mùng-gū. | |
| Lùng-dŭng | |
| Bă-là̤ | |
| Gruzia | |
| Gruzia (Gruzia-ngṳ̄: "საქართველო"), iâ hô̤ lā̤ Sakartvelo, sê siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤ Ā. | |
| Armenia-ngṳ̄ | |
| Armenia-ngṳ̄ ("հայերեն") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Dṳ̆ng Armenia-ngṳ̄ gâe̤ng Să̤ Armenia-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Armenia-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 670 uâng nè̤ng. | |
| Gruzia-ngṳ̄ | |
| Gruzia-ngṳ̄ ("ქართული ენა") sê sê sié-gái gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ciòng sié-gái ī Gruzia-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 700 uâng nè̤ng. | |
| Andorra | |
| Andorra ("Principat d'Andorra") sê sié-gāi gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, ké̤ṳk Huák-guók gâe̤ng Să̤-băng-ngà bău-ùi. | |
| Iran | |
| Iran sê sié-gāi gì guók-gă cĭ ék. Ĭ ôi-dé găk Dṳ̆ng Ā, Să̤-buô sê Ĭ-lăk. | |
| Ankara | |
| Tū-ī-gì-ngṳ̄ | |
| Tū-ī-gì-ngṳ̄ ("Türkçe") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Dṳ̆ng Tū-ī-gì-ngṳ̄ gâe̤ng Să̤ Tū-ī-gì-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Tū-ī-gì-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 8300 uâng nè̤ng. | |
| Iraq | |
| Iraq (Ā-lá-báik-ngṳ̄: , Ĭng-ĭk: Ĭ-lá-káik "伊拉克") sê sié-gāi gì guók-gă cĭ ék. Ĭ ôi-dé găk Să̤ Ā, Să̤-buô sê Sṳ̆-lê-ā. | |
| Sê̤ṳ-lé-ā | |
| Sê̤ṳ-lé-ā (Ā-lá-báik-ngṳ̄: ) sê sié-gāi gì guók-gă cĭ ék. Ĭ ôi-dé găk Să̤ Ā, bá̤ek-buô sê Tū-ī-gì. Sê̤ṳ-lé-ā gì siū-dŭ sê Dâi-mā-sáik. | |
| George H. W. Bush | |
| George Herbert Walker Bush () sê Mī-guók dâ̤ 41 gì cūng-tūng, 1989 nièng gáu 1993 nièng câi-êng. | |
| George W. Bush | |
| George Walker Bush () sê Mī-guók dâ̤ 43 gì cūng-tūng, 2001 nièng gáu 2009 nièng câi-êng. | |
| Washington, D.C. | |
| George Washington | |
| George Washington () sê Mī-guók dâ̤ 1 gì cūng-tūng. 1776 nièng 7 nguŏk 4 hô̤, ĭ gâe̤ng 13 ciáh sĭk-mìng-dê siŏng-buó dŭk-lĭk; 1783 nièng, Dŭk-lĭk Ciéng-cĕng giék-sók. | |
| Gă-nā-dâi | |
| Liechtenstein | |
| Liechtenstein (Dáik-ngṳ̄: "Fürstentum Liechtenstein") sê Ĕu-ciŭ gì 1 ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, să̤-buô sê Sôi-sê̤ṳ. | |
| Hŭng-làng | |
| Hŭng-làng (Hŭng-làng-ngṳ̄: "Suomen tasavalta") sê sié-gāi huák-dăk gì gĕ̤ng-ngiĕk-huá guók-gă. Hŭng-làng sê Ĕu-mèng gì sìng-uòng-guók. | |
| Hŭng-làng-ngṳ̄ | |
| Hŭng-làng-ngṳ̄ ("suomen kieli") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ciòng sié-gái ī Hŭng-làng-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 486 uâng nè̤ng. | |
| Báe̤k Ireland | |
| Báe̤k Ái-ī-làng (Ĭng-ngṳ̄: "Northern Ireland") sê Dâi Bók-liĕk-diĕng gâe̤ng Báe̤k Ái-ī-làng Lièng-hăk Uòng-guók gì 1 ciáh sĭk-mìng-dê. Ĭ ôi-dé găk Să̤-ĕu, báe̤k-buô sê Báe̤k-hāi. | |
| Câung-ngṳ̄ | |
| Câung-ngṳ̄ ("བོད་སྐད།") sê Să̤-câung-nè̤ng gì mū-ngṳ̄. Ciòng sié-gái sāi câung-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 130 uâng nè̤ng. | |
| Câung-ngṳ̄ ô săng cṳ̄ng huŏng-ngiòng: Ôi-câung huŏng-ngiòng, Kŏng huŏng-ngiòng gâe̤ng Ăng-dŏ̤ huŏng-ngiòng. Gô-lā̤ Câung-ngṳ̄ mò̤ sĭng-diêu, gáu-muōi-lāu ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók tūng-dê gūi báh nièng, có̤i cṳ̄ng găk biĕu-cūng Câung-ngṳ̄ diē-sié chók-hiêng 4 cṳ̄ng sĭng-diêu. Bók-guó Ăng-dŏ̤ gì Câung-ngṳ̄ gó sê gâe̤ng gô-lā̤ siŏh- iông mò̤ sĭng-diêu. | |
| Mā-lài-să̤-ā | |
| Mā-lài-să̤-ā sê sié-gāi gì guók-gă cĭ ék. Ĭ ôi-dé găk Dĕ̤ng-nàng Ā, dĕ̤ng-buô sê Nàng Dṳ̆ng-guók Hāi. | |
| Ā-lá-báik-ngṳ̄ | |
| Ā-lá-báik-ngṳ̄ ("العربية ") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ciòng sié-gái ī Ā-lá-báik-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 28000 uâng nè̤ng. | |
| Mĕ̤k-să̤-gŏ̤ | |
| Ukraine | |
| Ukraine (Ukraine-ngṳ̄: "Україна", ĭng-ĭk: Ŭ-káik-làng "烏克蘭") sê sié-gāi gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ ôi-dé găk Dĕ̤ng-ĕu, báe̤k-buô sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆. | |
| Ukraine-ngṳ̄ | |
| Ukraine-ngṳ̄̄ ("украї́нська мо́ва ") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ukraine-ngṳ̄ gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄, Ciék-káik-ngṳ̄, Pŏ̤-làng-ngṳ̄ sê chĭng-chék. Ciòng sié-gái ī Ukraine-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 3750 uâng nè̤ng. | |
| Cháung-sié-gé | |
| Cháung-sié-gé (創世記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Mò̤-să̤-ngô-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Chók-Ăi-gĭk-gé | |
| Chók-Ăi-gĭk-gé (出埃及記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Mò̤-să̤-ngô-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Lé-ê-gé | |
| Lé-ê-gé (利未記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Mò̤-să̤-ngô-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Mìng-só-gé | |
| Mìng-só-gé (民數記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Mò̤-să̤-ngô-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Sĭng-mêng-gé | |
| Sĭng-mêng-gé (申命記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Mò̤-să̤-ngô-gĭng gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-cṳ̆-ā-gé | |
| Iók-cṳ̆-ā-gé (約書亞記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Sê̤ṳ-sṳ-gé | |
| Sê̤ṳ-sṳ-gé (士師記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Lô-dáik-gé | |
| Lô-dáik-gé (路得記) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Sák-mū-ngī-gé-cièng-cṳ̆ | |
| Sák-mū-ngī-gé-cièng-cṳ̆ (撒母耳記前書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Sák-mū-ngī-gé-hâiu-cṳ̆ | |
| Sák-mū-ngī-gé-hâiu-cṳ̆ (撒母耳記後書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Liĕk-uòng-gé-liŏk Siông | |
| Liĕk-uòng-gé-liŏk Siông (列王記錄上) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Liĕk-uòng-gé-liŏk Hâ | |
| Liĕk-uòng-gé-liŏk Hâ (列王記錄下) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Lăk-dâi-cé-liŏk Siông | |
| Lăk-dâi-cé-liŏk Siông (歷代志錄上) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Lăk-dâi-cé-liŏk Hâ | |
| Lăk-dâi-cé-liŏk Hâ (歷代志錄下) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ī-sê̤ṳ-lá-cṳ̆ | |
| Ī-sê̤ṳ-lá-cṳ̆ (以士拉書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Nà̤-hĭ-mī-cṳ̆ | |
| Nà̤-hĭ-mī-cṳ̆ (尼希米書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ī-sê̤ṳ-táik-cṳ̆ | |
| Ī-sê̤ṳ-táik-cṳ̆ (以士帖書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Lĭk-sṳ̄-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-báik-cṳ̆ | |
| Iók-báik-cṳ̆ (約伯書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Sĭ-gŏ-dĭ-hié-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Sĭ-piĕng | |
| Sĭ-piĕng (詩篇) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Sĭ-gŏ-dĭ-hié-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Cĭng-ngiòng | |
| Cĭng-ngiòng (箴言) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Sĭ-gŏ-dĭ-hié-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Diòng-dô-cṳ̆ | |
| Diòng-dô-cṳ̆ (傳道書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Sĭ-gŏ-dĭ-hié-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ngā-gŏ-cṳ̆ | |
| Ngā-gŏ-cṳ̆ (雅歌書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Sĭ-gŏ-dĭ-hié-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ī-suói-ā-cṳ̆ | |
| Ī-suói-ā-cṳ̆ (以賽亞書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Dâi-sĭng-dĭ-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ià-lé-mī-cṳ̆ | |
| Ià-lé-mī-cṳ̆ (耶利米書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Dâi-sĭng-dĭ-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ià-lé-mī-ăi-gŏ̤ | |
| Ià-lé-mī-ăi-gŏ̤ (耶利米哀歌) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Dâi-sĭng-dĭ-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ī-să̤-giék | |
| Ī-să̤-giék (以西結) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Dâi-sĭng-dĭ-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Dáng-ī-lī | |
| Dáng-ī-lī (但以理) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Dâi-sĭng-dĭ-cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ā-mò̤-sê̤ṳ-cṳ̆ | |
| Ā-mò̤-sê̤ṳ-cṳ̆ (亞摩士書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Mī-giă-cṳ̆ | |
| Mī-giă-cṳ̆ (米迦書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Să̤-huăng-ngā-cṳ̆ | |
| Să̤-huăng-ngā-cṳ̆ (西番雅書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Sák-gā-lé-ă-cṳ̆ | |
| Sák-gā-lé-ă-cṳ̆ (撒賈利亞書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Mā-lăk-gĭ-cṳ̆ | |
| Mā-lăk-gĭ-cṳ̆ (瑪拉基書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Hŏ̤-să̤-cṳ̆ | |
| Hŏ̤-să̤-cṳ̆ (訶西書]) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-nā-cṳ̆ | |
| Iók-nā-cṳ̆ (約拿書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Hăk-bă-gók-cṳ̆ | |
| Hăk-bă-gók-cṳ̆ (哈巴谷書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Iók-ngī-cṳ̆ | |
| Iók-ngī-cṳ̆ (約珥書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Ŏ̤-bă-dī-ā-cṳ̆ | |
| Ŏ̤-bă-dī-ā-cṳ̆ (阿巴底亞書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Nā-ŭng-cṳ̆ | |
| Nā-ŭng-cṳ̆ (拿溫書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Hăk-gĭ-cṳ̆ | |
| Hăk-gĭ-cṳ̆ (哈基書) sê Ià-sŭ-gáu Gô-iók Séng-gĭng Siēu-sĭng-dĭ-Cṳ̆ gì guóng, gé-lṳ̆k gé-lṳ̆k Dáik-géu gì dâi-gié. | |
| Hĭ-lĭ-pĭng | |
| Hĭ-lĭ-pĭng sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh guók-gă, să̤-buô sê Nàng Dṳ̆ng-guók Hāi. | |
| Éng-dô | |
| Éng-dô (印度, India) sê Nàng Ā gì siŏh ciáh guók-gă, nàng-buô sê Éng-dô-iòng. | |
| Dŭng-gĭng | |
| Dièu-siēng | |
| Dièu-siēng buáng-dō̤ (朝鮮半島, Dièu-siēng-ngṳ̄: 조선반도), iâ hô̤ lā̤ Hàng buáng-dō̤(韓半島, Hàng-guók-ngṳ̄: 한반도), sê siŏh ciáh Dĕ̤ng Ā gì buáng-dō̤. Báe̤k-biĕng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆, nàng, să̤ dĕ̤ng dŭ sê hāi. | |
| Dièu-siēng buáng-dō̤ gì nè̤ng duâi buô-hông sê Dièu-siēng-cŭ, gōng Dièu-siēng-ngṳ̄. Gĭng-dáng Dièu-siēng buáng-dō̤ gà̤-lēng ô 2 ciáh guók-gă: Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók (ék-buăng hô̤ lā̤ Dièu-siēng hĕ̤k-ciā Báe̤k-hàng) gâe̤ng Dâi-hàng Mìng-guók (ék-buăng hô̤ lā̤ Hàng-guók hĕ̤k-ciā Nàng-hàng). Nàng-hàng sê cṳ̆-buōng-ciō-ngiê guók-gă, Báe̤k-hàng sáng siâ-huôi-ciō-ngiê. | |
| Cī 2 ciáh guók-gă nguòng-lài sê siŏh guók, gáu-muōi-lāu ĭng-ôi lēng-ciéng hŭng-liĕk siàng 2 ciáh guók-gă. | |
| Seoul | |
| Hàng-guók-ngṳ̄ | |
| Hàng-guók-ngṳ̄ ("한국어") iâ hô̤ lā̤ Dièu-siēng-ngṳ̄(조선말), sê sê sié-gái gà̤-lēng gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. Ciòng sié-gái Hàng-guók-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 7400 uâng nè̤ng, duâi buô-hông sê diŏh Dâi-hàng Mìng-guók gâe̤ng Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók. | |
| Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ | |
| Hĭ-báik-lài-ngṳ̄̄ ("עברית ") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ciòng sié-gái ī Hĭ-báik-lài-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 800 uâng nè̤ng. | |
| Luciano Huck | |
| "Luciano Huck"', 1971 nièng 9 nguŏk 3 hô̤ chók-sié | |
| Adolpho Jansen Werneck de Capistrano | |
| Adolpho Jansen Werneck de Capistrano (Morretes, 3 de dezembro de 1879 — Curitiba, 18 de agosto de 1932) foi um funcionário público, jornalista e poeta brasileiro. | |
| Romania | |
| Romania (Romania-ngṳ̄: "România") sê Dĕ̤ng Ĕu gì siŏh ciáh guók-gă, iâ sê Ĕu-mèng gì guók-gă. | |
| Vaticano | |
| Vaticano (É-dâi-lé-ngṳ̄: "Stato della Città del Vaticano ", ĭng-ĭk: Huàng-dé-gŏng "梵蒂岡") sê Nàng-ĕu gì guók-gă. Ciā guók-gă sê sié-gái có̤i nâung gì siŏh ciáh guók-gă, biĕng-dău dŭ ké̤ṳk É-dâi-lé bău-ùi. | |
| Gū Hĭ-lé-nà̤ | |
| Gū Hĭ-lé-nà̤ (古希利尼) sê Ĕu-ciŭ dĕ̤ng-báe̤k-buô gì gū-cā ùng-mìng, huák-nguòng diŏh Hĭ-lé-nà̤ hâ-iù dê-kṳ̆. | |
| Gū Lò̤-mā | |
| Gū Lò̤-mā sê Ĕu-ciŭ dĕ̤ng-báe̤k-buô gì gū-cā ùng-mìng, huák-nguòng diŏh Lò̤-mā hâ-iù dê-kṳ̆. | |
| Báe̤k Mī-ciŭ | |
| Báe̤k Mī-ciŭ sê sié-gái dâ̤ 3 duâi gì dâi-lṳ̆k, miêng-cék 24,709,000 km², sê dê-giù biēu miêng-cék gì 4.8%, ciòng-buô lṳ̆k-dê miêng-cék gì 16.5%. 2008 nièng tūng-gié, gê̤ṳng-cūng ô 0.529 é nè̤ng sĕng-uăk diŏh Báe̤k Mī-ciŭ, dâi-kái sê sié-gái ciòng-buô ìng-kēu gì 7.5%. | |
| Báe̤k Mī-ciŭ báe̤k buô sê Báe̤k-gĭk-hāi, dĕ̤ng-báe̤k buô sê Báe̤k Dâi-să̤-iòng gâe̤ng È̤ng Hāi, dĕ̤ng-nàng buô sê Nàng Dâi-să̤-iòng, să̤ buô sê Nàng Mī-ciŭ. | |
| "Báe̤k Mī-ciŭ" găk Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng diē-sié sê "North America. | |
| Nàng Mī-ciŭ | |
| Nàng Mī-ciŭ sê sié-gái dâ̤ 4 duâi gì dâi-lṳ̆k, miêng-cék 17,840,000 km², sê dê-giù biēu miêng-cék gì 3.5%. 2005 nièng tūng-gié, gê̤ṳng-cūng ô 3.71 é nè̤ng sĕng-uăk diŏh Nàng Mī-ciŭ , dâi-kái sê sié-gái ciòng-buô ìng-kēu 5 duâi gì. | |
| Nàng Mī-ciŭ báe̤k buô sê Báe̤k Mī-ciŭ, dĕ̤ng-báe̤k buô sê Nàng Dâi-să̤ Iòng, să̤ buô sê Tái-bìng-iòng, nàng buô sê Nàng-gĭk-ciŭ. | |
| "Nàng Mī-ciŭ" găk Să̤-huŏng ngṳ̄-ngiòng diē-sié sê "South America". | |
| Niū-iók-chê | |
| Niū-iók-chê sê Mī-guók gì chék duâi siàng-chê. | |
| Regina Duarte | |
| Regina Blois Duarte, 05/02/1947, brazilian actress. | |
| Páuk Dṳ̀ng-iòng | |
| Park Jung-yang(Hàng-guók 박중양, Háng-cê 朴重陽, 1872年 5月3日 - 1959年4月23日) sê Hàng-guók Chèng-tī and indefendunce activists. Cê̤ṳ-iù philosopher. hào Haeak(해악, 海岳), Ilso(일소, 一笑). | |
| Seo Jae-pil | |
| Seo Jae-pil(Hàng-guók 서재필, Háng-cê 徐載弼, 1864 - 1951) was Hàng-guók Chèng-tī and indefendunce activists, medical doctor. hào Songjae'(송재, 松齋), Ssangkyung(쌍경, 雙慶). Mī-guók name Philip Jaisohn. | |
| Niccolò Cusano Dâi-hŏk | |
| Niccolò Cusano Dâi-hŏk (Università degli Studi Niccolò Cusano - UNICUSANO) sê É-dâi-lé, Rome, gì siŏh sū dâi-hŏk, sìng-lik sì-găng sê 2006 nièng. | |
| 頭頁 | |
| __NOEDITSECTION__ | |
| Pak Hon-yong | |
| Pak Hon-yong(Dièu-siēng-ngṳ̄: , 1900 n. - 1956 n.) sê Hàng-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă, dŭk-lĭk ông-dông-gă gâe̤ng gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê-ciā. hô̤ Yijung(이정 而丁, 而靜), YiChun(이춘, 而春), cê Deokyoung(덕영 德永). | |
| Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sìng-lĭk ī-hâiu có̤ ngôi-ô-sióng(外務相). Gáu-muōi-lāu ké̤ṳk Kim Il-sung páh-dō̤, tài-sī. | |
| Yu Kil-chun | |
| Yu Kil-chun(Hàng-guók 유길준, Háng-cê 兪吉濬, 1856年 10月24日 - 1914年9月30日) sê Hàng-guók Chèng-tī and indefendunce activists. Cê̤ṳ-iù philosopher, 改革運動家. 號矩堂,天民,矩一. | |
| Chile | |
| Chile sê Nàng Mī-ciŭ gì siŏh ciáh guók-gă, siū-dŭ sê Santiago. | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók(中華人民共和國) sê Ā-ciŭ gì siŏh ciáh guók-gă. Siū-dŭ sê Báe̤k-gĭng. | |
| Miami | |
| Miami(Ĭng-ngṳ̄: Miami) sê Mī-guók gì chék duâi siàng-chê. | |
| Nizhneleninskoye | |
| Nizhneleninskoye sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì chék duâi siàng-chê. | |
| Sankt-Peterburg | |
| Sankt-Peterburg(Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: Са́нкт-Петербу́рг) sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì chék duâi siàng-chê. | |
| Yun Hyon-seok | |
| Yun Hyon-seok(Hàng-guók-ngṳ̄: 윤현석, 1984 n. 8 ng. 7 h. - 2003 n. 4 ng. 26 h.) sê Hàng-guók gì ìng-guòng ông-dông-gă, chê-mìng ông-dông-gă, dùng-séng-liông, sĭ-ìng gâe̤ng cáuk-gă. hô̤ Yukwudang(육우당). | |
| Sung Jae-ki | |
| Sìng Câi-gĭ(成在基, Dièu-siēng-ngṳ̄: 성재기, 1967 n. 9 ng. 11 h. - 2013 n. 7 ng. 26 h. ) sê Hàng-guók gì céng-dê-gă, ìng-guòng-gă, sṳ̆-siōng-gă, huăng-ĭk-gă gâe̤ng cê̤ṳ-iù diék-hŏk-gă. hô̤ Sīng-hiŏng(審軒) hĕ̤k-ciā Sĭng-hiŏng(心軒). | |
| Ronald Reagan | |
| Ronald Wilson Reagan () sê Mī-guók dâ̤ 40 êng gì cūng-tūng, 1981 nièng gáu 1989 nièng câi-êng. | |
| Barack Obama | |
| Barack Obama (), sê Mī-guók gì dâ̤ 44 êng cūng-tūng, 2009 nièng gáu 2017 nièng câi-êng. | |
| Ĭ sê Mī-guók gì tàu ciáh Ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng cūng-tūng. | |
| Berlin | |
| Lò̤-mā | |
| Ngā-diēng | |
| Madrid | |
| Sydney | |
| Uŏk-nàng | |
| Uŏk-nàng sê siâ-huôi ciō-ngiê guók-gă cī ék, diŏh Dĕ̤ng-nàng Ā, dĕ̤ng-buô sê Nàng Dṳ̆ng-guók Hāi. | |
| Wellington | |
| Lisboa | |
| Zürich | |
| Zürich (Dáik-ngṳ̄: Zürich [ˈt͡syːrɪç]) sê Sôi-sê̤ṳ gì siū-dŭ. Zürich sê Sôi-sê̤ṳ gì céng-dê dṳ̆ng-sĭng, iā sê Sôi-sê̤ṳ gì lĭk-sṳ̄ ùng-huá miàng siàng, ô săng chiĕng gūi nièng gì lĭk-sṳ̄ | |
| Warszawa | |
| Tái-guók | |
| Tái-guók sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh guók-gă. | |
| Bangkok | |
| Bangkok (Tái-guók-ngṳ̄: กรุงเทพมหานคร) sê Tái-guók gì siū-dŭ. Bangkok sê Tái-guók gì céng-dê dṳ̆ng-sĭng, iā sê Tái-guók gì lĭk-sṳ̄ ùng-huá miàng siàng, ô săng chiĕng gūi nièng gì lĭk-sṳ̄ | |
| Tái-guók-ngṳ̄ | |
| Tái-guók-ngṳ̄ ("ภาษาไทย ") sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék, sāi gì nè̤ng ciō-iéu diêu diŏh Tái-guók. | |
| Uŏk-nàng-ngṳ̄ | |
| Uŏk-nàng-ngṳ̄ ("tiếng Việt") sê sê sié-gái ciō-iéu gì ngṳ̄-ngiòng cĭ-ék. Ciòng sié-gái ī Uŏk-nàng-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô chék-sék-ngô uâng nè̤ng. | |
| Gŏ̤-hṳ̀ng | |
| Dài-dṳ̆ng | |
| Dài-nàng | |
| Dài-nàng-chê (臺南市, Mìng-nàng-ngṳ̄: " Tâi-lâm-chhī") sê Dài-uàng-dō̤ có̤i să̤-nàng-buô gì siàng-chê, iâ sê Dài-uàng kŭ-lâu gì ùng-huá dṳ̆ng-sĭng. | |
| Gă-ngiê (chê) | |
| Sĭng-dé̤ṳk (chê) | |
| Oslo | |
| Hiŏng-gē̤ng | |
| Hiŏng-gē̤ng(Háng-cê: 香港, Uŏk-ngṳ̄: hoeng gong) sê Dṳ̆ng-guók nàng huŏng gì siŏh bĭh dĕk-biék hèng-céng-kṳ̆, ciòng miàng hô̤ lā̤ „Hiŏng-gē̤ng Dĕk-biék Hèng-céng-kṳ̆“, sê Dṳ̆ng-guók lâng bĭh Dĕk-biék hèng-céng-kṳ̆ cī-ék. | |
| Hiŏng-gē̤ng nguòng-lài sê Muāng-chĭng Guōng-dĕ̤ng â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing. Nguòng-lài sê siŏh ciáh cêng gò̤ bék gì dê-huōng, iā sâ̤ hāi-chék ciŏng uŏ có̤ diŏh cŭ-uái. Muāng-chĭng găh Ă-piéng Ciéng-cĕng páh suŏ gò̤, 1842 nièng, ciŏng Hiŏng-gē̤ng-dō̤ gák ké̤ṳk Ĭng-guók; gáu-muōi bô ciŏng Gāu-lṳ̀ng gâe̤ng Sĭng-gái cŭ ké̤ṳk Ĭng-guók 99 nièng. Ĭng-guók ciŏng ciā sĭk-mìng-dê huák-diēng iā hô̤, niông ĭ biéng-siàng Ā-ciŭ có̤i huák-dák gì siàng-chê cī-ék, gâe̤ng Hàng-guók, Sĭng-gă-pŏ̤, Dài-uăng cà̤ hô̤ lā̤ „Ā-ciŭ Sê-siēu-lṳ̀ng“. | |
| Gāu-lṳ̀ng gâe̤ng Sĭng-gái gì cŭ-gĭ găh 1997 nièng gáu-duái, chă-bók-dŏ̤ iù 1970 nièng kăi-sṳ̄, Ĭng-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-guók dàng-puáng, buók siŏng ciŏng cī 2 ciáh dê-huōng dèng ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók; dáng-sê Dṳ̆ng-guók ék-câi giĕng-tì iâ buók dĭk sê sĭk-mìng-dê gì Hiŏng-gē̤ng-dō̤. Có̤i muōi mò̤-niĕ-ài diŏh 1997 nièng 7 ngŏk 1 hô̤ ciŏng Hiŏng-gē̤ng-dō̤ Gāu-lṳ̀ng gâe̤ng Sĭng-gái dŭ dò̤ gău ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók, cī giông dâi-gié ké̤ṳk gīng-dáng gì Dṳ̆ng-guók-nè̤ng hô̤ lā̤ „Hiŏng-gē̤ng Huòi-gŭi“. Ciā „Hiŏng-gē̤ng Dĕk-biék Hèng-céng-kṳ̆“ cêu ciŏng-uâng sìng-lĭk gò̤ lāu. | |
| Hiŏng-gē̤ng-nè̤ng tàu-dā̤ mò̤ chăng-gă Hiŏng-gē̤ng gŭi-sṳ̆k gì dàng-puáng, gó-chṳ̄ ô gì Hiŏng-gē̤ng-nè̤ng ô ké̤ṳk nè̤ng chók-mâ̤ gì găng-gáe̤k. Bô gă lā̤ Lĕ̤k-sé Sê̤ṳ-giông ī-hâiu mâ̤ ciēu gì Hiŏng-gē̤ng-nè̤ng dó̤i Dṳ̆ng-guók céng-hū êng-chiông mâ̤ hō̤, ô gì nè̤ng giéng-gáe̤k Hiŏng-gē̤ng diŏh dŭk-lĭk hĕ̤k-ciā gié-sṳ̆k ciék-sêu Ĭng-guók gì tūng-cié. | |
| Gŏng-gé̤ṳ «Hiŏng-gē̤ng Dĕk-biék Hèng-céng-kṳ̆ gĭ-buōng-huák» gì giĕ-dêng, Hiŏng-gē̤ng sĭk-siĕ cṳ̆-buōng-ciō-ngiê. Cuòi gâe̤ng Dâi-lŭk gì siâ-huôi-ciō-ngiê cié-dô mâ̤ siŏh iông, ĭng-ôi „bō̤-tì cṳ̆-buōng-ciō-ngiê cié-dô 50 nièng bók-biéng“ sê Dṳ̆ng-guók céng-hū gâe̤ng Ìng-guók iók-dêng gì. Găh Ĭng-guók tūng-cié gì sèng-âu, Hiŏng-gē̤ng gì guăng-huōng ngṳ̄-ngiòng sê Ĭng-ngṳ̄ gâe̤ng Uŏk-ngṳ̄, Ĭng-ngṳ̄ ôi ciō; gáu „Hiŏng-gē̤ng Huòi-gŭi“ ī-hâiu, guăng-huōng ngṳ̄-ngiòng gāi siàng „“ (lâng-ùng: Dṳ̆ng-ùng gâe̤ng Ĭng-ùng, săng-ngṳ̄: Pū-tŭng-uâ, Uŏk-ngṳ̄ gâe̤ng Ĭng-ngṳ̄). | |
| Sĭng-giŏng | |
| Sĭng-giŏng Uyghur Cê̤ṳ-dê-kṳ̆(新疆---自治區, Uyghur-ngṳ̄: ) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh Cê̤ṳ-dê-kṳ̆. | |
| Gū-làng-gĭng | |
| Gū-làng-gĭng(古蘭經) sê Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì siŏh buô gĭng. Cī buōng cṳ̆ sê sāi Ā-lá-báik-ngṳ̄ siā gì. | |
| Mâing-cṳ̄ | |
| Mâing-cṳ̄ (孟子, sèng 372 n. - sèng 289 n.) miàng kŏ̤ (軻), sê Dṳ̆ng-guók Ciéng-guók Sì-dâi gì siŏh ciáh sṳ̆-siōng-gă. Ĭ sê ṳ̀-gă hŏk-puái (儒家學派) gì siŏh ciáh dâi-biēu ìng-ŭk, hiêng-câi gì Dṳ̆ng-guók-nè̤ng gó̤ ĭ „Ā-séng“ (亞聖). | |
| Ciōng Gái-sĭk | |
| Ciōng Dṳ̆ng-céng (蔣中正, ), cê Gái-sĭk (介石), Ciék-gŏng Hŭng-huá nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì ūi-uòng-ciōng(委員長) gâe̤ng Cūng-tūng. 1949 nièng, Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k ké̤ṳk Gê̤ṳng-sāng-dōng ciĕng-kó̤, ĭ gâe̤ng Guók-mìng-dōng cāu kó̤ Dài-uăng. | |
| Ciōng Gĭng-guók sê ĭ gâe̤ng Mò̤ Hók-mùi(毛福梅) gì giāng. | |
| Mā Ĭng-giū | |
| Mā Ĭng-giū (Háng-cê: 馬英九, ) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gì cūng-tūng (2008 nièng gáu 2016 nièng). | |
| Ĭ sê Dṳ̆ng-guók Guók-mìng-dōng gì dōng-uòng. Ĭ găk Hiŏng-gē̤ng chók-sié. 1951 nièng, gṳ̆ng bâ-nā̤ kó̤ Dài-uăng. | |
| Ciōng Gĭng-guók | |
| Ciōng Gĭng-guók (蔣經國, ), cê Gióng-hŭng (建豐), sê Dṳ̆ng-guók Guók-mìng-dōng gì ciō-sĭk (1975 n. - 1988 n.). Iù 1978 nièng kăi-sṳ̄, iâ sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gì cūng-tūng. | |
| Ĭ găh Ciék-gŏng (浙江) Hông-huá (奉化) chók-sĕng, nòng-bâ sê Ciōng Gái-sĭk, nòng-nā̤ miàng-cê hô̤ lō̤ Mò̤ Hók-mùi (毛福梅). Ĭ sī lō̤ ī hâiu, iù Lī Dĕng-hŭi có̤ cūng-tūng. | |
| Sŏng Dṳ̆ng-săng | |
| Sŏng Dṳ̆ng-săng(Háng-cê: 孫中山, 1866 n. 10 ng 12 h. - 1925 n. 3 ng. 12 h.), miàng Ùng(文), puō miàng Dáik-mìng (德明), cê Ék-siĕng(逸仙), Guōng-dĕ̤ng-sēng Guōng-ciŭ-hū Hiŏng-săng-gâing (cêu sê hiêng-câi gì Dṳ̆ng-săng-chê) nè̤ng. Ĭ sê 1911 nièng tŭi-huăng Muāng-chĭng Uòng-dièu(滿清王朝) gì dâe̤ng-iéu ìng-ŭk, iâ sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì Lìng-sì Dâi-Cūng-tūng(臨時大總統). Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, Dṳ̆ng-guók-nè̤ng gó̤ ĭ “Guók-hô”(國父). | |
| Chĭng-dièu | |
| Chĭng-dièu (清朝), hĕ̤k-ciā hô̤ lā̤ Muāng-chĭng (滿清), Dâi-chĭng (大清, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ) gâe̤ng Chĭng-guók (清國), sê Dṳ̆ng-guók có̤i-hâiu siŏh-ciáh hŭng-gióng Uòng-dièu (封建王朝). Muāng-chĭng gì huòng-dá̤ dŭ sê Muāng-ciŭ-nè̤ng (hiêng-câi hô̤ lā̤ Muāng-cŭk-nè̤ng), sáng “Ái-sĭng Gáe̤k-lò̤” (愛新覺羅, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ). | |
| Muāng-chĭng huóng-dá̤ gì cū-cūng sê Gióng-ciŭ Nṳ̄-cĭng (建州女真) gì siū-liāng. Nū-ī-hăk-cà̤ gì nông-bâ, ĭ-gŭng gâe̤ng ngiê-gŭng dŭ găk Mìng-dièu páh Nṳ̄-cĭng-nè̤ng puáng-lâung gì sèng-âu ké̤ṳk nè̤ng tài-sī, gáu-muōi Nū-ī-hăk-cà̤ cêu cióh cuòi kī-bĭng, cê-chĭng Hâiu-gĭng huòng-dá̤, huăng-dó̤i Mìng-dièu. Mìng-dièu puái bĭng tié-lāu kó̤ páh, dŭ mâ̤ iàng. Muāng-ciŭ-nè̤ng lièng-hăk Mūng-gū, chă-nék-giāng páh gáu Báe̤k-gĭng-siàng. Gái hô̤ ô Uòng Cùng-huáng (袁崇煥), Sŏng Sìng-cūng (孫承宗) gáuk-nè̤ng gì bō̤-hô, ciā siàng cá mò̤ ké̤ṳk ĭ páh giâ lì. | |
| Gáu Huòng Tái-gĭk chiū lā̤, ngék-siū iā sâ̤ Háng-nè̤ng lì có̤ ĭ gì buô-hâ. Muāng-chĭng muōng biéng muōng giòng-duâi, páh iàng Dièu-siēng, páh giâ Mūng-gū, 1636 nièng, ciŏng guók-hô̤ gāi siàng Dâi-chĭng. | |
| Hī sèng-âu Săng-hāi-guăng (山海關) sê Mìng-dièu gâe̤ng Muāng-ciŭ (滿洲, hiêng-câi hô̤ lā̤ “Dĕ̤ng-báe̤k”) gì biĕng-gái. Mìng-dièu puái Ngù Săng-gié (吳三桂) kó̤ siū guăng. Ciā Ngù Săng-gié sê siŏh ciáh chók-miàng gì ciŏng-gŭng, Muāng-ciŭ-nè̤ng dŭ iā giăng ĭ. | |
| 1644 nièng, Lī Cê̤ṳ-sìng (李自成) cô̤-huāng chuàng-ôi (造反篡位), Ngù Săng-gié gì nông-bâ ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng bŏng-gá, ĭ sá̤-bò̤ (細婆) Dìng Uòng-uòng (陳圓圓) iâ ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng gì buô-hâ Làu Cŭng-mīng (劉宗敏) dŏk kó̤. Ngù Săng-gié iā sêu-ké, cêu bóng Muāng-chĭng buô-dôi diē guăng, ciŏng Lī Cê̤ṳ-sìng miĕk lâi. Cī siŏh nièng, Muāng-chĭng ciŏng siū-dŭ buăng gáu Báe̤k-gĭng. | |
| Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu diòng 10 ciáh huòng-dá̤ (muôi diē guăng gì sèng-âu gó ô 2 ciáh). 1911 nièng huák-sĕng̤ Sĭng-hâi Gáik-mêng (辛亥革命), Muāng-chĭng ké̤ṳk Sŏng Dṳ̆ng-săng gì Dṳ̆ng-huà Mìng-guók tŭi-huăng. | |
| Ciŏ Nguòng-ciŏng | |
| Ciŏ Nguòng-ciŏng (Háng-cê: 朱元璋, 1328 n. 10 ng. 21 h. - 1398 n. 6 ng. 24 h.), iâ hô̤ lā̤ Mìng Tái-cū (明太祖), Hùng-ū huòng-dá̤ (洪武皇帝), sê Mìng-dièu (明朝) gì kăi-guók huòng-dá̤ (開國皇帝). 1368 nièng gáu 1398 nièng câi-ôi (在位). | |
| Hù-nguòng (胡元) Tiĕng-lĭk (天曆) 10 nièng, găh gĭng-dáng gì Ăng-hŭi Hông-iòng (鳳陽) chók-sĕng. Ĭ sá̤ gì sèng-hâiu chió iā bék, gă-hiŏng (家鄉) iâ sèu có̤-cǎi (做災). 1344 nièng có̤-âng (做旱), ĭ gì bâ-nā̤ dŭ ngô̤ sī kó̤, chió-lā̤-nè̤ng dŭ sī táh kó̤. Ĭ mò̤ nó̤h siăh, bié Huòng-gáuk-sê (皇覺寺) kó̤ có̤ huò-suông (和尚). 1352 nièng, tiăng-gōng Guóh Cṳ̄-hĭng (郭子興) cô̤-huāng (造反), cêu bié guó kó̤ chăng-gŭng (參軍), gáu-muōi-lāu ĭng-ôi nè̤ng lùng-uăk, có̤ lāu Guóh Cṳ̄-hĭng gì niè-sái. Guóh Cṳ̄-hĭng sī kó̤ ī-hâiu, ĭ ciŏng Dìng Iū-liông (陳友諒), Diŏng Sê̤ṳ-sìng (張士誠) gáuk-nè̤ng dŭ miĕk lâi. 1368 nièng, bô ciŏng Hù-nguòng gì huòng-dá̤ dṳ̆k-kó̤ Mŏk-báe̤k (漠北), cê-gă có̤ huòng-dá̤, diâng siū-dŭ Éng-tiĕng (應天, gĭng-dáng gì Nàng-gĭng), guók-hô̤ (國號) hô̤ lā̤ „Dâi-Mìng (大明)“, nièng-hô̤ (年號) hô̤ lā̤ „Hùng-ū(洪武)“. | |
| Ĭ sê siŏh ciáh iā ngièng gì huòng-dá̤. Ĭ giĕ-dêng: tăng-ŭ (貪污) 60 liōng (兩) cêu diŏh niăh lā̤ tài-tàu (刣頭). Sī kó̤ ī-hâiu, diòng-ôi (傳位) ké̤ṳk diōng̤-sŏng (長孫) Ciŏ Ṳ̄ng-ông (朱允炆), cêu sê „Gióng-ùng huòng-dá̤ (建文皇帝)“. | |
| Mìng Tái-cū | |
| Mìng Tái-cū kō̤-nèng sê: | |
| Dìng Cūi-biēng | |
| Dìng Cūi-biēng (陳水扁, ) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) dâ̤ 10 êng gâe̤ng 11 êng gì cūng-tūng, êng-gĭ iù 2000 nièng kăi-sṳ̄ gáu 2008 nièng. | |
| Ĭ găk Dài-uăng gì Dài-nàng chók-sĕng, chió lā̤ nè̤ng gó̤ ĭ “Ĭ-biēng”. Ĭ sê Mìng-ciō Céng-buô-dōng gì dōng-uòng, gó-dā̤ sê siŏh ciáh lŭk-sṳ̆. | |
| Niè-sái | |
| Niè-sái (伲婿) sê cê-gă cṳ̆-niòng-giāng gì dòng-buŏ (唐餔, 丈夫). Niè-sái gó̤ lâu-mā gì nòng-bâ hô̤ lā̤ diòng-nè̤ng (丈儂), nòng-nā̤ hô̤ lā̤ diōng-nā̤ (丈奶). Hók-ciŭ-uâ ô siŏh guó sṳ̆k-ngṳ̄ (俗語) hô̤ lā̤ “Niè-sái buáng ciáh giāng” (伲婿半爿囝). | |
| Sĭng-bô | |
| Sĭng-bô (新婦) sê cê-gă dòng-buŏ-giāng (唐餔囝, 丈夫囝) gì lâu-mā (老媽). Sĭng-bô gó̤ dòng-buŏ gì nòng-bâ hô̤ lā̤ lâu-guăng (老官), nòng-nā̤ hô̤ lā̤ dài-gă (臺家, 大家). | |
| Cṳ̆-niòng-giāng chók-gá(出嫁) iâ hô̤ lā̤ “có̤-sĭng-bô” (做新婦). | |
| Tiék-cĭng | |
| Tiék-cĭng (鐵鉎) sê tiék bó̤h-ló (暴露) diŏh kŭng-ké (空氣) hâ-lē iōng-huá (氧化) ī-hâiu, găk biēu-méng (表面) sāng-sĕng̤ gì iōng-huá-ŭk (氧化物). Ék-buăng lì gōng, tiék-cĭng gì sìng-hông (成份) ô Săng-iōng-huá-nê-tiék (三氧化二鐵) gâe̤ng Sé̤ṳ-iōng-huá-săng-tiék (四氧化三鐵). Dè̤ng (銅) gâe̤ng lṳ̄ (鋁) ĕng duǒk kŭng-ké hâ-lē iâ â̤ săng-cĭng (生鉎). | |
| È̤ng-làu-máe̤ng | |
| «È̤ng-làu-máe̤ng»(紅樓夢) sê Dṳ̆ng-guók Muāng-chĭng sèng-âu gì siŏh buô Ciŏng-huòi-tā̤ (章回體) siēu-siók(小說). Cī bô cṳ̆ bô hô̤ lā̤ «Siŏh-tàu-gé»(石頭記), gó̤-lòng buô cṳ̆ ô 120 huòi, cáuk-ciā(作者) gì miàng-cê hô̤ lā̤ Cò̤ Siók-kè̤ṳng(曹雪芹), dáng-sê hiêng-câi iā sâ̤ ciŏng-gă(專家) huái-ngì(懷疑) có̤i-muōi 40 huòi gì cáuk-ciā ng-sê ĭ. | |
| «È̤ng-làu-máe̤ng» gâe̤ng «Săng-guók Iēng-ngiê», «Să̤-iù-gé», «Cūi-hū» cà̤ hô̤ lā̤ “sé-dâi mìng-cé̤ṳk”(四大名著). | |
| Báik-guá | |
| Báik-guá (八卦) sê «ê-gĭng» (易經) diē-sié gì báik-cṳ̄ng hù-hô̤. | |
| Guăng-ĭng | |
| Guăng-sié-ĭng Bù-sák(觀世音菩薩, Huáng-ngṳ̄: अवलोकितेश्वर), iâ hô̤ lā̤ Guăng-ĭng(觀音), sê Hŭk-gáu diē-sié gì Bù-sák cĭ ék. | |
| Guăng-ĭng sê Háng-diòng Hŭk-gáu diē-sié có̤i chók-miàng gì siŏh ôi bù-sák. Diŏh Câung-diòng Hŭk-gáu diē-sié, Guăng-ĭng Bù-sák gì dê-ôi iâ sê dĕk-biék dâe̤ng-iéu. Dăk-lâi Lā-mà cêu sê ĭ gì huá-sĭng. | |
| Sék-giă-mèu-nà̤ | |
| Sék-giă-mèu-nà̤ (釋迦牟尼, Huáng-ngṳ̄: शाक्यमुनि) iâ hô̤ lō̤ Ṳ̀-lài (如來) hĕ̤k-ciā Ṳ̀-lài Hŭk-cū (如來佛祖), sê Hŭk-gáu diē-sié Hŭk gì cĭ ék. | |
| Sék-giă-mèu-nà̤ có̤i cā sê siŏh ciáh Éng-dô gì uòng-cṳ̄, nguòng-miàng hô̤ lō̤ Siddhārtha Gautama (सिद्धार्थ गौतम), gáu-muōi-lāu chók-gă siŭ-hèng, có̤i cṳ̄ng siŭ-siàng-ciáng-guō, biéng siàng siŏh ciáh hŭk. | |
| Hièng-câung | |
| Hièng-câung (玄奘, 602 n. - 664 n.) bô hô̤ lā̤ Săng-câung (三藏), sê Dṳ̆ng-guók Dòng-dièu gì siŏh ciáh hù-siông. Ĭ siŏh-sié-nè̤ng có̤i chók-miàng gì dâi-gié cêu-sê kó̤̤ Să̤-tiĕng (西天) chṳ̄-gĭng (取經). Hiêng-câi Dṳ̆ng-guók ô iā sâ̤ ĭ gì gó-sê̤ṳ. | |
| Ĭ cêu-sê «Să̤-iù-gé» diē-sié „Dòng-cĕng“ (唐僧) gì nguòng-hìng (原型). | |
| Lài-gŭng | |
| Hiōng lài-gŭng (響雷公), iâ hô̤ lā̤ dâung lài-gŭng (逿雷公), páh lài-gŭng (拍雷公), sê siŏh cṳ̄ng tiĕng-ké hiêng-chiông (天氣現象). Dái céng-diêng (正電) gì hùng (雲) gâe̤ng hó-diêng (負電) gì pâung diŏh siŏh-dŏi huák-chók iā duâi gì siǎng-ĭng, cī cṳ̄ng tiĕng-ké hiêng-chiông cêu-sê hô̤ lā̤ “dâung lài-gŭng”. | |
| Dâung lài-gŭng gì sèng-âu â káng-giéng guŏng, cī-cṳ̄ng guŏng hô̤ lā̤ liáng-siáng (亮綫). Ék-buăng lì gōng sĕng káng-giéng liáng-siáng gái tiăng-giéng lài-gŭng. | |
| Roh Moo-hyun | |
| Roh Moo-hyun (Dièu-siēng-ngṳ̄: 노무현/盧武鉉 "Lù Ū-hièng", 1946 n. 9 ng. 1 h. - 2009 n. 5 ng. 23 h.) sê Dâi-hàng Mìng-guók(Nàng-hàng) dê 16 êng gì cūng-tūng, 2003 nièng gáu 2008 nièng câi-êng. | |
| Ĭ găk Hàng-guók gì Gyeongsang Báe̤k-dô̤̤ chók-sĕng̤, gó-dā̤ sê siŏh ciáh lŭk-sṳ̆. | |
| 2009 nièng, găh cê-gă gì gă-hiŏng cê̤ṳ-sák. | |
| Liù-giù-guók | |
| Liù-giù-guók (琉球國, Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄: ルーチュークク) sê siŏh ciáh gô-dā̤ gì guók-gă, găk hiêng-câi Nĭk-buōng Okinawa-gâing gâe̤ng Kagoshima-gâing gì Amami gùng-dō̤. | |
| Liù-giù diŏh Dài-uăng gâe̤ng Nĭk-buōng cĭ găng, gô-dā̤ hióng Dṳ̆ng-guók dièu-góng. 1609 nièng, Nĭk-buōng gì Satsuma-huăng chĭng-liŏk Liù-giù, giòng-páuk liù-giù iâ hióng ĭ dièu-góng. 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, gāi miàng hô̤ lā̤ Okinawa-gâing. | |
| Liù-giù gâe̤ng Hók-ciŭ gì guăng-hiê iā chĭng, gĭng-dáng Dài-gĕ̤ng gó ô Liù-giù-guāng (琉球館), gô-dā̤ sê dò̤ lā̤ dêu Liù-giù-nè̤ng gì. | |
| Gŏng-gé̤ṳ Liù-giù guăng-huŏng siā gì lĭk-sṳ̄-cṳ̆ «Dṳ̆ng-săng Sié-gáng» (中山世鑑), «Dṳ̆ng-săng Sié-puō» (中山世譜) gâe̤ng «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» (球陽記事) diē-sié gì gōng-huák, Liù-giù gùng-dō̤ sê iù nṳ̄-sìng Amamikyu cháung-cô̤ gì. Gáu-muōi-lāu Amamikyu gì duâi giāng biéng siàng Liù-giù có̤i cā gì guók-uòng, hô̤ lā̤ Tiĕng-sŏng-sê (天孫氏). Tiĕng-sŏng-sê diòng 15 ciáh guók-uòng, ké̤ṳk nè̤ng chuâng-ôi, ciòng-guók duâi luâng. 1187 nièng, iù Urasoe gì Aji Shunten tūng-ék Liù-giù. | |
| Shunten uòng-dièu diòng gáu dâ̤ 3 dâi, niông-ôi ké̤ṳk sìng-siông Eiso. Eiso uòng-dièu diòng gáu dâ̤ 4 dâi guók-uòng Tamagushiku gì sèng-âu, Liù-giù buōng siàng 3 ciáh guók-gă, hô̤ lā̤ Dṳ̆ng-săng (中山), Nàng-săng (南山) gâe̤ng Báe̤k-săng (北山), Tamagushiku nâ tūng-dê có̤i giòng-duâi gì Dṳ̆ng-săng. 1349 nièng, Dṳ̆ng-săng uòng Seii sī lō̤ ī-hâiu, Urasoe gì Aji Satto siông-dài. 1372 nièng, puái nè̤ng hióng Mìng-dièu dièu-góng, 1392 nièng, Mìng Tái-cū puái Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng kó̤ Liù-giù diêu, dó̤i-chiū hŭ-uái gì huák-diēng. Cī siŏh dêng nè̤ng dŭ diêu diŏh Giū-mī-chŏng (Kume-chŏng) diē-sié, dó̤i Liù-giù gì ngôi-gău góng-hióng iā duâi. | |
| 1406 nièng, Dṳ̆ng-săng guók-uòng Bunei ké̤ṳk Nàng-săng gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng Siông Bă-cé dṳ̆k lŏk-dài, Siông Bă-cé niông ĭ nông-bâ Siông Sṳ̆-siêu có̤ guók-uòng, gióng-lĭk Dâ̤ 1 Siông-sê Uòng-dièu. Siông Bă-cé diŏh 1429 nièng miĕk săng-guók, tŭng-ék gì Liù-giù-guók cêu ciŏng-uâng sìng-lĭk lāu. | |
| 15 gáu 16 sié-gī sê Liù-giù gì uòng-gĭng sì-gĭ, hī sèng-âu gì Liù-giù iā bó, gâe̤ng Dṳ̆ng-guók, Dièu-siēng, Tái-guók dēng dēng guók-gă dŭ ô có̤ sĕng-é. 1469 nièng, guók-uòng Siông Dáik ké̤ṳk dâi-sìng Siông Ièng chuàng-ôi. Ciā Siông Ièng gióng-lĭk Dâ̤ 2 Siông-sê Uòng-dièu. Liù-giù diŏh Siông Ièng gì giāng Siông Cĭng chiū lā̤ có̤i giòng-duâi, páh giâ Yaeyama gâe̤ng Miyako. Ĭ gì giāng Siông Chĭng câi-ôi gì sèng-âu, bô páh giâ Amami gùng-dō̤, cī sèng-âu gì guók-tū miêng-cék có̤i duâi. Nĭk-buōng huák-dông chĭng-liŏk Dièu-siēu gì Ìng-sèng Uŏ-lâung (壬辰倭亂) gì sèng-âu, Liù-giù dĕk-lìng-é dó̤i-chiū Mìng-dièu gâe̤ng Dièu-siēng. 1609 nièng, Nĭk-buōng bó̤-hô Liù-giù, puái buô-dôi kó̤ páh, ciŏng guók-uòng Siông Nìng niăh kó̤, cuòi cêu sê lĭk-sṳ̄ diē-sié gì Gī-iù Uŏ-lâung (己酉倭亂). 2 nièng ī-hâiu ĭng-ôi â̤ giăng Mìng-dièu, bô ciŏng Siông Nìng bóng diōng kó̤. Dáng-sê Nĭk-buōng ciŏng Liù-giù gì Amami gùng-dō̤ dŏk kó̤, bô puái bôi-dôi gāng-sê ĭ gì nô̤i-céng, ciā cuòi ī-hâiu Liù-giù sĭk-cié ī-gĭng biéng siàng Nĭk-buōng gì hô-ṳ̀ng kó̤ lāu. | |
| 1871 nièng, Liù-giù gì sùng ĭng-ôi hŭng-tăi piĕu gáu Dài-uăng, sô̤i diŏh sùng diē-sié gì ké̤ṳk Dài-uăng nguòng-cê̤ṳ-mìng tài-sī. Nĭk-buōng ciók ciā dâi-gié páh Dài-uăng, bék Muāng-chĭng sìng-nêng cuòi sê „bō̤ mìng ngiê-gṳ̄“ (保民義舉). Dâ̤ 2 nièng, Nĭk-buōng cêu kĕk cuòi gōng Muāng-chĭng sìng-nêng „Liù-giù sê Nĭk-buōng gì“, dăng-huŏng-miêng ciŏng Liù-giù gáung có̤ ĭ cê-gă gì siŏh ciáh huăng. Liù-giù guók-uòng Siông Tái puái nè̤ng kó̤ Dŭng-gĭng káung-ngiê, Nĭk-buōng nè̤ng ciáh mò̤ chák ĭ. Siông Tái bô puái nè̤ng kó̤ Dṳ̆ng-guók Muāng-chĭng céng-hū hŭ-uái gó̤-câung, có̤i-cṳ̄ng Nĭk-buōng nè̤ng găng-huō-cĕ̤ng-kó̤, găk 1879 nièng ciŏng Liù-giù miĕk lâi. | |
| Hī sèng-âu duâi buô-hông gì Liù-giù nè̤ng dó̤i Nĭk-buōng gì tūng-dê cêng-kó̤ bók-muāng, Nĭk-buōng gì Mìng-dê Tiĕng-huòng â̤ giăng ĭ-gáuk-nè̤ng huāng-káung, ciŏng Siông Tái gâe̤ng ĭ gì gă-cŭk dŭ bōng-gá gáu Dŭng-gĭng kó̤ diû. Iā sâ̤ huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì Liù-giù nè̤ng dŭ cāu kó̤ Dṳ̆ng-guók, ô gì găk Báe̤k-gĭng, ô gì găk Tiĕng-cĭng, ô gì găk Hók-ciŭ. Ĭ-gáuk-nè̤ng buóh siŏng niông Dṳ̆ng-guók chók-bĭng kó̤ páh Nĭk-buōng, diŏh Cūng-lī ngà-muòng hŭ-uái tié-lāu gōng tié-lāu gōng. 1894 nièng Gák-ngū Ciéng-cĕng báuk-huák gì sèng-âu, cī siŏh dêng nè̤ng kuóng Muāng-chĭng kó̤ páh Liù-giù, Muāng-chĭng gì huòng-dá̤ mò̤ tiăng. Tiăng gōng Muāng-chĭng gâe̤ng Nĭk-buōng huák-sĕng ciéng-cĕng, huāng-dó̤i Nĭk-buōng gì Liù-giù nè̤ng dŭ iā huăng-hī, āi-uông Muāng-chĭng gì buô-dôi páh guó lì „gāi-huóng Liù-giù“, ciék-guō buô-dôi lièng ōng dŭ mò̤. Có̤i cṳ̄ng Muāng-chĭng páh suŏ kó̤, ciŏng Dài-uăng gák ké̤ṳk Nĭk-buōng, Liù-giù dŭk-lĭk iâ mò̤ hĭ-uông lāu. Lì Dṳ̆ng-guók gì Liù-giù nè̤ng iâ giéng-gáe̤k mò̤ hâi-só, mò̤ niŏh òng cêu dŭ diōng chió lāu. | |
| Liù-giù có̤i gŏ̤ gì tūng-dê-ciā hô̤ lā̤ guók-uòng, Liù-giù nè̤ng gó̤ ĭ „Ushū Ganashii“ () hĕ̤k-ciā „Shuri Ten Ganashi“ (). Uòng-hâiu ô Sashiki Magiri () gì hŭng-dê, hô̤ lā̤ „Sashiki Aji Ganashi“ (). Tái-cṳ̄ hô̤ lā̤ „Kani Ganashii“ (), bók ĭng-ôi ô Nagagusuku Magiri () gì hŭng-dê, hô̤ lā̤ „Nagagusuku Udun“ (). | |
| Liù-giù có̤i duâi gì guăng sê niék-céng (), nâ iù uòng-cṳ̄ lì có̤, bók-guó ĭ nâ guāng lā̤-ngì, mò̤ guòng. Sĭk-cié có̤i duâi gì guăng sê săng-sĭ-guăng (), bók hô̤ lā̤ huák-sĭ (), siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók gì sìng-siông. Ciā guăng mâ̤ sāi iù uòng-cŭk gì nè̤ng lì có̤. Gái giâ sê biēu-sĕk-ngô-ìng (), siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók lĕ̤k-buô gì buô-diōng. | |
| Liù-giù mò̤ ciáng-sék gì buô-dôi, bók-guó ô cê-gă gì cê̤ṳ-ôi ū-cŏng cū-cék. 1554 nièng, gĭng-guó guók-uòng Siông Chĭng gì gāi-gáik, ciáng-sék káuk-dêng ū-cŏng cū-cék gì „Koori Hiki cié-dô“ (). | |
| Liù-giù diŏh siū-dŭ Shuri hó-gê̤ṳng siék 12 dôi Hiki (), siŏh dôi niék gūi ciáh nè̤ng. Hiki sê guók-uòng gì ôi-dôi, bìng-gĭng buōng siàng 3 cū, 3 ciáh săng-sĭ-guăng siŏh nè̤ng guāng siŏh cū, muōi siŏh cū 4 dôi. | |
| Báe̤k-săng siék Báe̤k-săng găng-siū (北山監守) gì găng-ôi, guāng siŏh ciáh gūi báh nè̤ng gì buô-dôi, cê̤ṳ diŏh Nakijin-siàng. | |
| Gì-tă gì dê-huŏng iù dŏng-dê gì Magiri guăng-uòng cê-gă siék mìng-bĭng cū-cék lì mì-tì dê-ăng. | |
| Liù-giù gó̤-lòng guók buŏng „3 sēng 36 dō̤“ (三省三十六島). „3 sēng“ sê cī Okinawa-dō̤ gì Dṳ̆ng-săng, Nàng-săng gâe̤ng Báe̤k-săng 3 ciáh buô-hông, ciáng-sék miàng-chĭng hô̤ lā̤ Nakagami-hō (), Shimajiri-hō () gâe̤ng Kunigami-hō (), ciā 3 sēng gì dê-kṳ̆ cêu sê Săng-săng Sì-dâi 3 ciáh guók-gă gì liāng-tū; „36 dō̤“ sê cī Miyako, Yaeyama, Yonaguni, Amami dēng dēng Liù-giù â-dā̤ gì dō̤. | |
| Sĭk-cié „3 sēng 36 dō̤“ diŏh Liù-giù hèng-céng kṳ̆-mĭk diē-sié sê hṳ̆ gì gōng-huák, Liù-giù táu-dā̤ mò̤ siék sēng-ngék gì guăng-uòng gâe̤ng hèng-céng gĭ-gáiu. Liù-giù sĭk-cié có̤i gŏ̤ gì hèng-céng dăng-ôi sê Magiri (), diŏh sēng-ngék gì â-dā̤, bók hô̤ lā̤ gông (郡) hĕ̤k-ciā hū (府). Shuri Mifira (), Naha (), Tomari () gâe̤ng Kume () ék-buăng cà̤ hô̤ lā̤ „4 hū“, mò̤ sáung diŏh Magiri diē-sié. | |
| Magiri â-dā̤ sê Mura (), iâ hô̤ lā̤ chŏng, sê có̤i dă̤ gì hèng-céng dăng-ôi. | |
| Liù-giù gì sĭng-hô cié-dô diŏh 1509 nièng káuk-dêng, gáu-muōi-lāu huák-lŭk-huá, buōng 9 pīng (品) 18 gā̤ (階). | |
| Liù-giù có̤i gèng gì sê uòng-cŭk, mò̤ diŏh 9 pīng 18 gā̤ diē-sié, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Udun. uòng-cŭk buōng Ōji () gâe̤ng Aji () 2 cṳ̄ng, gì-dŭng Ōji sê guók-uòng gì giāng. | |
| Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi téng ciáng 1 pīng gáu cùng 4 pīng, hô̤ lā̤ Samure () hĕ̤k-ciā Yukatchu (). Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi ô Ueekata () gâe̤ng Peekumii () 2 cṳ̄ng. | |
| Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk sê cī ciáng 5 pīng cĭ giâ gì sê̤ṳ-cŭk. Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk gì guăng-ôi ô Satunushi Peechin (), Chikudun Peechin (), Satunushi (), Satunushi (), Chikudun (), Shii () gâe̤ng Niya () 7 cṳ̄ng. | |
| Ék-buăng sê̤ṳ-cŭk buōng Satunushi gă-cŭk () gâe̤ng Chikudun gă-cŭk () 2 cṳ̄ng. Satunushi gă-cŭk sìng-uòng gì sĭng-guăng sông-sê̤ṳ sê: Chii, Satunushi, Satunushi Peechin, gái gèng cêu sê gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gì Peekumii; Chikudun gă-cŭk sìng-uòng gì sĭng-guăng sông-sê̤ṳ sê: Chii, Satunushi, Chikudun Peechin, gái gèng iâ sê Peekumii. | |
| Gŏ̤-ngék sê̤ṳ-cŭk gâe̤ng ék-buăng sê̤ṳ-cŭk dŭ ô gă-puō, hô̤ lā̤ Keimochi (), é-sé̤ṳ sê „ô gă-puō gì“. Báh-sáng mò̤ gă-puō, hô̤ lā̤ Mukei (). Iâ ô báh-sáng ô gŭng-lò̤, sĭng kó̤ có̤ sê̤ṳ-cŭk, hô̤ lā̤ sĭng-chăng sê̤ṳ-cŭk (新參士族). Sĭng-chăng sê̤ṳ-cŭk có̤i dă̤ gì guăng-ôi sê Niya. | |
| Liù-giù guók-gă liāng-tū iā nâung, mò̤-niĕ-ài huák-diēng nùng-ngiĕk có̤ gĭ-chṳ̄ gì gĭng-cá̤, nâ ô bâing-huák tŭng-guó dó̤i-ngôi mâiu-ê dáik gáu cièng-cài. Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók dièu-góng, dáik gáu iā sâ̤ ŭk-cṳ̆; ĭ gì dê-lī ôi-dê dâe̤ng-iéu, gó-chṳ̄ biéng siàng Nĭk-buōng gâe̤ng Dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă dó̤i Dṳ̆ng-guók mâiu-ê gì „cūng dâi-lī“. | |
| Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók chók-kāu Nĭk-buōng gì băh-ngṳ̀ng, chék-ké, dŏ̤ giéng, bìng-hŭng gâe̤ng bù-siéng, ciŏng Dṳ̆ng-guók gì Dṳ̆ng-iŏh, cṳ̀-ké, sĭ-dièu, dè̤ng-cièng mâ̤ gáu Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng, bô ciŏng Dĕ̤ng-nàng-ā, Éng-dô gâe̤ng Ā-lá-báik guók-gă gì să̤-ngiù-gáe̤k, sŭ-mŭk, hiŏng-lâiu, sék, tòng, chiông-ngà dēng dēng gì nó̤h mâ̤ kó̤ Dṳ̆ng-guók, Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng. Liù-giù diŏh hī sèng-âu téng diōng-kāu mâiu-ê diē-sié téng iā sâ̤ cièng, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ có̤ „Uâng-guók cĭng-liòng“ (萬國津樑), é-sé̤ṳ sê gī-hù sū-iū buóh siōng có̤ dó̤i-ngôi mâiu-ê sĕng-é gì nè̤ng dŭ â̤ iù ĭ cŭ-uái giàng. | |
| Bók-guó, gáu 1609 nièng Nĭk-buōng chĭng-liŏk Liù-giù ī-hâiu, géng-cīng Liù-giù gâe̤ng Dièu-siēng, Dĕ̤ng-nàng-ā dēng dēng guók-gă có̤-sĕng-é. Liù-giù hióng Dṳ̆ng-guók céng-góng dáik gáu gì nó̤h duâi-buô-hông ké̤ṳk Nĭk-buōng dŏk kó̤, Liù-giù muōng biéng muōng bék. Gĭng-guó Hióng Chiông-hièng (Haneji Chōshū) gâe̤ng Chái Ŭng lâng ciáh nè̤ng gì nū-lĭk, gĭng-cá̤ ciáh kăi-sṳ̄ ô nék-giāng hō̤. Bók-guó, gáu 19 sié-gī, bók kăi-sṳ̄ biéng bék, ngô̤ sī iā sâ̤ nè̤ng, Liù-giù guók-uòng siōng iā sâ̤ huŏng-sék kó̤ giú, dŭ mò̤-niĕ-ài gāi-giók. | |
| Liù-giù có̤i cā mò̤ huó-bê. 1413 nièng, Mìng Sìng-cū sáe̤ng ké̤ṳk Liù-giù „Īng-lŏk Tŭng-bō̤“ (永樂通寶) gì cièng. Téng hī sèng-âu kăi-sṳ̄, Liù-giù sāi dè̤ng-cièng. | |
| Liù-giù ô có̤ guó gūi cṳ̄ng cê-gă gì dè̤ng-cièng, bău-guák Siông Tái-giū có̤ gì Dâi-sié Tŭng-bō̤ (大世通寶), Siông Dáik gì Sié-gŏ̤ Tŭng-bō̤ (世高通寶), Siông Ièng gì Gĭng-ièng Sié-bō̤ (金圓世寶) gâe̤ng Siông Cĭng gì Dṳ̆ng-săng Tŭng-bō̤ (中山通寶). Téng 1656 nièng kăi-sṳ̄, Liù-giù kĕk kiŭ-mĕ̤k-cièng (鳩目錢) có̤ huó-bê. Ciā kiŭ-mĕ̤k-cièng cék-liông iā ngiák, nâ diŏh ĭ cê-gă guók-gă lā̤ sāi. | |
| Dṳ̀-kó̤ cê-gă gì cièng ī-ngôi, Liù-giù iā sāi Dṳ̆ng-guók gì Hùng-ū Tŭng-bō̤ (洪武通寶), Īng-lŏk Tŭng-bō̤, gâe̤ng Nĭk-buōng gì Kuăng-īng Tŭng-bō̤ (寬永通寶). | |
| Liù-giù gì huák-lŭk buōng sṳ̄-hìng gâe̤ng kĭng-hìng (輕刑) 2 cṳ̄ng. Gì-dṳ̆ng, sṳ̄-hìng buōng lìng-dì, tài-tàu, chiŏng-ché̤ṳ (槍刺) 3 cṳ̄ng. Lìng-dì ciŏng-muòng dò̤ lì tài buóh siōng cô̤-huāng gì nè̤ng. Chiŏng-ché̤ṳ sê ciŏng huáng-nè̤ng buŏk diŏh sĕk-cê-gá gà̤-dēng, kĕk chiŏng gék sĭng-câung tài sī, dāng gái ciŏng tàu kāng lâi. Kĭng-hìng buōng liù-huóng, puŏh nĭk-tàu, gĕk (夾), gă (枷, dái gă-sō̤ iù-gă̤), chī (笞, kĕk só̤h páh). | |
| Liù-giù-nè̤ng séng-gák bī-gáu bàng-dĭk, gó-chṳ̄ huák-lŭk bī-gáu gāng-dăng, gó̤-lòng guók dŭ mò̤ siék huák-iêng. Nâ sê ô áng-giông, cêu hióng săng-sĭ-guăng (三司官) gó̤-câung, iù săng-sĭ-guăng lì puáng. | |
| Liù-giù sêu gáu Dṳ̆ng-guók, Nĭk-buōng 2 ciáh guók-gă ùng-huá gì īng-hiōng, dáng-sê Liù-giù ô cê-gă dĕk-sáik gì ùng-huá. | |
| Diŏh 1537 nièng gáu 1623 nièng cĭ-găng, Liù-giù biĕng guó lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng tàu buô gì Liù-gŏ̤ cék (琉歌集), hô̤ lā̤ „"Omoro sōshi"“ (). Gì-dṳ̆ng, „Omoro“ diŏh Liù-giù-ngṳ̄ diē-sié sê „gŏ̤“ gì é-sé̤ṳ. „Omoro sōshi“ diē-sié ô Liù-gŏ̤ 1554 dà̤. | |
| 17 sié-gī gì sèng-âu, tṳ̄-cìng (抒情) gì Liù-gŏ̤ dĕk liù-hèng. Liù-gŏ̤ có̤i sèu gì iông-sék sê 8, 8, 8, 6 ciŏng-uâng gì 30 ĭng iông-sék, gâe̤ng Nĭk-buōng gì Huò-gŏ̤ (和歌) cĭng chiông. | |
| Liù-giù nè̤ng sāi siŏh cṳ̄ng miàng-cê hô̤ có̤ „sanshin“ (三線) gì kìng. Ciā sanshin sê iù Dṳ̆ng-guók gì săng-hièng (三弦) huák-diēng lì gì, gáu-muōi-lāu diòng gáu Nĭk-buōng gì Kyūshū, huák-diēng siàng „shamisen“ (三味線). | |
| Liù-giù gì gĕ̤ng-ngiê sêu gáu Hók-gióng cĭng duâi gì īng-hiōng, Liù-giù chék-ké cêu sê téng Hók-ciŭ gì tuák-tăi chék-ké huák-diēng lì gì. | |
| Mìng-dièu gì sèng-âu, Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng ciŏng Dṳ̆ng-guók ū-sŭk dái gáu Liù-giù, huák-diēng siàng Liù-giù cê-gă gì ū-sŭk „tii“ (), có̤i muōi huák-diēng siàng gĭng-dáng gì Karate. | |
| Liù-giù gì ĭ-hŏk sêu gáu Hók-gióng gì īng-hiōng. Gô-dā̤ iā sâ̤ Nĭk-buōng gì ĭ-sĕng gĭng-guó Liù-giù kó̤ Hók-gióng hŏk-sĭk, ô gì ĭ-sĕng ĭng-ôi hŭng-tăi mò̤-niĕ-ài kó̤ Hók-gióng, cêu làu diŏh Liù-giù. Bī-gáu chók-miàng gì sê ciŏng-muòng ké̤ṳk Siông Nìng káng-bâng gì ĭ-sĕng Yamazaki Nikyū (). | |
| Liù-giù lĭk-sṳ̄ diē-sié iâ ô iā sâ̤ chók-miàng gì ĭ-sĕng, gì-dṳ̆ng cĭng sâ̤ nè̤ng ô kó̤ Dṳ̆ng-guók liù-hŏk guó. «Giù-iòng Gé-sê̤ṳ» (球陽記事) diē-sié gōng, Liù-giù puái guó nè̤ng kó̤ Hók-ciŭ ŏ̤k nô̤i-kuŏ, ngôi-kuŏ, dê tiĕng-huă dēng-dēng gì ĭ-lièu gié-sŭk. 1846 nièng, Liù-giù ĭ-sĕng Nakachi Kijin () hióng diòng-gáu-sê̤ṳ Bernard Jean Bettelheim ŏ̤k cṳ̄ng-ciŏ (種珠, cṳ̄ng ngù-dâiu) dê tiĕng-huă gì huŏng-huák. | |
| 1787 nièng, Liù-giù nè̤ng Tobi Asato () huák-mìng siŏh gá hĭ-gĭ. | |
| Liù-giù nè̤ng sáng Liù-giù sìng-dô̤, Nĭk-buōng sìng-dô̤, Hŭk-gáu gâe̤ng Dô̤-gáu, ī-hâiu iâ ô nè̤ng sáng Gĭ-dók-gáu. | |
| Liù-giù sìng-dô̤ sê Liù-giù nè̤ng buōng-dā̤ cê-gă gì cŭng-gáu, bău-guák bái cū-cŭng, sáng Utaki (), sáng Niraikanai (), sáng Onarigami () dēng dēng. Áng Liù-giù sìng-dô̤ gì gōng-huák, nè̤ng sī kó̤ ī-hâiu â̤ kó̤ Niraikanai diē-sié kó̤, biéng siàng siŏh ciáh bō̤-bé gă-dìng gì sìng. Ciā sìng â̤ diâng-gĭ diōng cê-gă chió lā̤ kó̤ ché̤ṳ siŏh ché̤ṳ, bō̤-bé gă-dìng bìng-ăng. Gó-chṳ̄ Liù-giù nè̤ng gâe̤ng Dṳ̆ng-guók nè̤ng siŏh iông, â̤ gṳ̆ng sī gì cū-cŭng. Liù-giù nè̤ng dĕk-biék sáng săng-cūi gâe̤ng sĕng-lìng gì sìng, cuòi cêu sê Utaki séng-iōng. Liù-giù nè̤ng iâ gâe̤ng Hók-gióng siŏh iông sáng tū-dê-gŭng (土地公), Liù-giù nè̤ng gó̤ ĭ „Tudiikuu“ (). | |
| Diŏh Liù-giù sìng-dô̤ diē-sié, nṳ̄-gái gì dê-ôi iā gèng. Liù-giù sìng-dô̤ gì cié-sṳ̆ (祭司) hô̤ lā̤ Noro (), mìng-găng gì ŭ-sṳ̆ (巫師) hô̤ lā̤ Yuta (). Ciòng guók có̤i gŏ̤ gì Noro sê Kikoe Ōkimi (), ék-buăng iù guók-uòng gì ciā-muói hĕ̤k-ciā lâu-mā lì có̤. | |
| Hŭk-gáu chă-bók-dŏ̤ găk 13 sié-gī gì sèng-âu diòng gáu Liù-giù. Ièng-gáe̤k-sê (圓覺寺), Tiĕng-uòng-sê (天王寺) gâe̤ng Tiĕng-gái-sê (天界寺) cà̤ hô̤ lā̤ „Liù-giù 3 duâi sê“, dáng-sê diŏh Dâ̤-nê-ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng gì sèng-âu, Nĭk-buōng nè̤ng kī gŭng-sê̤ṳ gĭ-dê diŏh cŭ-uái, có̤i-cṳ̆ng cī 3 ciáh sê ciòng-buô dŭ ké̤ṳk Mī-guók hĭ-gĭ cá sáng-dáu lāu. | |
| Liù-giù nè̤ng iâ sáng Dô̤-gáu, ô bái cū-cŭng gâe̤ng dák-cāi gì sĭk-guáng. Chiông Nā-gŭng, Nā-bò̤, Lìng-cūi-nā̤, Dìng Siông-cṳ̆ gâe̤ng Mā-cū ciŏng-uâng Hók-gióng gì dô̤-gáu sìng, dŭ ô Liù-giù nè̤ng kī miêu lì bái. | |
| 1622 nièng, tàu ciáh Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ lì Liù-giù gì Yaeyama diòng-gáu. 1844 nièng, Huák-guók diòng-gáu-sê̤ṳ Théodore-Augustin Forcade lì Liù-giù, ĭ sê tàu ciáh gáu Okinawa-dō̤ diòng-gáu gì nè̤ng. 1846 nièng, Ĭng-guók nè̤ng Bernard Jean Bettelheim lì Okinawa diòng-gáu, diŏh cŭ-uái hŏk-sĭk Okinawa-ngṳ̄, ĭ sê sié-gái gà̤-dēng tàu ciáh kĕk Okinawa-ngṳ̄ huăng-ĭk «Séng-gĭng» gì nè̤ng. | |
| Pău | |
| Pău (Háng-cê: 枹 hĕ̤k-ciā 𣏫; hŏk-miàng: Citrus maxima) iâ hô̤ lā̤ Iù-cī (柚子), sê cūi-guō gì siŏh cṳ̄ng. Pău buǒng È̤ng-iù (紅柚) gâe̤ng Băh-iù (白柚) lâng cṳ̄ng. È̤ng-iû diē-sié gì nṳ̆k sê è̤ng gì, băh-iû diē-sié sê băh gì. | |
| Bìng-guō | |
| Bìng-guō(Háng-cê: 蘋果, hŏk-miàng: Malus domestica) sê cūi-guō gì siŏh cṳ̄ng. Muôi sṳ̆k gì bìng-guō sê liŏh gì sáik, siăh lā̤ â̤ sŏng(酸); sṳ̆k gì bìng-guō sê è̤ng gì sáik, siăh lā̤ iā diĕng(甜). | |
| È̤ng-sáik | |
| È̤ng-sáik (紅色) iâ hô̤ lā̤ è̤ng, sê pŏ̤-diòng̤ găh 630 gáu 750 nà̤-mī gì ngàng-sáik. | |
| Uòng-sáik | |
| Uòng-sáik(黃色) iâ hô̤ lā̤ uòng, sê pŏ̤-diòng̤ găk 565 gáu 590 nà̤-mī gì ngàng-sáik. | |
| Liŏh-sáik | |
| Liŏh-sáik(綠色) iâ hô̤ lā̤ liŏh, sê pŏ̤-diòng̤ găh 495 gáu 570 nà̤-mī gì ngàng-sáik. | |
| Làng-sáik | |
| Làng-sáik(藍色) iâ hô̤ lā̤ làng, sê pŏ̤-diòng̤ găh 450 gáu 495 nà̤-mī gì ngàng-sáik. | |
| Ciē-sáik | |
| Ciē-sáik(紫色) iâ hô̤ lā̤ ciē, sê pŏ̤-diòng̤ găh 380 gáu 420 nà̤-mī gì ngàng-sáik. | |
| Băh-sáik | |
| Băh-sáik(白色) iâ hô̤ lā̤ băh, sê siŏh cṳ̄ng ngàng-sáik. Guŏng-puō(光譜) diē-sié ciòng-buô guŏng dŭ dò̤ hăk siŏh dŏi cêu sê băh-sáik. | |
| Ŭ-sáik | |
| Ŭ-sáik (烏色) iâ hô̤ lā̤ ŭ, sê siŏh cṳ̄ng ngàng-sáik. Guŏng-puō (光譜) diē-sié ciòng-buô guŏng dŭ mâ káng-giéng cêu sê ŭ-sáik. | |
| Huŏi-sáik | |
| Huŏi-sáik(灰色) iâ hô̤ lā̤ huŏi, sê siŏh cṳ̄ng ngàng-sáik. Băh gâe̤ng ŭ hăk siŏh dŏi cêu sê huŏi-sáik. | |
| Mì-niōng | |
| Mì-niōng gŭng-sĭ (微軟公司, Ĭng-ngṳ̄: Microsoft Corporation) sê Mī-guók siŏh ciáh có̤ gié-sáung-gĭ gì siông-chê gŭng-sĭ. 1975 nièng, iù Bī-lò̤ Gái-cṳ̀ gâe̤ng Bō̤-lò̤ Ăi-lùng lâng ciáh nè̤ng sìng-lĭk. Cūng-buô găh Mī-guók Huà-sêng-dáung-ciŭ gì Lòi-dáik-mūng-dáik. | |
| Ṳ̆-săng | |
| Ṳ̆-săng (于山) sê Hók-ciŭ Gū-làu-kṳ̆ gì siŏh ciáh săng, ô 52.2 mī hī māng gèng, miêng-cék ô 11.9 gŭng-kīng. | |
| Gô-dā̤ nè̤ng gōng diŏh Ciéng-guók sĭ-gĭ hī sèng-âu, ô siŏh ciáh miàng-cê hô̤ lā̤ Ṳ̆-uŏk (于越) gì mìng-cŭk diêu diŏh cŭ-uái, gó-chṳ̄ hô̤ ciā miàng-cê. Háng-dièu gì sèng-âu, Gāu-siĕng-gŭng diŏh cŭ-uái liêng-dăng, gó-chṳ̄ iâ hô̤ lā̤ „Gāu-siĕng-săng“ (九仙山). Áng Muāng-chĭng Lìng Hŭng (林楓) gì «Sṳ̀ng-siàng kō̤-gṳ̄ liŏh» (榕城考古略) īng «Mìng-dṳ̆ng-gé» (閩中記) gì gōng-huák: „Uŏk-uòng diŏh ciā săng bâing ciū-sĭk bâing gāu nĭk, gó-chṳ̄ bô hô̤ lā̤ Gāu-nĭk-săng.“ (越王九日燕集兹山，故又曰九日山 / Uŏk-uòng gāu nĭk iéng-cék ciā săng, gó iêu iók Gāu-nĭk-săng.) | |
| Ṳ̆-săng gâe̤ng Bìng-săng, Ŭ-săng cà̤ hô̤ lā̤ „Săng-săng“. Ṳ̆-săng gà̤-dēng ô Băh-ták, buō-săng-cĭng-siá (補山精舍), Chék-gŭng-sṳ̀ (戚公祠), Dâi-sê̤ṳ-dâing (大士殿), mò̤-ngà-dà̤-káik (摩崖題刻) dēng dēng iā sâ̤ gū-cék. | |
| Bìng-săng | |
| Bìng-săng (屏山) sê Hók-ciŭ Săng-săng dài-dǒng gì siŏh ciáh săng, gèng 62 mī, găk Hók-ciŭ gô siàng báe̤k-biĕng, iông-sék iā chiông Bìng-hŭng (屏風), gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ “Bìng-săng”. Gô-dā̤ Mìng-uŏk (閩越) guók-uòng ciŏng dŭ-siàng (都城) kī diŏh săng gì piăng-âu, gó-chṳ̄ iâ hô̤ lā̤ “Uŏk-uòng-săng”(越王山). | |
| Muōi-sì | |
| Muōi-sì (Háng-cê: 莓蒔 hĕ̤k-ciā 莓薺, hŏk-miàng: "Eleocharis dulcis"), iâ â̤ siā Muōi-lì (尾梨), sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, gṳ̆ng â̤ siăh, iā diĕng. | |
| Sŭk-mī | |
| Sŭk-mī (秫米, hŏk-miàng: Oryza sativa var. glutinosa) sê siŏh cṳ̄ng mī. Nguòng-siĕu-uòng, Â-gāu-cé̤ṳk, sì dŭ sê sŭk-mī có̤ gì. | |
| Bék | |
| Bék(筆) sê siŏh cṳ̄ng ùng-gê̤ṳ, dò̤ lā̤ siā-cê. | |
| Sĭng-săng | |
| Sĭng-săng (先生) iâ hô̤ lā̤ gáu-sṳ̆ (教師), sê ciŏng-muòng gá-cṳ̆ gì siŏh cṳ̄ng cék-ngiĕk. Găh dâi-hŏk diē-sié, sĭng-săng ô gáu-sêu, hó-gáu-sêu, cô-lī-gáu-sêu, gōng-sṳ̆, cô-gáu dēng dēng gì cék-chĭng (職稱). | |
| Ĭ-mā | |
| Ĭ-mā(依媽, 依嬷) iâ hô̤ lā̤ Mā-mā(媽媽, 嬷嬷), sê nòng-bâ gì nòng-nā̤. Nòng-bâ gì nòng-bâ hô̤ lā̤ ĭ-gŭng. | |
| Ĭ-gŭng | |
| Ĭ-gŭng(依公) sê nòng-bâ gì nòng-bâ. nòng-bâ gì nòng-nā̤ hô̤ lā̤ ĭ-mā. | |
| Ĭ-gŭng gì nòng-bâ hô̤ lā̤ duâi-gŭng(大公), nòng-nā̤ hô̤ lā̤ duâi-mā(大媽). | |
| Lâung-gŏ̤ | |
| Lâung-gŏ̤(卵糕) sê siŏh cṳ̄ng sāi lâung(卵) gâe̤ng miêng-hūng(麵粉), gă tòng(糖) gâe̤ng iù(油) có̤ gì gŏ̤. Ék-buăng lì gōng kēu-êi(口味) â diĕng. | |
| Ciá | |
| Ciá kō̤-nèng cī: | |
| Găng-ciá | |
| Ciá (蔗, hŏk-miàng: Saccharum) iâ hô̤ lā̤ Găng-ciá (甘蔗), sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk (植物), gĕng (莖) â̤ siĕh, iā diĕng, â̤ dò̤ có̤ băh-tòng (白糖). Ciá iā dâing, ngāi mâ hō̤ gì nè̤ng kă̤ mâ dêng-dâe̤ng. Gô-diē nè̤ng sāi Ciá-chiă (蔗車) kó̤ dá ciá gì cáik (汁). | |
| Kă̤h ciá duông diē gì bóng-só̤ (糞掃) hô̤ lā̤ ciá-pók (蔗粕), sê có̤ cāi (做紙) gâe̤ng có̤ ciū (做酒) gì nguòng-lâu (原料). | |
| Sìng (bòng-hâ̤) | |
| Sìng (蟳, hŏk-miàng: Scylla serrata) sê bòng-hâ̤ gì siŏh cṳ̄ng, nṳ̆k êi hō̤, ìng-iōng gŏ̤. | |
| Pàng-kì | |
| Pàng-kì(蟛蜞,hŏk-miàng: Sesarmidae) sê bàng-hâ gì siŏh cṳ̄ng. Pàng-kì-cióng (蟛蜞醬, buô hô̤ lā̤ Pàng-kì-sŭ "蟛蜞酥") cêu sê sāi pàng-kì có̤ gì. | |
| Siê-iù | |
| Siê-iù(Háng-cê: 豉油) hiêng-câi gì Hók-ciŭ-uâ diŏh tĕ̤k “sĭ-iù”, sê siŏh cṳ̄ng sāi uòng-dâu(黃豆) có̤ gì dièu-lâiu(調料). | |
| Hà-iù | |
| Hà-iù(Háng-cê: 蝦油 hĕ̤k-ciā 𩸞油) sê sāi ngṳ̀, hà ciŏng-uâng hāi-chiĕng có̤ gì siŏh cṳ̄ng dièu-lâiu. | |
| Tĭ-tṳ̆ | |
| Tĭ-tṳ̆(蜘蛛), sê siŏh cṳ̄ng Ciék-ciĕ dông-ŭk(節肢動物), sĭng-tā̤ sê ièng gì hĕ̤k-ciā buáng-ièng gì. Ô gì tĭ-tṳ̆ â giék tĭ-tṳ̆-măng(蜘蛛鞔), dò̤ lā̤ niăh tè̤ng-giāng, bù-sìng, hŭng-muòng dŭ â̤ niăh; Ô gì mâ giék măng, kă iā dòng̤, hô̤ lā̤ “mā-lái-iè”(馬蟧䗁). | |
| Bù-sìng | |
| Bù-sìng(菩蠅, 蚨蠅 hĕ̤k-ciā 蒲蠅) sê siŏh cṳ̄ng Ciék-ciĕ dông-ŭk(節肢動物). Ĭ sê siŏh cṳ̄ng hâi-tè̤ng(害蟲), â̤ diòng-niēng(傳染) bâng-tū-siá(病吐瀉), sék-ŭng-bâng(濕瘟病) gó-cṳ̄ng bâng(病). | |
| Ĭ gâe̤ng hŭng-muòng, gă-săk, gā-cō̤ cà̤ hô̤ lā̤ “sé-hâi”(四害). | |
| Băh-gák | |
| Băh-gák(白鴿) sĭk-cié diŏh tĕ̤k “băh-"l"ák”, sê cēu(鳥) dài-dŏng gák(鴿) gì siŏh cṳ̄ng. Hiêng-câi chuó iōng gì gák duâi-buô-hông sê băh-gák. | |
| Băh-gák găh hiêng-câi siâ-huôi sê huò-bìng(和平) gì hióng-cīng(象徵), buô hô̤ lā̤ “huò-bìng-gák”(和平鴿). | |
| Gă-săk-giāng | |
| Gă-săk-giāng(胶蚻囝, tĕ̤k có̤ gă-"l"ăk-giāng) sê siŏh cṳ̄ng mì-hìng gì ké-chiă. | |
| Pé | |
| Pé(鼻) sê dông-ŭk ciŏng-muòng dò̤ lā̤ hŭ-ngék(呼吸) gâe̤ng bê(齅) ê(味) gì ké-guăng(器官). | |
| Kă | |
| Kă (骹) sê iā sâ̤ cék-tùi dông-ŭk (脊椎動物) dŭ ô gì siŏh ciáh buô-ôi (部位), dò̤ lā̤ giàng-diô sāi. | |
| Să̤-cŏng | |
| Să̤-cŏng(西裝) cê-méng é-sé̤ṳ sê “să̤-huŏng gì hŭk-cŏng”, sê hiêng-câi siâ-huôi ciáng-sék dòng-hăk sê̤ṳng gì hŭk-cŏng(服裝), iâ hô̤ lā̤ “ciáng-cŏng”(正裝). | |
| Chiū-ló̤h | |
| Chiū-ló̤h (手絡), iâ hô̤ lā̤ chiū-ták (手搨) hĕ̤k-ciā chiū-tó̤ (手套), sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lā̤ ló̤h chiū gì nó̤h. Puòi gì chiū-ló̤h céng-tiĕng ló̤h lā̤ â̤ bō̤ niōng. Ĭ-sĕng dâe̤ng chiū-sŭk gì sèng-âu iâ â̤ dái chiū-ló̤h, ciŏng-uâng chiū mâ̤ giê lă-că. | |
| Nĕng-dáe̤k | |
| Nĕng-dáe̤k sê cṳ̆-niòng-giāng gì siŏh cṳ̄ng nô̤i-ĭ(內衣), sê̤ṳng có̤i diē-sié, dò̤ lā̤ bō̤-hô(保護) nĕng-nĕng. Ék-buăng lì gōng cṳ̆-niòng-giāng huák-ṳ̆k(發育) chă-bók-dŏ̤ gì sèng-hâiu diŏh dái nĕng-dáe̤k. | |
| Nĕng-nĕng | |
| Nĕng-nĕng () sê buô-ṳ̄ dông-ŭk(哺乳動物) hṳ̆ng-buô(胸部) sèng-dāu gì lâng déng nṳ̆k. Ék-buăng lì gōng, cṳ̆-niòng-giāng gáu chĭng-chŭng-gĭ(青春期) gì sèng-hâiu nĕng-nĕng â̤ huák-ṳ̆k(發育) biéng duâi, huák-ṳ̆k gì cṳ̆-niòng-giāng diŏh dái nĕng-dáe̤k. Iōng-giāng ĭ-hâiu Nĕng-nĕng â̤ hŭng-mĭk(分泌) chók nèng lì. Dòng-buŏ-giāng mâ̤ huák-ṳ̆k, nâ sê â̤, cêu-sê siŏh cṳ̄ng bâng(病). | |
| Să̤-guă | |
| Să̤-guă(háng-cê: 西瓜, hŏk-miàng: Citrullus lanatus) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō, sṳ̆k gì sèng-hâiu nṳ̆k sê è̤ng gì, muôi sṳ̆k gì sèng-hâiu sê băh gì. Sṳ̆k gì să̤-guă cáik iā sâ̤, nṳ̆k iā diĕng. | |
| Tĕng | |
| Tĕng(蟶), sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk(軟體動物), sê hāi-chiĕng gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Gák-lì | |
| Gák-lì(蛤蜊) iâ hô̤ lā̤ “gák”(蛤), sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk(軟體動物), iâ sê hāi-chiĕng gì siŏh cṳ̄ng. Gák buŏng ùng-gák(文蛤), huă-gák(花蛤), hăng(蚶) iā sâ̤ cṳ̄ng. | |
| Dâng-chái | |
| Dâng-chái(淡菜) sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk(軟體動物), sê hāi-chiĕng gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Gēu-gī | |
| Gēu-gī(枸杞), sĭk-cié diŏh tĕ̤k “Gēu-vī”, sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk. Cī cṳ̄ng sĭk-ŭk gì sĭk guōi-cī iâ hô̤ lā̤ gēu-gī, â̤ có̤ dṳ̆ng-iŏh. | |
| Cháe̤ | |
| Cháe̤ (莇) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, guōi-cī â̤ siăh, iĕk-tiĕng siăh lā̤ â̤ chĭng-liòng gāi-dŭk (清涼解毒). | |
| Mĕ̤k-lê | |
| Mĕ̤k-lê(茉莉) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, huă(花) sê băh gì sáik. Mĕ̤k-lê sê hók-ciŭ gì chê-huă, hók-gióng gì mĕ̤k-lê-huă-dà(茉莉花茶) iā chók-miàng. | |
| PHP | |
| PHP(ciòng-chĭng: Hypertext Preprocessor) sê 1 cṳ̄ng kŭi-nguòng(開源) giók-buōng ngṳ̄-ngiòng(腳本語言). 1995 nièng, iù Gáik-lìng-làng(格陵蘭) gĕ̤ng-tiàng-sṳ̆(工程師) Lá-sṳ̆-mō̤-sṳ̆ Lé-dŏ̤-hŭ(Rasmus Lerdorf) siék-gié chók-lì. Có̤i-cā sê Lé-dŏ̤-hŭ dò̤ lā̤ mì-hô(維護) cê-gă gì gá-ìng uōng-hiĕk(個人網頁). 1997 nièng, iù lâng ciáh Ī-sáik-liĕk gì gié-sáung-gĭ gĕ̤ng-tiàng-sṳ̆ gāi-siā. | |
| Iā sâ̤ uōng-hiĕk tiàng-sê̤ṳ(程序) sê sāi PHP siā gì. Ék-buăng lì gōng PHP â găk duâi-buô-hông gì uōng-hiĕk hŭk-ô-ké(服務器) gâe̤ng chŏ̤-cáuk hiê-tūng(操作系統) gà̤-dēng bié. PHP ng-sāi cièng. | |
| Â-dā̤ sê sāi PHP siā gì siŏh ciáh gāng-dăng gì tiàng-sê̤ṳ, mŭk-dék sê suŏ-chók “Hello, world!” | |
| Guōng-guă | |
| Guōng-guă (管瓜) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, guōi-cī â dáung sŭ-chái siăh. | |
| Guōng-guă gì cī-cī â dông dṳ̆ng-iŏh, ô chĭng hié huá tàng gì gŭng-hâu. Guōng-guă iâ â có̤ guōng-guă-dà. | |
| Niŏh-hâ-ciŏ | |
| Niŏh-hâ-ciŏ(箬下珠) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, â dông dṳ̆ng-iŏh(中藥) dò̤ tông lā̤ chuók, ô sék hŭng cī gīng(息風止痙), chĭng iĕk lì sék(清熱利濕) gì gŭng-hâu. | |
| Dĕ̤ng-kiĕ | |
| Dĕ̤ng-kiĕ(冬鮭) sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk(軟體動物), iâ sê hāi-chiĕng(海鮮) gì siŏh cṳ̄ng. Dĕ̤ng-kiĕ iâ â̤ sāi puŏh dă lā̤ siĕh, puŏh dă gì dĕ̤ng-kiĕ hô̤ lā̤ “mĕ̤k-ngṳ̀”(墨魚). | |
| Dṳ̆ | |
| Dṳ̆ (豬) sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk (哺乳動物). Dṳ̆ buŏng gă-iōng (家養) gâe̤ng iā-sĕng (野生) lâng cṳ̄ng. Ék-buăng lì gōng dṳ̆ cêu sê cī gă-iōng gì dṳ̆, iâ-sĕng gì dṳ̆ hô̤ lā̤ iā-dṳ̆ (野豬). | |
| Dṳ̆ sê hiêng-câi siâ-huôi có̤i ciō-iéu gì nṳ̆k-lôi sĭk-pīng (肉類食品) cĭ ék, dáng-sê séng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu (伊斯蘭教) gâe̤ng Iù-tái-gáu (猶太教) gì nè̤ng mâ̤ sāi siĕh dṳ̆ nṳ̆k, ĭ-gŏk-nè̤ng giéng-gáe̤k dṳ̆ nṳ̆k iā lă-că (垃渣). | |
| Hók-ciŭ-uâ diē-sié iā sèu sāi “dṳ̆” lì má nè̤ng. Bī-ṳ̀ gōng má nè̤ng ngâung (歞) hô̤ lā̤ “ngâung-dṳ̆” (歞豬), má nè̤ng ngông hĕ̤k-ciā mŏ̤h giéng diŏh sié-méng (世面) gì nè̤ng hô̤ lā̤ “kă̤- dṳ̆” (溪豬). | |
| Dṳ̆ iâ sê sĕk-nê săng-ngáu (十二生肖) cĭ ék, dó̤i-éng gì dê-ciĕ (地支) sê hâi (亥), sèng-tàu sê kēng, â-lāu sê chṳ̄. | |
| Óng-chái | |
| Óng-chái (蕹菜) sê siŏh cṳ̄ng chái (菜), sê siŏh cṳ̄ng siŏh-nièng-sĕng chō̤-buōng sĭk-ŭk. Óng-chái gĕng(莖) dài-dŏng sê kĕ̤ng gì. | |
| Óng-chái buŏng cūi-óng (水蕹) gâe̤ng âng-óng (旱蕹) lâng cṳ̄ng. Cūi-óng buó diŏh dièu-sék gì dê-huŏng, niŏh-niŏh gì iông-sék chiông sĭng-câung (心臟), bī-gáu gâu; âng-óng buó diŏh âng gì dê-huŏng, niŏh-niŏh sê ièng gì. | |
| Huăng-sṳ̀ | |
| Huăng-sṳ̀(番薯), sĭk-cié diŏh tĕ̤k “Huăng-nṳ̀”, sê siŏh cṳ̄ng dŏ̤-nièng-sĕng(多年生) gì sĕ̤ng-cī-nuŏk sĭk-ŭk. Cī cṳ̄ng sĭk-ŭk gì gṳ̆ng(根) â̤ siĕh. | |
| Huăng-kê | |
| Huăng-kê (番柿) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, giék gì guōi â̤ siĕh. Huăng-kê gì guōi sê è̤ng gì, sṳ̆k gì sèng-hâiu â̤ diĕng, muôi sṳ̆k gì sèng-hâiu ê sê sŏng gì. | |
| Pŏ̤-lìng-chái | |
| Pŏ̤-lìng-chái(菠薐菜), iâ hô̤ lā̤ mā-chī-háing(馬齒莧), sê siŏh cṳ̄ng chái(菜), sê siŏh cṳ̄ng sĕ̤ng-cī-niŏh sĭk-ŭk. Niŏh-niŏh ô-nék-dék chiông săng-gáe̤k-hìng, gṳ̆ng ô-nék-giāng dái è̤ng gì sáik. | |
| Huăng-giāng-sṳ̀ | |
| Huăng-giāng-sṳ̀(番囝薯), sĭk-cié diŏh tĕ̤k “Huăng-giāng-nṳ̀”, sê siŏh cṳ̄ng sĕ̤ng-cī-nuŏk sĭk-ŭk. Huăng-giāng-sṳ̀ kuái-gĕng(塊莖) â̤ siăh. | |
| Kê | |
| Kê(柿) sê siŏh cṳ̄ng kê-chéu(柿樹) gè-lèng buó gì guōi, â̤ siĕh, sṳ̆k gì sèng-hâiu â̤ diĕng, muôi sṳ̆k gì sèng-hâiu ê iā sáik. | |
| Kê có̤ dă ī-hâiu â̤ có̤ kê-biāng(柿餅). Kê iâ â̤ dóng dṳ̆ng-iŏh siĕh, ô chĭng iĕk cī háik(清熱止血), sáik diòng giông bì(澀腸健脾), gāi ciū gáung ák(解酒降壓) gì gŭng-hâu(功效). | |
| Dùng-cé | |
| Dùng-cé(同志) ciā sṳ̀ buōng-lài gì é-sê̤ṳ sê “cé-dùng-dô̤-hăk”(志同道合) gì nè̤ng (dĕk-biék sê găh céng-dê huŏng-miêng). Cī cṳ̄ng chĭng-hŭ(稱呼) găh 19 sié-gé muōi kăi-sṳ̄ chók-hiêng. Muāng-chĭng(滿清) Guŏng-sê̤ṳ Huòng-dá̤(光緒皇帝) gì Muô-sáe̤k Biéng-huák(戊戌變法) gì sèng-hâiu, cà̤ sê Mì-sĭng-dōng(維新黨) gì nè̤ng gó̤ dó̤i-huŏng hô̤ lā̤ “dùng-cé”. Sĭng-hâi gáik-mêng(辛亥革命) gì sèng-hâiu, gáik-mêng-dōng dài-dŏng iâ ô sāi dùng-cé gì chĭng-hŭ. Sŏng Dṳ̆ng-săng ô siŏh guó uâ hô̤ lā̤ “Gáik-mêng gó muôi sìng-gŭng, dùng-cé gó diŏh nū-lĭk.”(Dṳ̆ng-ùng: 革命尚未成功, 同志仍需努力) | |
| Gáu 1949 nièng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng(中國共產黨) siông-dài(上臺) ī-hâiu, Dṳ̆ng-guók-nè̤ng iā sèu sāi “dùng-cé” ciā sṳ̀ chĭng-hŭ bék-nè̤ng, 1978 nièng Gāi-gáik Kŭi-huóng(改革開放) ī-hâiu sāi gì nè̤ng muōng biéng muōng ciēu, dáng-sê găh ciáng-sék diòng-hăk(正式場合) gó â̤ chĭng-hŭ Gê̤ṳng-sāng-dōng dōng-uòng hô̤ lā̤ “dùng-cé”, bī-ṳ̀ gōng gó̤ Hù Gīng-dò̤(胡錦濤) hô̤ lā̤ “Hù Gīng-dò̤ Dùng-cé”(胡錦濤同志) hĕ̤k-ciā “Hù Dùng-cé”(胡同志). | |
| Diéu-ngṳ̀-dài Liĕk-dō̤ | |
| Diéu-ngṳ̀-dài Liĕk-dō̤(釣魚臺列島), găh Nĭk-buōng hô̤ lā̤ “Ciĕng-gó̤h Liĕk-dō̤”(尖閣列島), sê Tái-bìng-iòng dài-dŏng gì siŏh cī gùng-dō̤, hiêng-câi iù Nĭk-buōng sĭk-cié kóng-cié(實際控制). Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k, Dài-uăng gâe̤ng Nĭk-buōng dŭ sŏng-chĭng(宣稱) dó̤i ĭ ô ciō-guòng(主權). | |
| Kă-dăk-chiă | |
| Kă-dăk-chiă(骹踏車) sê siŏh cṳ̄ng sāi Kă lì dăk gì chiă. | |
| Băh-ngiê | |
| Băh-ngiê(白蟻) sê siŏh cṳ̄ng mā-ngiê(螞蟻), â̤ siăh chài(柴). | |
| Dê̤ṳ | |
| Dê̤ṳ(箸) sê Dṳ̆ng-guók, Dièu-siēng, Nĭk-buōng gâe̤ng Uŏk-nàng gì nè̤ng siăh buông(食飯) gì sèng-hâiu dò̤ lā̤ giék sĭk-ŭk(食物) gì gĕ̤ng-gê̤ṳ(工具). | |
| Băh-uâ-cê | |
| Băh-uâ-cê (白話字, Mìng-nàng-ngṳ̄: Pe̍h-ōe-jī) sê siŏh cṳ̄ng sāi Lá-dĭng cê-mō̤ (拉丁字母) siā Mìng-nàng-ngṳ̄ gì huŏng-áng (方案). 19 sié-gié gì sèng-hâiu, iù Gĭ-dók-gáu Diòng-lō̤-cŭng (長老宗) găk Hók-gióng Â-muòng huák-mìng, sê Gáu-huôi Lò̤-mā-cê gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Băh-uâ-cê sê hiêng-câi có̤i sèu siā gì siŏh cṳ̄ng Mìng-nàng-ngṳ̄ biēu-gé (表記) huŏng-áng. Gĭng-guó 100 nièng gì pū-gĭk (普及) gâe̤ng huák-diēng (發展), iâ ô nè̤ng kăi-sṳ̄ siā Băh-uâ-cê siā Káh-gă-ngṳ̄. | |
| Káh-gă-ngṳ̄ | |
| Káh-gă-ngṳ̄ (客家語, Káh-gă-ngṳ̄: Hak-kâ-ngî), iâ hô̤ lā̤ Káh-ngṳ̄(客語) gâe̤ng Káh-gă-uâ(客家話), sê Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng, sāi gì nè̤ng ciō-iéu hŭng-buó diŏh Mìng-să̤(閩西), Gŏng-să̤ nàng-buô, Guōng-dĕ̤ng dĕ̤ng-báe̤k gâe̤ng dṳ̆ng-buô. Dài-uàng iâ ô nè̤ng sāi. | |
| Káh-gă-ngṳ̄ gì cê sê sāi Káh-ngṳ̄ Băh-uâ-cê siā gì. Bók-guó cī cṳ̄ng cê gâe̤ng Mìng-nàng-ngṳ̄ gì Băh-uâ-cê ô nék-dék mâ̤ siŏh iông, sê 19 sié-gĭ gì sèng-hâiu Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ chăng-kō̤ Mìng-nàng-ngṳ̄ Băh-uâ-cê lì huák-mìng gì. | |
| Gŏng Dĕk-mìng | |
| Gŏng Dĕk-mìng (江澤民, ) Gŏng-sŭ Iòng-ciŭ nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì céng-dê-gă gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dâ̤ 3 dâi liāng-dô̤-ìng. | |
| Ĭ găk 1989 nièng gì Sék-săng-gái sé-dṳ̆ng ciòng-huôi (十三屆四中全會) gà̤-lēng dŏng-sōng(當選) Dṳ̆ng Gê̤ṳng gì cūng-cṳ̆-gé (總書記), 1993 nièng dŏng-sōng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Guók-gă Ciō-sĭk (國家主席). 2005 nièng sṳ̀-cék. | |
| Hù Gīng-dò̤ | |
| Hù Gīng-dò̤(胡錦濤, ) Gŏng-sŭ Tái-ciŭ (泰州) nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì céng-dê-gă gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dâ̤ 4 dâi liāng-dô̤-ìng. | |
| Ĭ găk 2002 nièng dŏng-sōng(當選) Dṳ̆ng Gê̤ṳng gì cūng-cṳ̆-gé(總書記), 2003 nièng dŏng-sōng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Guók-gă Ciō-sĭk(國家主席). 2013 nièng sṳ̀-cék(辭職). | |
| Kim Il-sung | |
| Kim Il-sung (Dièu-siēng-ngṳ̄: "Gĭng Nĭk-sìng", ) sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì tàu ciáh liāng-dô̤-ìng (Iù 1948 nièng kăi-sṳ̄ gáu 1994 nièng). | |
| Kim Jong-il | |
| Kim Jong-il(Dièu-siēng-ngṳ̄: "Gĭng Céng-nĭk", ) sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì dâ̤ 2 ciáh liāng-dô̤-ìng (Iù 1994 nièng kăi-sṳ̄ gáu 2011 nièng). Ĭ sê Kim Il-sung gì giāng. | |
| Kim Jong-un | |
| Kim Jong-un ("Gĭng Céng-ŏng", ) sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì dâ̤ 3 ciáh liāng-dô̤-ìng (iù 2011 nièng kăi-sṳ̄ gáu hiêng-câi). Ĭ sê Kim Jong-il gì giāng. | |
| Karl Marx | |
| Karl Marx (Dáik-ngṳ̄: Karl Marx; ĭng-ĭk: Mā-káik-sṳ̆ "馬克思"; 1818 n. 5 ng. 5 h. - 1883 n. 3 ng. 14 h.) sê Dáik-guók gì siŏh ciáh diék-hŏk-gă. Ĭ có̤i chók-miàng gì hŏk-suók sê lĭk-sṳ̄ hŭng-sék(歷史分析) gâe̤ng găi-gék dáu-cĕng(階級鬥爭). Áng ĭ gì lĭk-sṳ̄ mì-ŭk lī-lâung(歷史唯物理論), cṳ̆-buōng ciō-ngiê(資本主義) có̤i-cṳ̆ng ké̤ṳk siâ-huôi ciō-ngiê(社會主義) gâe̤ng gê̤ṳng-sāng ciō-ngiê(共產主義) miĕk lâi. Hiêng-câi nè̤ng gó̤ ĭ gì lī-lâung hô̤ lā̤ Mā-káik-sṳ̆ ciō-ngiê(馬克思主義). Ĭ ô siŏh buōng miàng-cê hô̤ «Cṳ̆-buōng-lâung»(資本論) gì cṳ̆ iā chók-miàng. | |
| Albert Einstein | |
| Albert Einstein(1879 n. 3 ng. 14 h. - 1955 n. 4 ng. 18 h.) sê siŏh ciáh Iù-tái-nè̤ng ŭk-lī-hŏk-gă. Ĭ tì-chók siŏng-dó̤i-lâung(相對論). | |
| Vladimir Lenin | |
| Vladimir Lenin(Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: Влади́мир Ильи́ч Ле́нин, ĭng-ĭk: Liĕk-nìng "列寧", 1870 n. 4 ng. 22 h. - 1924 n. 1 ng. 21 h.) sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì siŏh ciáh gáik-mêng-gă gâe̤ng céng-dê-gă. Ĭ sê siŏh ciáh gê̤ṳng-sāng ciō-ngiê-ciā(共產主義者), ĭ gì sṳ̆-siōng hô̤ lā̤ Liĕk-nìng ciō-ngiê(列寧主義), găh buô-hông siâ-huôi ciō-ngiê(社會主義) guók-gă lā̤ gâe̤ng Mā-káik-sṳ̆ ciō-ngiê(馬克思主義) hăk siŏh dŏi hô̤ lā̤ Mā-káik-sṳ̆ Liĕk-nìng ciō-ngiê(馬克思列寧主義). | |
| Ĭ găk 1917 nièng gâe̤ng gê̤ṳng-sāng ciō-ngiê dùng-cé huák-dông Sĕk-nguŏk gáik-mêng(十月革命), tŭi-huăng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ dá̤-guók, tài-sī Ngò̤-lò̤-sṳ̆ să-huòng(沙皇) Nà̤-kŭ-lá nê-sié siŏh chió nè̤ng. 1922 nièng Sŭ-lièng sìng-lĭk, ĭ có̤ ìng-mìng ūi-uòng-huôi(人民委員會) gì ciō-sĭk(主席). | |
| Joseph Stalin | |
| Joseph Stalin(Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: Ио́сиф Виссарио́нович Ста́лин; ĭng-ĭk: Sṳ̆-dâi-lìng "斯大林"; 1878 n. 12 ng. 18 h. - 1953 n. 3 ng. 5 h.) sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì siŏh ciáh céng-dê-gă gâe̤ng gê̤ṳng-sāng ciō-ngiê ciā(共產主義者). Ĭ gì sṳ̆-siōng hô̤ lā̤ Stalin ciō-ngiê(斯大林主義). | |
| Stalin sê Gáik-lò̤-kék-ā nè̤ng, 1917 nièng chăng-gă Sĕk-nguŏk gáik-mêng(十月革命). Lenin sī lō̤ ī-hâiu, Stalin biéng chiàng Sŭ-lièng Gê̤ṳng-sāng-dōng dṳ̆ng-iŏng ūi-uòng-huôi(中央委員會) cūng-cṳ̆-gé(總書記) gâe̤ng Sŭ-lièng gì có̤i gŏ̤ liāng-dô̤-ìng(領導人). Câi-êng gì sèng-hâiu huák-dông Dâi-chĭng-sā̤(大清洗), tài-sī iā sâ̤ nè̤ng. Có̤i cā gâe̤ng Adolf Hitler gì Nazi Dáik-guók guăng-hiê mâ̤ ngài, 1941 nièng, Dáik-guók chĭng-liŏk(侵略) Sŭ-lièng, Sŭ-lièng gâe̤ng Ĭng-guók, Mī-guók dēng dēng guók-gă giék chiàng “Dùng-mèng-guók”(同盟國), có̤i cṳ̆ng páh iàng lō̤ Nê-ciéng(二戰). dáng-sê Sŭ-lièng gâe̤ng Ĭng, Mī có̤ mâ̤ huò, Lēng-ciéng(冷戰) kăi-sṳ̄. | |
| Ĭ sī lō̤ ī-hâiu, â siŏh êng gì Nikita Khrushchev dó̤i ĭ bìng-gá(評價) iā ngài. | |
| Bă-să̤ | |
| Bă-să̤(Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄: Brasil) sê siŏh ciáh Nàng Mī-ciŭ guók-gă, siū-dŭ sê Brasília. Ciòng-guók tŭng-ê̤ṳng Buò-dò̤-ngà-ngṳ̄. | |
| Uòng Sīng-dĭ | |
| Uòng Sīng-dĭ (王審知, ) cê Séng-tŭng (信通), sê Ngū-dâi Sĕk-guók (五代十國) gì sèng-âu Mìng-guók (閩國) gì kăi-guók huòng-dá̤ (開國皇帝), Sṳ̄ chĭng Kăi-mìng-uòng (開閩王). | |
| Gŏng-gé̤ṳ «Sĕk-guók Chŭng-chiŭ» (十國春秋) gì gōng-huák, Uòng Sīng-dĭ sê Lòng-ià Uòng-sê (琅琊王氏) siŏh cŭk gì nè̤ng, cū-cŭng (祖宗) sê Cìng-dièu gì ciŏng-gŭng Uòng Cēng (王翦). Ĭ găh Guŏng-ciŭ Gó-sṳ̄ (光州固始, gĭng-dáng Ò̤-nàng-sēng Gó-sṳ̄-gâing) chók-sĕng, gà̤-dēng ô lâng ciáh hiăng-diê-gŏ̤, hô̤ lā̤ Uòng Sīng-dièu (王審潮) gâe̤ng Uòng Sīng-giĕ (王審邽). Uòng Dièu sê Dòng-dièu Gó-sṳ̄-gâing gì diōng-sṳ̄(長史). 881 nièng, Uòng Sê̤ṳ (王緒) cô̤-huāng (造反), páh diē Guŏng-ciŭ, ciŏng săng ciáh hiăng-diê-gŏ̤ niăh kó̤. Uòng Sê̤ṳ iā káng-dâe̤ng (看重) ĭ săng ciáh, niông ĭ-gáuk-nè̤ng có̤ ciŏng-gŭng (將軍). 885 nièng, săng ciáh hiăng-diê-gŏ̤ gṳ̆ng Uòng Sê̤ṳ páh gáu Hók-gióng, buô-dôi liòng-sĭk mò̤ gáu, Uòng Sê̤ṳ mò̤ niông ciŏng-gŭng gâe̤ng bĭng-giāng dái gă-sṳ̆k, gáuk-nè̤ng dŭ iā sêu-ké. Uòng Sīng-dièu cêu gâe̤ng gì-tă gūi ciáh ciŏng-gŭng hăk-mèu(合謀), tài-sī Uòng Sê̤ṳ, cê-gă có̤ nguòng-só̤i(元帥). Dâ̤ nê nièng páh giâ Ciòng-ciŭ, Hók-gióng guăng-chák-sṳ̄ (觀察使) Dìng Ngàng (陳巖) êng-mêng (任命) Uòng Sīng-dièu có̤ Ciòng-ciŭ chié-sé̤ṳ (刺史). | |
| 891 nièng, Dìng Ngàng bâng iā hēng, puái nè̤ng gó̤ Uòng Sīng-dièu lì Hók-ciŭ, buóh siōng ké̤ṳk ĭ gŭng-guòng (軍權), dáng-sê Uòng Sīng-dièu nè̤ng gó muôi gáu Dìng Ngàng cêu sī kó̤ lāu. Dìng Ngàng gì chĭng-gă-gêu Huōng Hŭi (范暉), găk Hók-ciŭ cê̤ṳ-chĭng (自稱) làu-hâiu (留後), mò̤ niông ĭ lì. Uòng Sīng-dièu puái Uòng Sīng-dĭ gâe̤ng Uòng Ngiêng-hók (王彥復) kó̤ páh Hók-ciŭ, có̤i-cṳ̆ng găk 893 nièng tūng-ék Hók-gióng. Uòng Sīng-dièu có̤ Hók-gióng guăng-chák-sṳ̄, Uòng Sīng-dĭ có̤ Hók-gióng hó-guăng-chák-sṳ̄ (副觀察使). | |
| 898 nièng, Uòng Sīng-dièu bâng iā hēng, chŭi-iòng-gōng Uòng Sīng-dièu ô sé ciáh giāng, Uòng Sīng-dièu giéng-gáe̤k cê-gă gì giāng-diê dŭ mò̤ Uòng Sīng-dĭ buōng-sê̤ṳ, có̤i-muōi cêu niông Uòng Sīng-dĭ lì ciék-băng (接班). Dòng Ciĕu-cŭng (唐昭宗) hŭng Uòng Sīng-dĭ có̤ „Hók-gióng guăng-chák-sé̤ṳ (福建觀察使), Ŭi-ū-gŭng cáik-dô-sé̤ṳ (威武軍節度使), Lòng-ià-uòng (琅琊王)“. | |
| 909 nièng, Hâiu-liòng Tái-cū (後梁太祖) hŭng Uòng Sīng-dĭ có̤ „Mìng-uòng (閩王)“. Uòng Sīng-dĭ chiáng-sék kăi-guók (開國), diâng dŭ-siàng (都城) găk Diòng-lŏ̤h (長樂, sê diŏh gĭng-dáng gì Hók-ciŭ, ng-sê Diòng-lŏ̤h-chê). Uòng Sīng-dĭ câi-ôi(在位) gì sèng-âu, gâe̤ng biĕng-dău guók-gă guăng-hiê có̤ iā huò, cêng-lĭk-liông gì biê-miēng ciéng-cĕng. Găk gĭng-cá̤ huŏng-miêng, kŭi-siĕu cáik-giêng, gēng-kĭng hô-suói (賦稅) gâe̤ng lò̤-ĭk (勞役), gū-lâ̤ tŭng-siŏng (通商), bô kī iā sâ̤ hŏk-hâu gá nè̤ng tĕ̤k-cṳ̆, dó̤i Hók-gióng (dĕk-biék sê Hók-ciŭ) góng-hióng iā duâi. | |
| Uòng Sīng-dĭ găk 925 nièng bâng-sī, iù diōng-cṳ̄ (長子) Uòng Iòng-hâng (王延翰) ciék-băng (接班). Miêu-hô̤ (廟號) hô̤ lā̤ Mìng-tái-cū (閩太祖), ié-hô̤ (諡號) hô̤ lā̤ Ciĕu-ū-háu huòng-dá̤ (昭武孝皇帝). Ĭ gì muó hô̤ lā̤ Sŏng-lìng (宣陵), găk hiêng-câi Hók-ciŭ Céng-ăng-kṳ̆ Sĭng-dáing (新店) gì Dáu-dīng-chŏng(斗頂村) hŭ-uái. | |
| Uòng Sīng-dĭ gì giāng-diê ciòng bâi-giāng, huŏng-ìng-ù-dô̤ (荒淫無道), cê̤ṳ-siŏng-càng-sák (自相殘殺), có̤i-muōi Mìng-guók găk 945 nièng ké̤ṳk Nàng-dòng (南唐) miĕk lâi. | |
| Uòng Sīng-dĭ dó̤i Hók-ciŭ gì huák-diēng góng-hióng iā duâi, Hók-ciŭ-nè̤ng dó̤i ĭ dŏng sìng lì buái, gó̤ ĭ „Kăi Mìng Séng-uòng (開閩聖王)“. Hók-ciŭ ô iā sâ̤ Uòng Sīng-dĭ gì miêu hĕ̤k-ciā sṳ̀-dòng, có̤i chók-miàng gì sê Gū-làu-kṳ̆ gì „Dṳ̆ng-hé Mìng-uòng-sṳ̀ (忠懿閩王祠)“. Iā sâ̤ sáng Uòng gì Hók-gióng-nè̤ng nêng Uòng Sīng-dĭ có̤ cê-gă gì cū-cŭng (祖宗). | |
| Ciŭ Īng-kŏng | |
| Ciŭ Īng-kŏng (周永康, ), sê siŏh ciáh Dṳ̆ng-guók gì céng-dê-gă (政治家), Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì liāng-dô̤-ìng (領導人) cĭ ék. Gŏng-sŭ (江蘇) Ù-sék (無錫) nè̤ng, nguòng-lài gì miàng-cê hô̤ lā̤ Ciŭ Nguòng-gŏng (周元根). | |
| Ĭ găk 2007 nièng dŏng-sōng (當選) Dṳ̆ng Gê̤ṳng gì Dṳ̆ng-iŏng céng-dê-guŏk (中央政治局) siòng-ūi (常委), gáu 2012 nièng lŏk-dài. 2014 nièng 7 nguŏk 29 hô̤ Dṳ̆ng Gê̤ṳng sŏng-buó, Ciŭ Īng-kŏng siĕk-hièng (涉嫌) ngièng-dâe̤ng ùi-gī (嚴重違紀), Gī-giēng-ūi (紀檢委) ī-gĭng dó̤i ĭ lĭk-áng sīng-că (立案審查). 12 nguŏk 5 hô̤, kŭi-dṳ̀ ĭ gì dōng-gék, iè ké̤ṳk sṳ̆-huák gĭ-guăng ché̤ṳ-lī. | |
| Bŏk Hĭ-lài | |
| Bŏk Hĭ-lài (薄熙來, ) sê siŏh ciáh Dṳ̆ng-guók gì céng-dê-gă (政治家), Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì gŏ̤-cèng guăng-uòng (高層官員). Ĭ sê Săng-să̤ (山西) Dêng-siŏng (定襄) nè̤ng, sê Bŏk Ék-pŏ̤ (薄一波) gì giāng. Ĭ có̤ guó Siŏng-ô-buô buô-diòng (商務部部長), 2007 nièng kī có̤ Dṳ̆ng Gê̤ṳng gì Dṳ̀ng-kéng (重慶) chê-ūi cṳ̆-gé (市委書記) gâe̤ng Dṳ̆ng-iŏng céng-dê-guŏk (中央政治局) ūi-uòng (委員). 2012 nièng, buô-hâ Uòng Lĭk-gŭng (王立軍) cāu kó̤ Mī-guók liāng-sê̤ṳ-guāng (領事館), ĭng-ôi cī giông dâi-gié lŏk-dài, kăi-dṳ̀ (開除) dōng-cĭk (黨籍). 2013 nièng, bô ĭng-ôi sêu-uōi (受賄), tăng-ŭ (貪污), lâng-ê̤ṳng cék-guòng (濫用職權) gì cô̤i, niăh lā̤ puáng ù-gĭ dù-hìng (無期徒刑). guŏng diŏh Cìng-siàng gáng-lò̤ (秦城監牢) diē-sié. | |
| Cṳ̆-gák Liông | |
| Cṳ̆-gák Liông (諸葛亮, 181 n. - 234 n.) cê Kūng-mìng (孔明), sê Dṳ̆ng-guók găk Săng-guók gì sèng-âu Sṳ̆k-háng gì siŏh ciáh céng-dê-gă. Nguòng-lài dêu diŏh Nàng-iòng-gông (南陽郡) lā̤ tĕ̤k-cṳ̆, 208 nièng, Làu Bê chiāng ĭ kó̤ có̤ gŭng-sṳ̆ (軍師). | |
| Làu Bê găk Iáh-ciŭ có̤ huòng-dá̤ lō̤ ī-hâiu, niông ĭ có̤ sìng-siông (丞相). Làu Bê sī lō̤ ī-hâiu, buô hông-mêng hū-cō̤ ĭ gì giāng Làu Sièng. Ĭ lĕ̤k ché̤ṳ dái bĭng chók Gì-săng páh Cò̤-ngôi, dŭ mò̤ iàng. 234 nièng găk Ngô-dòng-nguòng gâe̤ng Ngôi-guók gì dŭ-dók Sṳ̆-mā Hé dó̤i-sê gì sèng-âu bâng-sī. | |
| Ciŭ Giĕk-lùng | |
| Ciŭ Giĕk-lùng (周杰倫, 1979 n. 1 ng. 18 h. - ) sê Dài-uăng gì siŏh ciáh làu-hèng gŏ̤-chiū. | |
| Làu Dáik-huà | |
| Làu Dáik-huà (劉德華, 1961 n. 9 ng. 27 h. - ) sê Hiŏng-gē̤ng gì siŏh ciáh làu-hèng gŏ̤-chiū gâe̤ng iēng-uòng. | |
| Ciŏng Cṳ̄-ì | |
| Ciŏng Cṳ̄-ì (章子怡, 1979 n. 2 ng. 9 h. - ) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh chók-miàng gì nṳ̄ iēng-uòng. | |
| Diŏng Ngiê-mèu | |
| Diŏng Ngiê-mèu (張藝謀, 1950 n. 11 ng. 14 h. - ) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh chók-miàng gì dô̤-iēng. | |
| Mŏk-ngiòng | |
| Mŏk-ngiòng (莫言, 1955 n. 2 ng. 17 h. - ) nguòng-lài gì miàng-cê hô̤ lā̤ Guāng Muò-ngiĕk (管謨業), sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh cáuk-gă. Ĭ găh 2012 nièng dáik-gáu Nobel Ùng-hŏk-ciōng. | |
| Hàng Hàng | |
| Hàng Hàng(韓寒, ) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh cáuk-gă gâe̤ng cék-ngiĕk suói-chiă-chiū. | |
| Gìng-ièu | |
| Gìng-ièu(瓊瑤, 1938 n. 4 ng. 20 h. - ) nguòng-lài gì miàng-cê hô̤ lā̤ Dìng Diék(陳喆), sê Dài-uăng gì siŏh ciáh cáuk-gă. Ĭ gì ngiòng-cìng siēu-siók(言情小說) iā chók-miàng. | |
| Uòng Sĭng-lìng | |
| Uòng Sĭng-lìng(王心凌, 1982 n. 9 ng. 5 h. - ) sê Dài-uăng gì siŏh ciáh nṳ̄ gŏ̤-chiū. | |
| Chái Ĭ-lìng | |
| Chái Ĭ-lìng (蔡依林, 1980 n. 9 ng. 15 h. - ) sê Dài-uăng gì siŏh ciáh nṳ̄ gŏ̤-chiū. | |
| Ĭng-gĕng | |
| Ĭng-gĕng (陰莖) iâ hô̤ lā̤ lòi-ciēu, bá-bá, niè-giāng gì ĭng-gĕng iâ hô̤ lā̤ „cṳ̀-cṳ̀-giāng“, sê nàng-gái gì sĕng-sĭk-ké. Ĭng-gĕng găk séng-gău gì sèng-âu â̤ buŏk-kī làu chók cĭng-ĭk, iâ sê bà̤ niêu gì ké-guăng. | |
| Cê-gă káh-dièu cê-gă gì ĭng-gĕng hô̤ lā̤ nàng-gái gì chiū-ìng. | |
| Ĭng-dô̤ | |
| Ĭng-dô̤(陰道) iâ hô̤ lā̤ “cĭ-bā̤”, sê nṳ̄-gái gì sĕng-sĭk-ké. Séng-gău gì sèng-âu, nàng-gái gì ĭng-gĕng iù ĭng-dô̤ cháh diē kó̤. Ĭng-dô̤ gà̤-dēng ô siŏh ciáh dé-dé hô̤ lā̤ ĭng-dé, sĕng̤-lī giék-gău gâe̤ng nàng-gái gì ĭng-gĕng chă-bók-dŏ̤, ô gì nṳ̄-gái gì ĭng-dé sêu diŏh chié-gék iâ â̤ buŏk-kī. | |
| Ĭng-dô̤ iâ sê nṳ̄-gái nguŏk-gĭng gì sèng-âu gĭng-háik bà̤ chók gì dê-huŏng, gâe̤ng săng-giāng gì sèng-âu niè-giāng chók lì gì dê-huŏng. Ĭng-dô̤ gì gà̤-dēng sê niêu-dô̤, dò̤ lā̤ bà̤ niêu. | |
| Sìng-lṳ̀ng | |
| Sìng-lṳ̀ng (成龍, 1954 n. 4 ng. 7 h. - ) hô̤-gék miàng (戶籍名) hô̤ lā̤ Bùng Sê̤ṳ-lṳ̀ng (房仕龍), nguòng-lài gì miàng-cê hô̤ lā̤ Dìng Gē̤ng-sĕng (陳港生), sê Hiŏng-gē̤ng gì siŏh ciáh gŏ̤-chiū gâe̤ng ū-dā iēng-uòng. Ĭ gâe̤ng Lìng Hông-giĕu (林鳳嬌) ô iōng siŏh ciáh giāng hô̤ lā̤ Bùng Cū-mìng (房祖名). | |
| Áng-pŭng | |
| Áng-pŭng(暗蜂, hŏk-miàng: "Ampulex compressa") sê mĭk-pŭng(蜜蜂) gì siŏh cṳ̄ng. Áng-pŭng siŏh-sĭng ô gĭng-sṳ̆k(金屬) gì guŏng-dĕk(光澤), săng lā̤ chiăng-liŏh sáik(青綠色), gâe̤ng cōng(鑽) siŏh iông iā cóng, dáng-sê â̤ gâ nè̤ng, gâ lā̤ â̤ cṳ̄ng. | |
| Áng-pŭng găh huàng-sĭk(繁殖) gì sèng-hâiu â̤ niăh gă-săk, ciŏng lâung(卵) dò̤ săng gă-săk sĭng-tā̤ diē-sié. | |
| Gū-chiŏng | |
| Gū-chiŏng (股川) iâ hô̤ lā̤ “gū-chiŏng-pā̤”, sê lìng-diòng̤-mŭk dông-ŭk gì siŏh ciáh buô-ôi, găk kă gì gèng-dēng, iĕu gâe̤ng piăng gì â-dā̤. Lìng-diòng̤-mŭk dông-ŭk sô̤i gì sèng-âu cêu sê sāi gū-chiŏng. Gū-chiŏng dâi-dŏng ô siŏh ciáh kĕ̤ng-kĕ̤ng hô̤ lā̤ gŏng-muòng, dò̤ lā̤ lá sāi sāi. | |
| Chói | |
| Chói (喙) sê dông-ŭk dò̤ lā̤ siăh nó̤h gì ké-guăng. | |
| Chiū | |
| Chiū(手) sê iā sâ̤ lìng-diòng̤-mŭk dông-ŭk gì siŏh ciáh buô-ôi(部位), dò̤ lā̤ dò̤ nó̤h sāi. | |
| Dâiu-gáuk | |
| Dâiu-gáuk (脰骨) sê dông-ŭk tàu â-dā̤, hṳ̆ng-buô gâe̤ng piăng gà̤-dēng gì buô-ôi. | |
| Â-hài | |
| Â-hài(下頦) sê nè̤ng chói â-dā̤ gì méng gì buô-ôi. | |
| Piăng | |
| Piăng (骿) sê dông-ŭk giĕng-tàu â-dā̤, gū-chiŏng gà̤-dēng gì buô-ôi. | |
| Tàu | |
| Tàu (頭) sê dông-ŭk có̤i dâe̤ng-iéu gì buô-ôi, găh dâiu-gáuk gèng-dēng. Nō̤, mĕ̤k-ciŭ, pé, chói, ngê dŭ găh tàu lā̤. | |
| Cìng Sṳ̄-huòng | |
| Cìng Sṳ̄-huòng(秦始皇, s. 259 n. - s. 210 n. ) sáng Iàng(嬴), miàng Céng(政), sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ diē-sié tàu ciáh huòng-dá̤, iâ sê Cìng-dièu gì kŭi-guók huòng-dá̤. nguòng-lài sê Ciéng-guók sì-gĭ Cìng-guók gì guók-uòng, iù sèng 226 nièng kăi-sṳ̄ miĕk lĕ̤k guók, gáu sèng 221 nièng tūng-ék Dṳ̆ng-guók. Ĭ giéng-gáe̤k cê-gă gì gŭng-lò̤ bī gô-lā̤ gì Săng-huòng Ngô-dá̤(三皇五帝) gó sâ̤, cêu gó̤ cê-gă hô̤ lā̤ “huòng-dá̤”, biék-nè̤ng gó̤ ĭ “Sṳ̄-huòng-dá̤”(始皇帝). | |
| Gā-cō̤ | |
| Gā-cō̤(虼蚤) sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng, sĭng-tā̤ iā nâung, siŏh sĭng sê cĕ̤ng gì sáik, iā â̤ tiéu. | |
| Ĭ gâe̤ng hŭng-muòng, gă-săk, bù-sìng cà̤ hô̤ lā̤ “sé-hâi”(四害). | |
| Mà-chiók | |
| Mà-chiók(麻雀) sê Dṳ̆ng-guók-nè̤ng huák-mìng gì siŏh cṳ̄ng gì-bà̤ iù-hié. | |
| Ngāng-giáng | |
| Ngāng-giáng (眼鏡) sê siŏh cṳ̄ng giēu-céng hĕ̤k-ciā bō̤-hô mĕ̤k-ciŭ gì táu-giáng. Ngāng-giáng buōng gê̤ṳng-sê gâe̤ng uōng-sê lâng cṳ̄ng, huông-sê ngāng-giáng iâ hô̤ lā̤ huă-giáng. | |
| Lō̤-uă | |
| Lō̤-uă(老鴰) iâ hô̤ lā̤ ŭ-ă (烏鴉), sê siŏh cṳ̄ng cēu, siŏh sĭng sê ŭ gì sáik. | |
| Mà-hùng-cēu | |
| Mà-hùng-cēu (貓魂鳥, 貓王鳥 hĕ̤k-ciā 麥黃鳥, sĭk-cié tĕ̤k „mà-uòng-cēu“), sê siŏh cṳ̄ng cēu, tàu săng lā̤ chiông mà, ék-buăng găk màng-buŏ uăk-dông. | |
| Bà̤-bá-cēu | |
| Bà̤-bá-cēu(爬壩鳥) sê siŏh cṳ̄ng cēu, mò̤-mò̤ sê è̤ng cĕ̤ng sáik, ô ŭ gì téng-téng. | |
| Hù-lì-mà | |
| Hù-lì-mà(狐狸貓) iâ hô̤ lā̤ hù-lì-mà-mō̤(狐狸貓母), sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk, săng lā̤ chiông lòng, ngê̤ṳ diŏh ngùi-hiēng â̤ bóng pói, pói iā cháu. | |
| Hù-lì-mà gì puòi â̤ dò̤ lā̤ có̤ mò̤-bék gì mò̤-mò̤, cī siŏh cṳ̄ng mò̤-bék hô̤ lā̤ “lòng-hô̤”(狼毫). | |
| Sĭk Gê̤ṳng-bìng | |
| Sĭk Gê̤ṳng-bìng(習近平, ) Siēng-să̤ Hô-bìng(富平) nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì céng-dê-gă (政治家) gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dâ̤ 5 dâi liāng-dô̤-ìng(領導人). Ĭ sê Sĭk Dê̤ṳng-hṳ̆ng (習仲勳) gì giāng. Ĭ lâu-mā sê siŏh ciáh chók-miàng gì gŏ̤-chióng-gă, miàng-cê hô̤ lā̤ Bàng Lé-uông (彭麗媛). | |
| Ĭ găk 2012 nièng dŏng-sōng (當選) Dṳ̆ng Gê̤ṳng gì cūng-cṳ̆-gé (總書記), 2013 nièng dŏng-sōng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Guók-gă Ciō-sĭk (國家主席). | |
| Lī Dĕng-hŭi | |
| Lī Dĕng-hŭi (李登輝, ) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) dâ̤ 7, dâ̤ 8 gâe̤ng 9 êng gì cūng-tūng, êng-gĭ iù 1988 nièng kăi-sṳ̄ gáu 2000 nièng. | |
| Ĭ găk Dài-uăng gì Dài-báe̤k chók-sĕng, ô gì Dài-uăng mùi-tā̤ gó̤ ĭ “Ĭ hŭi báh”. Ĭ sê Dài-uăng dṳ̆k-lĭk ông-dông gì dâi-biēu ìnk-ŭk. | |
| Lī Káik-giòng | |
| Lī Káik-giòng (李克强, 1955 n. 7 ng. 17 h. - ) Ăng-hŭi Dêng-uōng (定遠) nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì céng-dê-gă (政治家). | |
| Ĭ sê Dṳ̆ng-guók hiêng-câi gì Guók-ô-iêng cūng-lī (iù 2013 nièng kăi-sṳ̄). | |
| Ŭng Gă-bō̤ | |
| Ŭng Gă-bō̤ (溫家寶, 1942 n. 9 ng. 15 h. - ) Tiĕng-cĭng nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì céng-dê-gă(政治家). | |
| Ĭ găh 2003 nièng gáu 2013 nièng dài-dŏng sê Dṳ̆ng-guók gì Guók-ô-iêng cūng-lī. | |
| Ciŏ Ṳ̀ng-gĭ | |
| Ciŏ Ṳ̀ng-gĭ (朱鎔基, 1928 n. 10 ng. 23 h . - ) Ăng-hŭi Hŭng-iòng nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì céng-dê-gă. Ĭ sê Mìng-dièu huòng-dá̤ Ciŏ Nguòng-ciŏng gì hâiu-dâi. | |
| Ĭ găh 1998 nièng gáu 2003 nièng dài-dŏng sê Dṳ̆ng-guók gì Guók-ô-iêng cūng-lī. | |
| Chék Gié-guŏng | |
| Chék Gié-guŏng (戚繼光, ) cê Nguòng-géng (元敬), hô̤ Nàng-dòng (南塘), sê Mìng-dièu gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng. | |
| Ĭ diŏh Săng-dĕ̤ng Cá̤-nìng (濟寧) chók-sĕng, cū-gék (祖籍) Ăn-hŭi Dêng-uōng (定遠). Ĭ nòng-bâ hô̤ lā̤ Chék Gīng-tŭng (戚景通), sê Dĕng-ciŭ(登州) gì cī-hŭi-chiĕng-sê̤ṳ (指揮僉事). Có̤-sá̤ nòng-bâ dó̤i ĭ iā ngièng, Chék Gié-guŏng có̤ dâi-gié ô dâng dŭ â̤ ké̤ṳk ĭ nòng-bâ niăh lā̤ duâi piĕ-bàng. Ĭ nòng-bâ găh 1544 nièng sĕng gò̤, gŏng-gé̤ṳ hĭ sì-hâiu gì cié-dô, ĭ có̤ gò̤ ĭ nòng-bâ gì guăng. 1549 nièng, chăng-gă ū-gṳ̄ (武舉) gì hiŏng-sé̤ṳ (鄉試), dé̤ṳng-gṳ̄ (中舉). Dâ̤ nê nièng ĭ kó̤ Báe̤k-gĭng chăng-gă dâing-sé̤ṳ (殿試), ciáng-ciáng-hō̤ pâung diŏh Mūng-gū (蒙古) chĭng-liŏk (侵略), ĭ hó-cáik huòng-ngê̤ṳ(防禦) Báe̤k-gĭng-chiàng gāu-muòng(北京城九門). | |
| 1555 nièng, Chék Gié-guŏng diêu kó̤ Ciék-gŏng dŭ-cī-hŭi-sṳ̄-sṳ̆ (都指揮使司) có̤ chăng-cióng (參將), hó-cáik Nìng-pŏ̤(寧波), Siêu-hĭng(紹興) gâe̤ng Dài-ciŭ(台州) gì huòng-ngê̤ṳ. Dŏng-sì uŏ-káiu chiŏng-kuók (倭寇猖獗), guăng-gŭng(官軍) páh mâ̤ guó. Chék Gié-guŏng gáu Ciék-gŏng ī-hâiu, găh Ngiê-ŭ (義烏) cū-cék „Chék-gă-gŭng (戚家軍)“, gâe̤ng Hù Cŭng-hièng (胡宗憲), Ṳ̀ Dâi-iù (俞大猷) gáuk-nè̤ng găh siŏh dŏi káung-gék (抗擊) uŏ-káiu, iù Ciék-gŏng páh gáu Hók-gióng, uŏ-káiu dŭ iā giăng ĭ. Ĭng-ôi ciéng-gŭng, sĭng kó̤ có̤ Hók-gióng cūng-bĭng (總兵). Ĭ páh giâ uŏ-káiu diŏh Può-dièng gì uŏ, gāi-dṳ̀ uŏ huâng(解除倭患), ăng-déng siŏh huŏng, iòng-hāi báik-sáng iā gāng-siâ ĭ, ké̤ṳk ĭ kī iā sṳ̀-dòng (祠堂), Hók-ciŭ Ṳ̀-săng gì Chék-gŭng-sṳ̀ (戚公祠) cêu sê kī ké̤ṳk ĭ gì. | |
| 1567 nièng diêu kó̤ Báe̤k-gĭng, dâ̤ nê nièng diêu kó̤ báe̤k-huŏng huòng-ngê̤ṳ Mūng-gū, siŭ-buō Diòng̤-siàng, hóng-liêng buô-dôi, duâi duâi gă-giòng báe̤k-huŏng biĕng-guăng gì huòng-ngê̤ṳ nèng-lĭk. | |
| 1574 nièng sĭng cō̤ dŭ-dók (左都督), 1579 nièng gă tái-cṳ̄-tái-bō̤ (太子太保), dŏng-guòng (當權) gì dâi-hŏk-sê̤ṳ (大學士) Gŏ̤ Gūng (高拱) gâe̤ng Diŏng Gṳ̆-céng (張居正) dŭ iā káng-dâe̤ng ĭ. Dáng-sê iā sâ̤ nè̤ng dó-gê ĭ, 1582 nièng Diŏng Gṳ̆-céng sī kó̤ ī-hâiu, ô nè̤ng găh Uâng-lĭk Huòng-dá̤ (萬曆皇帝) hŭ-uái gōng ĭ ngài-uâ, Huòng-dá̤ cêu ciŏng ĭ diêu kó̤ Guōng-dĕ̤ng, mò̤ nék-òng bô ciŏng ĭ miēng-guăng. Có̤i-cṳ̆ng ĭ bô bék bô bâng, diŏh cê-gă chió lā̤ sī gò̤. | |
| Siŏng-duòng Hók-ciŭ gì guŏng-biāng cêu sê Chék Gié-guŏng huák-mìng gì. Ĭ diŏh Hók-ciŭ gì sèng-hâiu, huák-hiêng „Chék-gă-gŭng (戚家軍)“ dŭ tiăng mâ̤ huôi-é Hók-ciŭ-uâ, cêu gó̤ nè̤ng piĕng siŏh buōng Hók-ciŭ-uâ gì ông-cṳ̆ (韻書). Cī buōng hô̤ «Chék Chăng-cióng Báik Ĭng Cê-ngiê Biêng-lāng» (戚參將八音字義便覽) gì cṳ̆ sê Hók-ciŭ-uâ gì tàu buô ông-cṳ̆, găh Muāng-chĭng gì sèng-hâiu ké̤ṳk nè̤ng cīng-lī chiàng «Chék Lìng Báik Ĭng» (戚林八音) dò̤ kó̤ chók-bēng. | |
| Buò-siĕng-ngṳ̄ | |
| Buò-siĕng-ngṳ̄ (莆仙語, Può-siĕng-ngṳ̄: Pô-sing-gṳ̂) iâ hô̤ lā̤ Hĭng-huá-ngṳ̄ (興化語, Hing-hua̍-gṳ̂) hĕ̤k-ciā Buò-dièng-uâ (莆田話), sê Buò-dièng-nè̤ng gì mū-ngṳ̄, sāi gì nè̤ng chă-bók-dŏ̤ ô 500 uâng, ciō-iéu hŭng-buó diŏh Dṳ̆ng-guók gì Buò-dièng gâe̤ng Siĕng-iù, Dài-uăng gì Ŭ-kiŭ (烏坵) iâ sê sāi Buò-siĕng-ngṳ̄ gì. | |
| Buò-siĕng-ngṳ̄ ô cê-gă gì ù-cê hô̤ lā̤ „Hĭng-huá Bàng-uâ-cê (興化平話字)“ dáng-sê gâe̤ng Hók-ciŭ-uâ gì Bàng-uâ-cê chă iā huông, sê 19 sié-gĭ gì sèng-hâiu Gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Bàng-uâ-cê gâe̤ng Mìng-nàng-ngṳ̄ Băh-uâ-cê lì huák-mìng gì. | |
| Mìng-kiŏk | |
| Mìng-kiŏk (閩劇), iâ hô̤ lā̤ Hók-ciŭ-hié (福州戲), sê Hók-ciŭ dĕk-sáik gì siŏh cṳ̄ng kiŏk-cṳ̄ng (劇種), sāi Hók-ciŭ-uâ chióng, Hók-ciŭ-uâ niêng-băh(念白). | |
| Găk Dòng-dièu gì sèng-âu, Hók-ciŭ cêu ô „gŏ̤-ū báik-hié“ (歌舞百戲) gì iēng-chók kó̤ lāu. Nàng-sóng sèng-âu nàng-hié (南戲) dâi-dŏng gì «Diŏng-hiĕk Câung-ngòng» (張協狀元), cêu sê kĕk Hók-ciŭ báh-sáng gì „Hók-ciŭ-gŏ̤“ (福州歌) gâe̤ng „Hók-chiăng-gŏ̤“ (福清歌) lì có̤ kuóh-bà̤ (曲牌) gì. | |
| Mìng-dièu Uâng-lĭk 37 nièng(1609 nièng), Hók-ciŭ chók-sĭng gì guăng-nguòng Cò̤ Hŏk-cuòng (曹學佺) ké̤ṳk huòng-dá̤ dṳ̆k diōng chió. Ĭ diŏh Hùng-dòng (洪塘) cū-chió cū-cék hié-băng (戲班), chiāng ṳ̀-sê̤ṳ kó̤ hŭ-uái tiăng kiŏk. Ĭ cĭng-tŭng ĭng-lŭk, cháung-cáuk chók lì siŏh cṳ̄ng sék-hăk sāi Hók-ciŭ-uâ chióng gì kiŏng, bék-nè̤ng dŭ giéng-gáe̤k ciā kiŏng mâ̤ ngài, gó̤ cuòi hô̤ lā̤ „ṳ̀-lìng-băng“ (儒林班). Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu, Cò̤ Hŏk-cuòng cê̤ṳ-sák, ciā kiŏng cêu mâng-mâng mò̤ nè̤ng chióng kó̤ lāu. | |
| Dùng-sì bô ô Gŏng-să̤ gì ĭk-iòng-kiŏng (弋陽腔) diòng gáu Hók-ciŭ lì. Ciā hié-băng siŏh-chék-ché̤ṳ biék-biék-dâe̤ng kó̤ iēng-chók, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „gĕ̤ng-hù-băng“ (江湖班). Ciā „gĕ̤ng-hù-băng“ chióng-hié ciòng sāi „tū-guăng-uâ“ (土官話, guăng-uâ gì cê sāi Hók-ciŭ-uâ gì ĭng lì tĕ̤k), sèng-dài chióng, âu-dài bŏng-kiŏng, lò̤-gū kuāng-kuāng-giéu, tiăng lā̤ iā nâu-iĕk, báh-sáng dŭ cêng-kó̤ hī-huăng. Dáng-sê ciā „tū-guăng-uâ“ diŏh báh-sáng dâi-dŏng mò̤ niŏh-uâi nè̤ng tiăng â̤ huòi-é, ô nè̤ng cêu dò̤ lā̤ sāi Bàng-uâ (Hók-ciŭ-uâ) lì chióng-báh (唱白), „bàng-gōng-hié“ (平講戲) cêu ciŏng-uâng săng-sēng kó̤ lāu. Muāng-chĭng Hièng-hŭng (咸豐) nièng, Hùng-dòng gì lâu-nè̤ng huái-niêng gô-diē gì „ṳ̀-lìng-băng“, cióh có̤-buáng-dâung (做半段) chióng-hié gì gĭ-huôi, cū-cék tàu ciáh sāi hiŏng gì miàng-cê kī gì hié-băng, hô̤ lā̤ „Hùng-dòng ṳ̀-sê̤ṳ-băng“ (洪塘儒士班). Iù cī sèng-âu kī, „ṳ̀-lìng-hié“ (儒林戲) bô kăi-sṳ̄ ô nè̤ng chióng kó̤ lāu, bêng-chiā chióng gì nè̤ng muōng biéng muōng dŏ̤, hié puái (戲派) muōng biéng muōng sâ̤. Iù hiŏng-hâ diòng gáu siàng diē, bô iù Hók-ciŭ diòng gáu Diòng-lŏ̤h, Hók-chiăng, Īng-tái, Kŭ-chèng, Mìng-chiăng dēng dēng gì dê-huōng, găh gáuk-uái iâ sê iā sêu huăng-ngìng. Có̤i-muōi „ṳ̀-lìng-hié“, „gĕ̤ng-hù-hié“ gâe̤ng „bàng-gōng-hié“ â̤ biéng hăk siŏh dŏi kó̤ kó̤, báh-sáng gó̤ ĭ „săng-hăk-hiōng“ (三合響), cuòi cêu sê gīng-dáng gì Mìng-kiŏk lāu. | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, Mìng-kiŏk gì huák-diēng muōng biéng muōng sìng-sṳ̆k. Gô-suói-ngŏk (舊賽樂), sĭng-suói-ngŏk (新賽樂), săng-suói-ngŏk (三賽樂), siêng-diòng-gì (善傳奇), suói-tiĕng-iòng (賽天然), kéng-ngŏk-iòng (慶樂然) sê hī sèng-âu ô dĕk-sáik gì hié-băng, găh Hók-ciŭ-nè̤ng dâi-dŏng ô „săng ngŏk siŏh gì lâng tàu iòng“ (三樂一旗兩頭羊) gì gōng-huák. Hī māng sâ̤ gì mìng-gă (名家) dâi-dŏng, gó sê sáung Dâng Ĭk-cáiu (鄭奕奏) có̤i chók-miàng. Ĭ diŏh dōi-dōi gūi nièng sì-găng dâi-dŏng, só-cô̤ chók lì «Sĭng-dà-huă» (新茶花) diē-sié gì „sĭng-dà-huă“, «Báik diĕk hiŏng chà siĕng» (百蝶香柴扇) diē-sié gì „Lìng Ĭng-ciā“ (林英姐), «Dâi-ngŏk cáung huă» (黛玉葬花) diē-sié gì „Lìng Dâi-ngŏk“ (林黛玉) dēng dēng hìng-chiông, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „Mìng-kiŏk tái-dáu“ (閩劇泰斗). | |
| Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng cá siông-dài gì sèng-âu, gū-lâ̤ Mìng-kiŏk gì cháung-cáuk. Gáu-muōi-lāu Ùng-huá Dâi Gáik-mêng kăi-sṳ̄, chióng Mìng-kiŏk gì dŭ ké̤ṳk Mò̤ Dĕk-dŭng dṳ̆k kó̤ „siông-săng hâ-hiŏng“ (上山下鄉). Chŭi-iòng gōng hiêng-câi céng-hŭ kăi-sṳ̄ bō̤-hô Mìng-kiŏk, mò̤-niĕ-ài â̤ tiăng Hók-ciŭ-uâ gì hâiu-săng-giāng muōng biéng muōng ciēu, é̤ṳ tiăng Mìng-kiŏk gì duâi-bô-hông sê lâu-nè̤ng, gó-chṳ̄ gōng Mìng-kiŏk ô sék-duòng gì ngùi-hiēng. | |
| Mìng-kiŏk gì chióng-kiŏng buŏng „gĕ̤ng-hù-diêu“ (江湖調), „iòng-gŏ̤-diêu“ (洋歌調), „dâu-kiŏng“ (逗腔) gâe̤ng „siēu-diêu“ (小調) cī gūi cṳ̄ng. | |
| „Gĕ̤ng-hù-diêu“ sĭng-diêu gŏ̤-nguòng, cê sâ̤ kiŏng ciēu, siŏh siék ì cêng (一泄而盡). | |
| «Gĕ̤ng-hù-tăk» (江湖疊), «Chà-bà̤-diêu» (柴牌調), «Ĭng-diêu» (陰調) dŭ sê ciā diêu bī-gáu sèu sāi gì kuóh-bà̤ miàng. | |
| „Iòng-gŏ̤-diêu“ ciō-iéu gì kuóh-bà̤ â̤ dé̤ṳng buŏng „duâi-gái duâi-bà̤“ (大介大牌), „dṳ̆ng-gái duâi-bà̤“ (中介大牌), „duâi-gái buàng-dák“ (大介盤答) dēng dēng gūi cṳ̄ng. Siŏh ciáh nè̤ng chióng hô̤ lā̤ „duâi-bà̤“ (大牌), lâng săng ciáh nè̤ng chióng hô̤ lā̤ „buàng-dák“ (盤答). „Duâi-gái“ (大介), „dṳ̆ng-gái“ (中介) gâe̤ng „siēu-gái“ (小介) gì kṳ̆-biék diŏh „kī-gái“(起介, kăi-tàu gì lò̤-gū) hŭ-uái. | |
| „Dâu-kiŏng“ ô 15 cṳ̄ng bēng-diêu(板調), dâi-dŏng gì diōng-ciék gâe̤ng giék-muōi ô iā sâ̤ „āi“, „ĭ“ cī siŏh lôi gì hṳ̆-kiŏng (虛腔). ciō-iéu gì kuóh-bà̤ ô «Cê̤ṳ-dò̤-liāng» (自掏嶺), «Kuăng-bēng» (寬板), «Gék-bēng» (急板) dēng dēng. | |
| „Siēu-diêu“ dŭ sê mìng-găng gì ngŏk-kuóh, sāi bàng-siòng gōng gì Hók-ciŭ-uâ lì chióng, «Să̤-hù-dìng» (西湖亭), «Bì-bà-uóng»(琵琶怨) gâe̤ng «Sĭng-dà-huă» (新茶花) dŭ sê cī siŏh lôi gì Mìng-kiŏk. | |
| Mìng-kiŏk gì kuóh-bà̤ duâi-buô-hông sê iù ĭk-iòng-kiŏng (弋陽腔), Sé-bìng-kiŏng (四平腔), Hŭi-kiŏk (徽劇) gâe̤ng Kŭng-kuóh (崑曲) huák-diēng lì gì. „Siŏh chióng cé̤ṳng huò“ (一唱衆和) gì bŏng-kiŏng (幫腔) gâe̤ng „gák-gūng“ (夾滾), cêu sê iù ĭk-iòng-kiŏng diē-sié ŏ̤h lì gì. | |
| Mìng-kiŏk gì gái-tàu(介頭, páh lò̤-gū) iù gĕ̤ng-hù-diêu“ (江湖調), „bàng-gōng-hié“ (平講戲), „dâu-kiŏng“ (逗腔) gâe̤ng „sék-huăng“ (十番) gì lò̤-gū gái-tàu huák-diēng lì gì. Ū-diòng (武場) ngék-siŭ kó̤ iā sâ̤ Gĭng-kiŏk (京劇) gì lò̤-gū-gĭng (鑼鼓經), bók-guó ô nék-giāng mâ̤ siŏh-iông. | |
| Mìng-kiŏk gì ngŏk-ké ô siĕu (簫), dĭ-dă, nê-hù, ià-hù cī siŏh lôi guāng-hièng ngŏk-ké, gâe̤ng lò̤ (鑼), gū (鼓), buăk (鈸), kéng (磬) cī siŏh lôi páh-gék ngŏk-ké. | |
| Diòng-tūng gì Mìng-kiŏk diē-sié ék-buăng nâ ô 7 ciáh nè̤ng, hô̤ lā̤ „chék-dèu-iē“ (七條椅). | |
| Có̤i cā Mìng-kiŏk nâ ô sĕng(生), dáng(旦), tiū(丑) 3 cṳ̄ng gáe̤k-sáik, hô̤ lā̤ „săng-siēu-hié“ (三小戲). Gáu-muōi-lāu mâng-mâng cĕng-gă, có̤i cṳ̆ng gă gáu gīng-dáng gì „sék-nê gáe̤k-sáik“ (十二角色): lō̤-sĕng (老生), siēu-sĕng (小生), ū-sĕng (武生), chăng-ĭ (青衣), huă-dáng (花旦), lō̤-dáng (老旦), duâi-huă (大花), nê-huă (二花), săng-huă (三花), táik (貼), muăk (末) gâe̤ng căk (雜). | |
| Mìng-kiŏk gì duâi-bô-hông kiŏk-buōng sê sāi Háng-cê lì siā gì, nâ sê dáe̤k diŏh mò̤-nó̤i tō̤ gì hĕ̤k-ciā mâ̤ báik diŏh ciŏng siā gì Háng-cê, cêu kĕk gê̤ṳng-ĭng gì cê lì tá̤. | |
| Mìng-kiŏk ngék-siŭ iā sâ̤ dùng-ièu-gŏ̤, sṳ̆k-ngṳ̄, ngiêng-ngṳ̄ gâe̤ng diēng-gó, dó̤i Hók-ciŭ gì ngṳ̄-ngiòng gâe̤ng ùng-huá īng-hiōng iā duâi. Chiông Mìng-kiŏk «Ì-sông-gŏ̤ cióh-dé» (貽順哥燭蒂), cêu sê gṳ̆ng-gé̤ṳ Hók-ciŭ siŏng-nè̤ng Mā Ì-sông (馬貽順) gì gó-sê̤ṳ piĕng gì. Hiêng-câi Hók-ciŭ-nè̤ng sāi „ì-sông“ (貽順) ciā sṳ̀ lì má nè̤ng găng-giēu-lê, cêu sê sêu ciā Mìng-kiŏk gì īng-hiōng gì. | |
| Sṳ̀ Cài-hâiu | |
| Sṳ̀ Cài-hâiu (徐才厚, ) sê siŏh ciáh Dṳ̆ng-guók gì céng-dê-gă (政治家), Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì gŏ̤-cèng guăng-uòng (高層官員), iâ sê Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng gì gŭng-guăng. Ĭ sê Lièu-nìng Uă-bùng-dáing (瓦房店) nè̤ng. | |
| Ĭ găk 2004 nièng gáu 2013 nièng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók Dṳ̆ng-iŏng Gŭng-sê̤ṳ Ūi-uòng-huôi gì hó-ciō-sĭk. 2014 nièng, ĭng-ôi sêu-uōi (受賄) gâe̤ng tăng-ŭ (貪污) ké̤ṳk céng-hŭ niăh kó̤. 6 ngŏk 30 hô̤, ké̤ṳk Gê̤ṳng-sāng-dōng kăi-dṳ̀ (開除) dōng-cĭk (黨籍). 2015 nièng 3 nguŏk 15 hô̤, diŏh Báe̤k-gĭng guó-sié. | |
| Bochotnica | |
| Bochotnica (Pŏ̤-làng-ngṳ̄ : Bochotnica, [bɔxɔtˈnit͡sa]) sê Pŏ̤-làng dĕ̤ng-nàng-sié gì siŏh bĭh gâing-ék, ôi-dé kiăk Pū-lá-mì ("Puławy") dài-dŏng. Bochotnica sê Lù-buó-lìng ("Lublin") hèng-chéng-kṳ̆ gì dê-sū, mū-lióh ô 1,500 nè̤ng dêu cī. | |
| Uŏk-ngṳ̄ | |
| Uŏk-ngṳ̄ (粵語) iâ hô̤ lā̤ Guōng-dĕ̤ng-uâ (廣東話), sê Dṳ̆ng-guók nàng-huōng gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-niòng. Uŏk-ngṳ̄ sāi-ê̤ṳng gì huōng-ùi diŏh Ciō-gĕ̤ng săng-gáe̤k-ciŭ hô-gê̤ṳng, chă-bók-dŏ̤ găh Guōng-dĕ̤ng gì dṳ̆ng-buô gâe̤ng să̤-buô. Ĭ iâ sê Hiŏng-gē̤ng gì guăng-huōng ngṳ̄-ngiòng cī-ék. | |
| Uŏk-ngṳ̄ sê dṳ̀-kŭi biĕu-cūng Háng-ngṳ̄ ī-nguôi Háng-ngṳ̄-cŭk ngṳ̄-niòng diē-sié bō̤-hô có̤i hō̤ gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-niòng, dáng-sê hiêng-câi ciā ngṳ̄-niòng iâ sêu gáu Háng-ngṳ̄ gì ŭi-hiĕk. | |
| Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók | |
| Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók(조선민주주의인민공화국) sê siŏh ciáh Ā-ciŭ gì siâ-huôi-ciō-ngiê guók-gă, diŏh Dièu-siēng buáng-dō̤ báe̤k-biĕng. Ciā guók-gă diŏh 1948 nièng găh Sŭ-lièng gì bō̤-hô giâ sìng-lĭk, mâ̤ sìng-nêng nàng-huōng gì Dâi-hàng Mìng-guók, gó̤ ĭ „Nàng-dièu-siēng gūi-lōi céng-guòng“. | |
| Dièu-siēng diŏh 1950 nièng dó̤i Dâi-hàng Mìng-guók huák-dông ciéng-cĕng, gáu-muōi-lāu ciā ciéng ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „Dièu-siēng Ciéng-cĕng“ hĕ̤k-ciā „Hàng-guók Ciéng-cĕng“. | |
| Dièu-siēng giĕng-tì gié-hĕk gĭng-cá̤, iā sèu có̤-căi; bô gă lā̤ gâe̤ng Mī-guók dēng-dēng iā sâ̤ să̤-huōng guók-gă có̤ mâ̤ huò, hŭ-uái gì báh-sáng sĕng-uăk cêng gò̤ kék-kŭi, ngô̤ sī iā sâ̤ nè̤ng. | |
| Chŭi-iòng gōng Dṳ̆ng-guók-nè̤ng giéng-gáe̤k Dièu-siēng sê siŏh ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê gì guók-gă, dáng-sê ĭ gâe̤ng gì-tă gŭi ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê guók-gă uòng-ciòng mâ̤ siŏh iông. Dièu-siēng diŏh 1992 nièng ciŏng „Marx Lenin Ciō-ngiê“ téng hièng-huák dâi-dŏng săng lâi, uâng siàng cê-gă dêng gì „Ciō-tā̤ Sṳ̆-siōng“. | |
| Dièu-siēng nè̤ng dó̤i Kim Il-sung dáung sìng lì bái, iù kăi-guók gáu hiêng-câi gì liāng-dô̤-ìng dŭ sê Kim Il-sung gì hâiu-dâi. Sié-gái gà̤-lēng iā sâ̤ nè̤ng nêng-ôi ciā guók-gă sê mâ̤ cê̤ṳ-iù gì guók-gă. | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (中華民國) sê Dĕ̤ng-ā gì siŏh ciáh guók-gă, iâ sê Ā-ciŭ có̤i cā gì siŏh ciáh gê̤ṳng-huò-guók. Dṳ̆ng-huà Mìng-guók tūng-cié gì huōng-ùi sê Dài-uăng, Pàng-hù, Gĭng-muòng, Mā-cū gâe̤ng Ŭ-kiŭ, gó chṳ̄ guók-cié gà̤-lēng duâi-bô-hông nè̤ng gó̤ ĭ „Dài-uăng“ (臺灣). | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók găk 1911 nièng diŏh Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k sìng-lĭk. 1945 nièng ĭng-ôi Káung-nĭk Ciéng-cĕng séng-lé, iù Nĭk-buōng chiū lā̤ dáik gáu Dài-uăng. 1946 nièng, gák-gé̤ṳ să̤-báe̤k gì Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng huák-dông nô̤i-ciéng, ciŏng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók céng-hū dṳ̆k kó̤ Dài-uăng, diŏh 1949 nièng lêng lĭk Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók céng-hū. Có̤i cā Mī-guók dēng-dēng cṳ̆-buōng ciō-ngiê gì guók-gă nâ sìng-nêng Dài-uăng gì Dṳ̆ng-huà Mìng-guók, mò̤ sìng-nêng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók céng-hū; gáu-muōi-lāu Mī-guók găk 1972 nièng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gióng-lĭk nguôi-gău guăng-hiê, sìng-nêng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì guók-gă muōng biéng muōng ciĕu, gáu gīng-dáng nâ diông 21 ciáh gò̤ lāu. Lièng-hăk-guók gì sĭk-ôi iâ găk 1971 nièng ké̤ṳk Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók chṳ̄-dâi. | |
| Gĭng-dáng gì Dṳ̆ng-huà Mìng-guók ô 5 ciáh dĭk-hăk-chê gâe̤ng 2 ciáh hṳ̆-gék gì sēng. Găk cī 2 ciáh hṳ̆-gék gì sēng â-dā̤, sê 3 ciáh chê gâe̤ng 14 ciáh gâing, gó ô siŏh ciáh iù gâing dâi-guāng gì hiŏng: | |
| Trojany | |
| Trojany, Pŏ̤-làng. Ìng-kēu - 490 (2014). | |
| Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng | |
| Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng (中國共產黨) gāng-chĭng Dṳ̆ng-gê̤ṳng (中共), sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók mì-ék siŏh ciáh hăk-huák gì cĭk-céng-dōng. | |
| Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng găk 1921 nièng 7 ngŏk 23 hô̤ diŏh Siông-hāi sìng-lĭk, ô 13 ciáh Dṳ̆ng-guók dâi-biĕu gâe̤ng 2 ciáh ngôi-guók-nè̤ng chăng-gă ciā huôi-ngiê. Gáu-muōi-lāu chăng-gă gì nè̤ng dâi-dŏng mò̤ siŏh ciáh â̤ gé ciā huôi sê 7 ngŏk gì diê siŏh nĭk kăi gì, cêu ciŏng 7 ngŏk 1 hô̤ dêng có̤ gióng dōng gī-niêng-nĭk. | |
| 1931 nièng, Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gióng-lĭk Dṳ̆ng-huà Sŭ-mì-ăi Gê̤ṳng-huò-guók céng-hū. Dṳ̆ng-huà Mìng-guók puái buô-dôi kó̤ páh, có̤i-cṳ̄ng Gê̤ṳng-sāng-dōng ké̤ṳk ĭ páh suŏ gò̤, 1934 nièng cāu kó̤ Iòng-ăng. Káung-nĭk Ciéng-cĕng gì sèng-âu Gê̤ṳng-sāng-dōng gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók céng-hū hăk-cáuk, cê-gă gì buô-dôi gāi-miàng hô̤ lā̤ Báik-lô-gŭng. Káung-nĭk Ciéng-cĕng cī hâiu mò̤ niŏh òng cêu huák-sĕng nô̤i-ciéng. 1949 nièng, Gê̤ṳng-sāng-dōng ciŏng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók céng-hū dṳ̆k kó̤ Dài-uăng, găk Báe̤k-gĭng lêng lĭk Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók céng-hū. | |
| Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng giĕng-tì siâ-huôi ciō-ngiê cié-dô, sê gīng-dáng 9 ciáh siâ-huôi ciō-ngiê guók-gă gì cĭk-céng-dōng cī ék. Gŏng-gé̤ṳ gīng-dáng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gì dōng-ciŏng giĕ-dêng, ĭ gì cī-dô sṳ̆-siŏng ô: Mā-káik-sṳ̆ Liĕk-nìng ciō-ngiê, Mò̤ Dĕk-dŭng sṳ̆-siōng, Dâing Siēu-bìng lī-lâung gâe̤ng Săng ciáh dâi-biĕu. | |
| Hŭk-gáu | |
| Hŭk-gáu (佛教), iâ hô̤ lā̤ Sék-gáu (釋教), sê siŏh cṳ̄ng cŭng-gáu, sê Gū Éng-dô gì siŏh ciáh huòng-tái-cṳ̄ Sék-giă-mèu-nà̤ diŏh sèng 6 sié-gī gì sèng-âu cháung-lĭk gì. Gīng-dáng sáng Hŭk-gáu gì nè̤ng ô 3 é, gó-chṳ̄ gâe̤ng Gĭ-dók-gáu, Ĭ-sṳ̆-làng-gáu ké̤ṳk nè̤ng cà̤ hô̤ lā̤ „Sié-gái 3 dâi cŭng-gáu”. | |
| Hŭk-gáu â̤ dé̤ṳng buōng 3 ciáh cŭng-puái: Siông-cô̤-buô Hŭk-gáu, Câung-diòng Hŭk-gáu gâe̤ng Háng-diòng Hŭk-gáu. Dṳ̆ng-guók, Dài-uăng, Hàng-guók, Nĭk-buōng dēng dēng Dĕ̤ng-ā gì guók-gă chă-bók-dŏ̤ sê sáng Háng-diòng Hŭk-gáu gì; Siông-cô̤-buô Hŭk-gáu găk Dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă iā liù-hèng; Să̤-câung nè̤ng gâe̤ng Mūng-gū nè̤ng ék-buāng sáng Câung-diòng Hŭk-gáu. | |
| Ĭ-sṳ̆-làng-gáu | |
| Ĭ-sṳ̆-làng-gáu(伊斯蘭教) iâ hô̤ lā̤ Huòi-gáu(回教), sê siŏh cṳ̄ng ék-sìng-gáu, sê gīng-dáng sié-gái gà̤-lēng dâ̤ 2 dâi cŭng-gáu. Sáng ciā gáu gì nè̤ng hô̤ lā̤ „Mŭk-sṳ̆-lìng“(穆斯林), dŭ-liāng chiĕu-guó 13 é. | |
| Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gâe̤ng Gĭ-dók-gáu dŭ sê téng Iù-tái-gáu huák-diēng lì gì, dáng-sê găk gáu-ngiê dâi-dŏng ô iā sâ̤ mâ̤ siŏh-iông gì dê-huŏng. Ĭ-sṳ̆-làng-gáu nâ sáng Cĭng-ciō, mò̤ sáng gì-tă sìng. Cĭng-ciō puái Ibrahim, Musa, Isa gūi ciáh sĭng-dĭ lì sié-gái, có̤i-cṳ̄ng puái lì gì sê Ā-lá-báik nè̤ng Mŭk-hâng-mĕk-dáik, ĭ gōng gì uâ siā diŏh «Gū-làng-gĭng» diē-sié. | |
| Muhammad | |
| Muhammad sê Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì siŏh ciáh siĕng-dĭ. | |
| Séng-cṳ̆-tā̤ | |
| Séng-cṳ̆-tā̤ sê Gū Ăi-gĭk nè̤ng sāi gì siŏh cṳ̄ng chiông-hìng-ùng-cê, ciŏng-muòng dò̤ lā̤ siā Ăi-gĭk-ngṳ̄ gì. Ék-buāng siā diŏh sìng-miêu hĕ̤k-ciā siŏh-bĭ gì gà̤-lēng. Gáu-muōi-lāu ĭng-ôi mâ̤ hō̤ siā, bô huák-diēng chók cĕng-lṳ̄-tā̤ gâe̤ng sié-sṳ̆k-tā̤ 2 cṳ̄ng cê-tā̤. | |
| Ciā cê chă-bók-dŏ̤ diŏh 1 sié-gī gì sêng-âu cêu mò̤ nè̤ng káng â̤ huôi-é lāu. 1822 nièng, Huák-guók-nè̤ng Jean-François Champollion sŏng-buó sìng-gŭng gāi-tĕ̤k Rosetta siŏh-bĭ gà̤-lēng gì Gū Ăi-gĭk séng-cṳ̆-tā̤ ùng-cê. | |
| Ŭ-sŭ-lī-gĕ̤ng | |
| Ŭ-sŭ-lī-gĕ̤ng(烏蘇里江) sê Dĕ̤ng-ā gì siŏh dèu ò̤, găk Dṳ̆ng-guók gì Háik-lṳ̀ng-gĕ̤ng gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gău-gái hŭ-uái. | |
| Sŭ-lièng | |
| Sŭ-mì-ăi Siâ-huôi-ciō-ngiê Gê̤ṳng-huò-guók Lièng-mèng (蘇維埃社會主義共和國聯盟, Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: "Союз Советских Социалистических Республик") sê gô-dā̤ gì siŏh ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê guók-gă, iâ sê sié-gái gà̤-lēng tàu ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê guók-gă. Siū-dŭ sê Mŏ̤h-sṳ̆-kuŏ. | |
| 1917 nièng, huák-sĕng Sék-nguŏk Gáik-mêng, Ngò̤-lò̤-sṳ̆ Gê̤ṳng-huò-guók ké̤ṳk siâ-huôi-ciō-ngiê-ciā tŭi-huăng, siŏh ciáh hô̤ lā̤ Sŭ-mì-ăi Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì guók-gă gióng-lĭk. 1922 nièng, gâe̤ng gūi ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê guók-gă hăk-siŏh-dŏi. Sŭ-lièng cêu ciŏng-uâng sìng-lĭk lāu. | |
| Chŭi-iòng gōng Sŭ-lièng cê-chĭng sê lièng-mèng, sĭk-cié gáuk ciáh guók-gă dŭ sê Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì hô-ṳ̀ng. Sŭ-lièng có̤ gì gié-hĕk gĭng-cá̤, dó̤i gì-tă gă-mèng-guók gì huák-diēng pó̤-huâi iā duâi. Gīng-dáng iā sâ̤ nguòng-lài gă-mèng-guók gì nè̤ng iā nô Ngò̤-lò̤-sṳ̆, cêu sê ĭng-ôi ciā nguòng-ĭng. | |
| Sŭ-lièng diŏh Dâ̤ 2 ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng gì sèng-âu có̤i cā gâe̤ng Năk-sói Dáik-guók guăng-hiê mâ̤ ngài, gáu-muōi-lāu gâe̤ng Dáik-guók có̤ mâ̤ huò, bô gâe̤ng Ĭng-guók, Mī-guók dēng dēng guók-gă siŏh-dŏi páh Dáik-guók. 2 ciéng ciék-sók ī-hâiu, liāng-dô̤ siâ-huôi-ciō-ngiê guók-gă gâe̤ng să̤-huŏng gì cṳ̆-buōng-ciō-ngiê guók-gă gêng-cĕng, ciā gêng-cĕng diŏh lĭk-sṳ̄ gà̤-lēng hô̤ lā̤ „Lēng-ciéng”. Sŭ-lièng có̤ mâ̤ guó Mī-guók, tì-lāu huák-diēng gŭng-sê̤ṳ, có̤i cṳ̄ng gĭng-cá̤ có̤ bŭng-huôi gò̤, diŏh 1991 nièng ciáng-sék gāi-tā̤. | |
| Sáik-màng | |
| Sáik-màng (色盲) sê siŏh cṳ̄ng mò̤ bâing-huák biêng-biék gūi cṳ̄ng hĕ̤k-ciā ciòng-buô ngàng-sáik gì bâng. Sáik-màng â̤ dé̤ṳng buŏng è̤ng-sáik-màng, liŏh-sáik-màng gâe̤ng làng-sáik-màng săng cṳ̄ng. Bók-guó iâ ô gì nè̤ng uòng-ciòng nêng mâ̤ lì ngàng-sáik, cuòi hô̤ lā̤ ciòng-sáik-màng. | |
| Gŏng-gé̤ṳ gĭng-dáng ĭ-hŏk gì guăng-diēng, nè̤ng gì mĕk-ciŭ diē-sié ô è̤ng, liŏh, làng 3 cṳ̄ng tùi-cáung-sá̤-bău (椎狀細胞), muōi siŏh cṳ̄ng sá̤-bău hó-cáik nêng siŏh cṳ̄ng ngàng-sáik. Nâ sê ô siŏh cṳ̄ng sá̤-bău huák-ṳ̆k-bók-ciòng (發育不全) hĕ̤k-ciā sêu siŏng gì uâ, ĭ káng-giéng gì hī siŏh cṳ̄ng ngàng-sáik gì guăng-puō cêu bī biék-nè̤ng dē̤ṳ, â̤ ciŏng ngàng-sáik káng dâng. Áng Dṳ̆ng-ĭ diē-sié gì guăng-diēng, sáik-màng sê sèng-tiĕng găng sêng lâng kŭi (肝腎兩虧), hĕ̤k-ciā bì-ôi hṳ̆-iŏk (脾胃虛弱) īng-kī gì. | |
| Duâi-buô-hông gì sáik-màng hùng-ciā sê ĭng-ôi mì-diòng cá dáik ciā bâng gì, dáng-sê iâ ô nè̤ng sê ĭng-ôi sê̤ṳ-gó mĕk-ciŭ có̤ ngài gò̤ cá dáik ciā bâng. Hiêng-câi có̤i sâ̤ gì nè̤ng dáik gì sê è̤ng-liŏh-sáik-màng, ciā bâng sê Ĭng-guók siŏh ciáh huá-hŏk-gă John Dalton huák-hiêng gì, gó-chṳ̄ è̤ng-liŏh-sáik-màng iâ hô̤ lā̤ „Dalton céng“. Iâ ô siŏh cṳ̄ng nè̤ng ng-sê sáik-màng, cī cṳ̄ng nè̤ng gâe̤ng gê̤ung-sê ô nék-giāng chiông, ô gì sêng-âu káng â̤ lì ô gì sêng-âu káng mâ̤ lì, cuòi hô̤ lā̤ sáik-iŏk (色弱). Gĭng-dáng gì ĭ-sĕng sāi sáik-màng giēng-cáik-dù â̤ cáik có̤ lì nè̤ng ô mò̤ sáik-màng. | |
| Ĕ̤ng-ngiê | |
| Ĕ̤ng-ngiê (紅蟻) sê mā-ngiê gì siŏh cṳ̄ng, siŏh sĭng sê è̤ng gì sáik. Cī cṳ̄ng ngiê găk Hók-ciŭ-nè̤ng chió lā̤ iā sêu káng-giéng diŏh. | |
| Mā-ngiê | |
| Mā-ngiê(螞蟻) iâ hô̤ lā̤ ngiê(蟻), sê siŏh cṳ̄ng ciék-ciĕ dông-ŭk. Có̤i chók-miàng gì ngiê sê băh-ngiê gâe̤ng ĕ̤ng-ngiê, sĕng-huák dâi-dŏng ék-buāng mā-ngiê cī gì sê ĕ̤ng-ngiê. | |
| Mìng-ciō Céng-buô-dōng | |
| Mìng-ciō Céng-buô-dōng (民主進步黨), iâ gāng-chĭng Mìng-céng-dōng (民進黨), sê Dài-uăng gì siŏh ciáh céng-dōng. 1986 nièng 9 nguŏk 28 hô̤, diŏh Dài-báe̤k gì Ièng-săng Dâi-buông-dáing sìng-lĭk. | |
| Ò̤ | |
| Ò̤ (河), iâ hô̤ lā̤ gĕ̤ng (江), sê tiĕng-iòng gì duâi cūi-dô̤. Ò̤ kī-tàu gì dê-huŏng ô kō̤-nèng sê hù hĕ̤k-ciā cuòng; iâ ô kō̤-nèng sê gūi dèu nâung gì cūi-dô̤, ciŏng-uâng gì cūi-dô̤ hô̤ lā̤ kă̤ (溪). | |
| ̀Duâi buô-hông gì ò̤, ò̤-cūi â̤ làu gáu hāi-iòng diē-sié kó̤. Iâ ô ò̤ gì ò̤-cūi có̤i-muōi ng-sê làu kó̤ hāi-iòng, cuòi cêu sê nô̤i-làu-ò̤ (內流河). Ô gì nô̤i-làu-ò̤ sê làu gáu nô̤i-làu-hù diē-sié kó̤; ô gì chiông Tarim Ò̤ ciŏng-uâng, có̤i-cṳ̆ng diŏh să-mŏ̤h diē-sié biéng mò̤ gó̤. | |
| Diŏh ciáng-siòng gì cìng-huóng â-dā̤, ò̤-cūi â̤ ièng ò̤-gièng làu. Ô gì sêng-âu ĭng-ôi dáung guó duâi gì ṳ̄ hĕ̤k-ciā gì-tă gáuk-cṳ̄ng cìng-huóng, ò̤-cūi â̤ chiĕu-guó ciáng-siòng gì cūi-ôi, ciŏng ò̤-gièng biĕng-dău gì dê-huŏng mĭh gó̤, cuòi cêu sê có̤-cūi-dâung, iâ hô̤ lā̤ huák-kă̤-cūi. | |
| Ò̤ ciā sṳ̀ găk gô-dā̤ ék-buāng nâ cī Uòng-ò̤; gĕ̤ng ciā sṳ̀ ék-buāng nâ cī Diòng-gĕ̤ng. Gì-tă gì ò̤ dŭ hô̤ lā̤ sié-nó̤h cūi sié-nó̤h cūi, pī-ṳ̀ gōng „Mìng-gĕ̤ng“ (閩江) găk gô-dā̤ cêu hô̤ lā̤ „Mìng-cūi“ (閩水). | |
| Gĕ̤ng | |
| Gĕ̤ng kō̤-nèng cī: | |
| Kă-giù | |
| Kă-giù(骹球) sê siŏh cṳ̄ng tā̤-ṳ̆k ông-dông gì sêng-âu sāi gì giù, sāi kă ték. | |
| Hồ Chí Minh | |
| Hồ Chí Minh(Uŏk-nàng-ngṳ̄: "Hù Cé-mìng", 1890 n. 5 ng. 19 h. - 1969 n. 9 ng. 2 h.) sê Uŏk-nàng Gê̤ṳng-sāng-dōng gâe̤ng Uŏk-nàng Mìng-ciō Gê̤ṳng-huò-guók(Báe̤k Uŏk) gì siŏh ciáh liāng-dô̤-ìng. | |
| Ngô Đình Diệm | |
| Ngô Đình Diệm(Uŏk-nàng-ngṳ̄: Ngô Đình Diệm, 吳廷琰, 1901 n. 1 ng. 3 h. - 1963 n. 11 ng. 2 h.) sê Uŏk-nàng Gê̤ṳng-huò-guók(Nàng Uŏk) gì tàu ciáh cūng-tūng, 1955 nièng gáu 1963 nièng câi-êng. | |
| Uŏk-nàng Gê̤ṳng-sāng-dōng | |
| Uŏk-nàng Gê̤ṳng-sāng-dōng (越南共產黨), gāng-chĭng Uŏk Gê̤ṳng (越共), sê gĭng-dáng Uŏk-nàng gì cĭk-céng-dōng. Ĭ iâ sê ciā guók mì-ék siŏh ciáh hăk-huák gì céng-dōng, ĭng-ôi cuòi, ciā dōng diŏh Uŏk-nàng găng-chĭng hô̤ lā̤ Dōng (黨). Ĭ sê siŏh ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê gì céng-dōng, sáng Mā-káik-sṳ̆ Liĕk-nìng ciō-ngiê gâe̤ng Hù Cé-mìng sṳ̆-siōng. | |
| Ciā dōng sāi dŭk-cài chiū-dâung kóng-cié guók-gă, páh-ák huāng-dó̤i gì siăng-ĭng, ké̤ṳk iā sâ̤ guók-gă hĕ̤k-ciā cŭ-cék piĕ-bàng. Gó-chṳ̄ Uŏk-nàng ké̤ṳk guók-cié duâi bông-hông nè̤ng giéng-gáe̤k sê siŏh ciáh mâ̤ mìng-ciō, mâ̤ cê̤ṳ-iù gì guók-gă. | |
| Dièu-siēng Lò̤-dông-dōng | |
| Dièu-siēng Lò̤-dông-dōng(朝鮮勞動黨) sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók mì-ék siŏh ciáh hăk-huák gì cĭk-céng-dōng, găk guók-cié gà̤-lēng iâ ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „Hàng Gê̤ṳng“(韓共). ciā dōng gì có̤i gŏ̤ liāng-dô̤-dìng dŭ sê Gĭng Nĭk-sìng gì hâiu-dâi, giĕng ciā guók-gă sĭk-cié gì có̤i gŏ̤ liāng-dô̤-ìng. | |
| Chŭi-iòng gōng guók-cié gà̤-lēng duâi buô-hông nè̤ng giéng-gáe̤k Dièu-siēng Lò̤-dông-dōng sê siŏh ciáh siâ-huôi-ciō-ngiê gì céng-dōng, sĭk-cié ĭ diŏh 1992 nièng cêu ciŏng „Mā-káik-sṳ̆ Liĕk-nìng Ciō-ngiê“ téng dōng-ciŏng diē-sié săng lâi lāu. Gĭng-dáng ĭ gì dōng-ciŏng diē-sié nâ ô „Gĭng Nĭk-sìng Gĭng Céng-nĭk ciō-ngiê“, sĭk-cié cêu sê „ciō-tā̤ Sṳ̆-siŏng“ gâ̤eng „sĭng-gŭng Sṳ̆-siŏng“. | |
| Ciā dōng sāi dŭk-cài chiū-dâung kóng-cié guók-gă, páh-ák huāng-dó̤i gì siăng-ĭng, ké̤ṳk iā sâ̤ guók-gă hĕ̤k-ciā cŭ-cék piĕ-bàng. Ĭng-ôi ciŏng-uâng, iâ sâ̤ să̤-huŏng guók-gă gì muòi-tā̤ giéng-gáe̤k Dièu-siēu sê sié-gái gà̤-lēng ìng-guòng có̤i chă gì guók-gă. | |
| Mìng-uŏk | |
| Mìng-uŏk (閩越) sê gô-dā̤ diŏh Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng gì siŏh ciáh guók-gă, liāng-tū chă-bók-dŏ̤ găk gĭng-dáng gì Hók-gióng-sēng. Ĭ iâ sê Hók-gióng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì tàu ciáh guók-gă. | |
| Mìng-uŏk gì ciō-tā̤ mìng-cŭ sê Mìng-uŏk-cŭk, sê Uŏk-guók guók-uòng Gĕu-ciēng gì hâiu-dâi. Uŏk-guók diŏh sèng 334 nièng ké̤ṳk Chū-guók miĕk lâi, Uŏk-cŭk gì nè̤ng ô gó găk Ciék-gŏng, ô gì cāu kó̤ Hók-gióng. Ciā cāu lì Hók-gióng gì nè̤ng gióng-lĭk Mìng-uŏk-guók. Mìng-uŏk gì siū-dŭ có̤i cā găk Ū-ì-săng gì săng-kă, gāu-muōi-lāu buăng gáu Dĕ̤ng-iā kó̤, ciā Dĕ̤ng-iā cêu sê diŏh gĭng-dáng Hók-ciŭ Bìng-săng gì săng-kă. | |
| Cìng Sṳ̄-huòng miĕk lĕ̤k-guók, bô kó̤ páh nàng-biĕng gì Uŏk-cŭk guók-gă, diŏh Hók-gióng siék siŏh ciáh Mìng-dṳ̆ng-gông (閩中郡), niông Mìng-uŏk guók-uòng có̤ gông-siū. Cìng-dièu miĕk-uòng ī-hâiu, Mìng-uŏk guók-uòng Ù-cṳ̆ (無諸) dó̤i-chiū Làu Băng páh Hâung Ṳ̄. Sèng 202 nièng, Làu Băng gióng-lĭk Háng-dièu, hŭng Ù-cṳ̆ có̤ Mìng-uŏk-uòng. | |
| Hī sèng-âu gì Mìng-uŏk sê Háng-dièu nàng-huŏng có̤i giòng-duâi gì guók-gă. Ĭ báe̤k páh Ĕu-uŏk-guók (甌越國), să̤ páh Nàng-uŏk-guók (南越國). Biĕng-dău guók-gă dŭ iā giăng ĭ, dó̤i-chiū Háng-dièu kó̤ chĭng-liŏk Mìng-uŏk. Ṳ̀-siêng tài-sī guók-uòng Īng chuàng-ôi, hióng Háng-dièu dàu-hòng. Háng-dièu cêu hŭng Ṳ̀-siêng có̤ Mìng-uŏk-uòng. Sèng 110 nièng, Ṳ̀-siêng huāng-dó̤i Háng-dièu, có̤i-cṳ̄ng guók-gă ké̤ṳk Háng-dièu miĕk lâi. | |
| Háng Ū-dá̤ â̤ giăng Mìng-uŏk-nè̤ng bô cô̤-huāng, ciŏng ĭ-gáuk-nè̤ng buăng kó̤ Gĕ̤ng-Huài (江淮) kó̤ dêu. Ô gì Mìng-uŏk-nè̤ng cāu hāi diē-sié, cī siŏh dêng gì hâiu-dâi cêu sê kuóh-dà̤. | |
| Nazi Dáik-guók | |
| Nazi Dáik-guók sê Dáik-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Ĭ gì ciáng-sék guók-hô̤ hô̤ lā̤ Dâ̤ 3 Dá̤-guók(Dáik-guók-ngṳ̄: Drittes Reich), gáu-muōi-lāu găk 1943 nièng gāi siàng Dâi-Dáik-é-cié Dá̤-guók(Großdeutsches Reich). Chŭi-iòng-gōng miàng-cê hô̤ dá̤-guók, sĭk-cié mò̤ huòng-dá̤, nâ siék nguòng-siū(có̤i-cā hô̤ lā̤ cūng-tūng) gì cék-ôi. | |
| Ciā guók-gă sáng guók-gă-siâ-huôi-ciō-ngiê, gĭng-dáng ék-buăng ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Nazi ciō-ngiê, gó-chṳ̄ ciā guók-gă iâ hô̤ lā̤ Nazi Dáik-guók. | |
| 1933 nièng, Nazi dōng gì Adolf Hitler siông-dài có̤ cūng-lī, Nazi Dáik-guók gióng-lĭk. Dâ̤ 2 nièng cūng-tūng Paul von Hindenburg sĕng gò̤, Hitler có̤ nguòng-siū giĕng dá̤-guók cūng-lī. | |
| Hitler tūng-dê gì sèng-âu, Dáik-guók diŏh gĭng-cá̤, gŭng-sê̤ṳ dēng dēng gáuk huŏng-miêng dŭ huák-diēng cêng-gò̤ ká̤, báh-sáng dŭ iâ huăng-ngìng ĭ. Bók-guó găk ĭ chiū dā̤ Dáik-guók céng-hū páuk-hâi Iù-tái-nè̤ng, bô gă lā̤ mò̤ sĭng-ùng cê̤ṳ-iù, mâ̤ ūng-hṳ̄ng nè̤ng sáng gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê dēng dēng sṳ̆-siōng, ô gì nè̤ng dó̤i ĭ bók-muāng. | |
| Dáik-guók diŏh 1939 nièng chĭng-liŏk Pŏ̤-làng, huák-dông Dâ̤ 2 ché̤ṳ Sié-gái-dâi-ciéng. 1940 nièng, bô gâe̤ng É-dâi-lé, Nĭk-buōng găk Báik-lìng chiĕng-dêng dùng-mèng dèu-iók, gáu-muōi cī 3 guók hô̤ lā̤ „Ché̤ṳk-sĭng-guók“. Nazi Dáik-guók có̤i cā gâe̤ng Sŭ-lièng guăng-hiê mâ̤ ngài, Sŭ-lièng gó dó̤̤i-chiū Dáik-guók kó̤ chĭng-liŏk Pŏ̤-làng; gáu-muōi-lāu 2 ciáh guók-gă có̤-mâ̤-huò, Dáik-guók diŏh 1941 nièng kó̤ páh Sŭ-lièng, ĭng-ôi tiĕng guó chéng, ké̤ṳk Sŭ-lièng páh suŏ gò̤. | |
| 1945 nièng, Ĭng-guók, Mī-guók gâe̤ng Sŭ-lièng gì liāng-dô̤-ìng găk Yalta kŭi-huôi, cà̤ páh Dáik-guók; 4 nguŏk 30 hô̤, Dáik-guók siū-dŭ Báik-lìng ké̤ṳk páh giâ, Hittler cê̤ṳ-sák. 5 nguŏk 8 hô̤, Dáik-guók dàu-hòng, Nazi Dáik-guók miĕk-uòng. | |
| Muāng-ngṳ̄ | |
| Muāng-ngṳ̄ (, Lò̤-mā diōng-siā: manju gisun) iâ hô̤ lā̤ Muāng-ciŭ-ngṳ̄, sê Muāng-cŭk-nè̤ng (gô-dā̤ hô̤ lā̤ Muāng-ciŭ-nè̤ng) gì ngṳ̄-ngiòng, iâ sê Chĭng-dièu gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng. | |
| Có̤i cā, Muāng-chĭng gì sū-iū guăng-huŏng ùng-cṳ̆ dŭ sê kék Muāng-ngṳ̄ siā gì. Gáu Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu, kék Muāng-ngṳ̄ gâe̤ng Háng-ngṳ̄ cà̤ siā, dáng-sê nâ sê é-sé̤ṳ ô mâ̤ siŏh-iông gì dê-huŏng ī Muāng-ngṳ̄ ôi ciō. Bók-guó sêu Háng-cŭk ùng-huá gì īng-hiōng, găk Muāng-chĭng Gièng-lṳ̀ng gì sèng-âu cêu ô iā sâ̤ Muāng-cŭk-nè̤ng nâ báik gōng Háng-ngṳ̄, cê-gă mìng-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng gōng mâ̤ chĭng-chṳ̄ lāu. Gáu 1912 nièng Sĭng-hâi Gáik-mêng sìng-gŭng ī-hâiu, Muāng-cŭk-nè̤ng â̤ giăng sêu gáu páuk-hâi, mò̤ gāng gōng Muāng-ngṳ̄. Ciŏng-uâng â̤ báik gōng Muāng-ngṳ̄ gì nè̤ng cêu muōng biéng muōng ciēu lāu. Gĭng-dáng kék Muāng-ngṳ̄ có̤ mū-ngṳ̄ gì nè̤ng nâ ô 50 ciáh nè̤ng, chă-bók-dŏ̤ dŭ sê lâu-nè̤ng. Bók-guó, ĭng-ôi Muāng-chĭng có̤i cā gì ùng-cṳ̆ mò̤ gūi ciáh nè̤ng káng â̤ huôi-é, gó-chṳ̄ Dṳ̆ng-guók iâ kăi-sṳ̄ bō̤-hô Muāng-ngṳ̄. Dṳ̆ng-guók gâe̤ng guók-cié gà̤-dēng gó ô siŏh dêng nè̤ng diŏh lā̤ ŏ̤k ciā ngṳ̄-ngiòng. | |
| Có̤ buáng-dâung | |
| Có̤ buáng-dâung(做半段) sê Hók-ciŭ diŏh chék-nguŏk-buáng sêng-âu gì siŏh cṳ̄ng hŭng-sṳ̆k. | |
| Có̤ buáng-dâung sê iù gô-dā̤ gì gău-siâ(郊社) huák-diēng lì gì, có̤ gì sì-găng chă-bók-dŏ̤ dŭ găk muōi siŏh nièng gì chék-nguŏk-buáng ī-hâiu. Cī sêng-âu có̤-chèng-gì nè̤ng bī-gáu èng, nùng-chŏng duâi bô-hông dŭ â̤ kéng-cé̤ṳk siŏh hâ, bái siŏh bái tū-dê gâe̤ng cū-cŭng. Găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié, „buáng dâung“ iâ ô „siŏh dâung gì siŏh-buáng“ gì é-sé̤ṳ; bô gă lā̤ buáng dâung cêu sê ngô chióh, gâe̤ng „ô chiók“ gì tĕ̤k-ĭng iā chiông, gó-chṳ̄ iâ ô „ô ciū siăh“ gì é-sé̤ṳ. Hók-ciŭ gáuk dê có̤ buáng-dâung gì sì-găng dŭ mâ̤ siŏh-iông, pī-ṳ̀ gōng Gū-liāng sê diŏh chék-nguŏk chĕ̤ chék, Chŏng-săng-kṳ̆ gì Ngiê-sê̤ṳ diŏh báik-nguŏk chĕ̤ sé, Siàng-muòng diŏh báik-nguŏk chĕ̤ báik, Huài-ăng sê diŏh gāu-nguŏk sĕk-ngô. | |
| Muōi siŏh chió găk có̤ buáng-dâung cĭ sèng dŭ â̤ chiăng nè̤ng-káh lì, chŏng gâe̤ng chŏng cĭ-găng iâ â̤ hô̤-siŏng chiăng kó̤ siăh-ciū. Áng ék-buăng gì tiàng-sê̤ṳ, cāi-tàu sèng gé̤ng, â-dáu bà̤ ciū chiăng-káh, bóng páu-diông, siĕu cièng-cāi, cāi-ĭ. Ék-buăng lì gōng có̤ buáng-dâung dŭ iā nâu-iĕk, ô gì sèng-âu gó â̤ chiăng nè̤ng lì chióng mìng-kiŏk, gōng bìng-uâ, hĕ̤k-ciā biĕu-iēng chiĕ-chióng. | |
| Sĕk-huăng | |
| Sĕk-huăng (十番) iâ hô̤ lā̤ sĕk-huăng-chiĕ (十番伬), sê Sĕk-ék gì siŏh cṳ̄ng dĕk-sáik gì ĭng-ngŏk. | |
| Bŏ̤-bŏ̤-guōi | |
| Bŏ̤-bŏ̤-guōi(菠菠粿) sê Hók-ciŭ dĕk-sáik gì siŏh cṳ̄ng siēu-siăh, kék sŭk-mī lì có̤. Chĭng-mìng gì sèng-âu sāi cuòi lì gé̤ng cū-cŭng, gó-chṳ̄ iâ hô̤ lā̤ chĭng-mìng-guōi(清明粿). | |
| Nṳ̆k-ṳ̀ng | |
| Nṳ̆k-ṳ̀ng (肉絨) sê siŏh cṳ̄ng siēu-siăh, kĕk ngù, dṳ̆ gì sēng-nṳ̆k hĕ̤k-ciā ṳ̀, giĕ gì nṳ̆k muài siàng măk măk, bô sŭ bô chuói. Ciā siēu-siăh diŏh Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng, Dài-uăng, Nĭk-buōng gâe̤ng Dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă dŭ ô. Nṳ̆k-ṳ̀ng iā sék-hăk ké̤ṳk cá chók-sié mâ̤ siăh nṳ̆k niè-giāng siăh, dò̤ kău cé̤ṳk diē-sié siăh. | |
| Hók-ciŭ gì nṳ̆k-ṳ̀ng iâ sê siŏh cṳ̄ng ô dĕk-sáik gì siēu-siăh, sê kĕk ngù hĕ̤k-ciā dṳ̆ gì nṳ̆k có̤ gì. Có̤ nṳ̆k-ṳ̀ng gì dáing dâi-dŏng, „Lĭk-nĭk-ô“(立日有) có̤i chók-miàng. Nĭk-buōng gì nṳ̆k-ṳ̀ng sê kĕk ṳ̀ có̤ gì. Miēng-diêng nè̤ng kĕk hà có̤. Uŏk-nàng gì nṳ̆k-ṳ̀ng iâ ô sê kĕk hà-mà có̤ gì, hŭ-uái gì nè̤ng giéng-gáe̤k siăh hà-mà nṳ̆k dó̤i ìng-iōng-bók-liòng gì niè-giāng ô-nó̤h-hō̤. | |
| Chiông-gì | |
| Chiông-gì (象棋) sê Dṳ̆ng-guók diòng-tūng gì siŏh cūng gì lôi iù-hié, ô gì sèng-âu buóh siŏng gâe̤ng guók-cié chiông-gì kṳ̆-bié kŭi lì, dĕk-lìng-é gó̤ ĭ Dṳ̆ng-guók chiông-gì (中國象棋). Dṳ̆ng-guók, Uŏk-nàng, Liù-giù káh-dièu ciā gì gì nè̤ng bī-gáu sâ̤. | |
| Chiông-gì iù lâng ciáh nè̤ng giàng, siŏh ciáh nè̤ng niĕng è̤ng gì cī, siŏh ciáh nè̤ng niĕng ŭ gì. Ék-buăng lì gōng, niĕng è̤ng gì diŏh sèng giàng. Muōi siŏh huŏng dŭ ô 1 lăk cióng, 2 lăk sê̤ṳ, 2 lăk dièng, 2 tàu mā, 2 lăk gṳ̆, 2 lăk páu gâe̤ng 5 lăk cók. Páh cióng hô̤ lā̤ ciŏng-gŭng (將軍), nâ sê ciŏng-gŭng ī-hâiu mò̤-dó̤i-cāu cêu hô̤ lā̤ sák-gì (殺棋) hĕ̤k-ciā uòng-gì (完棋), ké̤ṳk nè̤ng sák-gì gì hī siŏh huŏng cêu suŏ lāu. Nâ sê hŭ-nè̤ng dŭ mò̤ bâing-huák ciŏng dó̤i-huŏng gì cióng tài lâi, cêu hô̤ lā̤ huò-gì (和棋). | |
| Gì-buàng dâi-dŏng ô siŏh hòng kĕ̤ng gì dê-huŏng, gà̤-dēng siā Háng-cê „河界“(ò̤-gái) lâng cê, ciā dê-huŏng ék-buăng ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ ò̤ (河). Muōi siŏh huŏng có̤i-hâiu siŏh hòng dŭ ô siŏh ciáh gâe̤ng Háng-cê „米“ (mī) cê iā chiông gì dê-huŏng, cuòi hô̤ lā̤ gṳ̆ng (宮). Dièng mâ̤ sāi guó ò̤; cók-giāng guó ò̤ ī-hâiu â̤ sāi hòng giàng; chióng gâe̤ng sê̤ṳ mâ̤ sāi chók-gṳ̆ng. | |
| Chiĕk | |
| Chiĕk (蠞, hŏk-miàng: Brachyura) sê siŏh cṳ̄ng ciék-ciĕ dông-ŭk, ô lâng ciáh duâi-mō̤-kă. Ék-buăng lì gōng, diŏh gèng-cūi diē-sié cá hô̤ lā̤ chiĕk, diŏh ò̤ ciŏng-uâng dáng-cūi diē-sié gì diŏh hô̤ bòng-hâ̤ (gĭng-dáng tĕ̤k „màng-hâ“). | |
| Mā-lái-iè | |
| Mā-lái-iè(馬蟧䗁, 馬獅爺 hĕ̤k-ciā 馬師爺, hŏk-miàng: "Heteropoda venatoria") iâ â̤ siā có̤ mā-dái-iè, sê siŏh cṳ̄ng duâi gì tĭ-tṳ̆, kă iā dòng, mâ̤ giék măng. Ciā tĭ-tṳ̆ â̤ niăh gă-săk gâe̤ng bù-sìng cī siŏh lôi gì tè̤ng. | |
| Guók-cié chiông-gì | |
| Guók-cié chiông-gì (國際象棋) iâ hô̤ lā̤ să̤-iòng-gì (西洋棋), sê siŏh cṳ̄ng gì lôi iù-hié, diŏh gĭng-dáng guók-cié gà̤-dēng káh-dièu gì nè̤ng iā sâ̤. | |
| Guók-cié chiông-gì iù lâng ciáh nè̤ng giàng, siŏh ciáh nè̤ng niĕng băh gì cī, siŏh ciáh nè̤ng niĕng ŭ gì, gì-dṳ̆ng niĕng băh gì diŏh sĕng giàng. Muōi siŏh huŏng gì gì dâi-dŏng dŭ ô 1 lăk guók-uòng, 1 lăk uòng-hâiu, 2 lăk chiông (iâ hô̤ lā̤ gáu-sê̤ṳ), 2 tàu mā (iâ hô̤ lā̤ kiè-sê̤ṳ), 2 lăk gṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ siàng-bō̤) gâe̤ng 8 lăk bĭng. Kó̤ páh guók-uòng hô̤ lā̤ ciŏng-gŭng, nâ sê guók-uòng ké̤ṳk nè̤ng ciŏng-gŭng ī-hâiu mò̤-dó̤i-cāu cêu hô̤ lā̤ sák-gì, ké̤ṳk nè̤ng sák-gì gì hī siŏh huŏng cêu suŏ lāu. Nâ sê hŭ-nè̤ng dŭ mò̤ bâing-huák ciŏng dó̤i-huŏng gì guók-uòng tài lâi, cêu hô̤ lā̤ huò-gì. | |
| Guók-cié chiông-gì gì gì-buàng sê siŏh cū 8*8 gì huŏng-gák, muōi siŏh ciáh gák-gák gà̤-dēng dŭ dù siông ŭ hĕ̤k-ciā báh gì ngàng-sáik, gâe̤ng găng-biáh gì gák-gák kṳ̆-biék kŭi lì. | |
| Guók-cié chiông-gì gì cū-cŭng sê Éng-dô gì Chaturanga. Chaturanga iâ sê siŏh cṳ̄ng gì-lôi iù-hié, gâe̤ng gĭng-dáng guók-cié chiông-gì gì gì-buàng gâe̤ng gì-cī dŭ cêng-kó̤ chiông. | |
| Chaturanga chă-bók-dŏ̤ diŏh Sasanid Dá̤-guók guók-uòng Khosrau I câi-ôi gì sèng-âu diòng gáu Pŏ̤-sṳ̆. Ciā guók-uòng dó̤i ùng-hŏk gâe̤ng diék-hŏk gāng-héng-ché̤ṳ, iù Éng-dô hŭ-uái dò̤ iā sâ̤ bō̤-gói gì cṳ̆ gáu Pŏ̤-sṳ̆. Éng-dô nè̤ng iâ ciŏng Chaturanga dái gáu ciā guók-uòng hŭ-uái, ĭ giéng-gáe̤k iā ô-mê, ciŏng ciā gì gāi-cô̤ siàng Shatranj dò̤ lì káh-dièu. Ciā Shatranj diòng gáu Mūng-gū, Ā-lá-báik, Ethiopia, Să̤-băng-ngà, Dáik-guók dēng dēng guók-gă, huák-diēng chók Shatar, Shatranj al-husun, Senterej, Grande Acedrex, Kurierspiel gáuk cṳ̄ng chiông-gì, có̤i-cṳ̄ng huák-diēng siàng gĭng-dáng gì guók-cié chiông-gì. | |
| Chiông-gì iù-hié diòng-gáu Ĕu-ciŭ chă-bók-dŏ̤ sê Dṳ̆ng-sié-gī gì dâi-gié. Hī sèng-âu ciā iù-hié diŏh Ĕu-ciŭ guók-gă nâ ké̤ṳk gói-cŭk káh-dièu gì, cī siŏh dêng nè̤ng ciŏng-muòng dò̤ cuòi lì hóng-liêng ciéng-cĕng gì cháik-liŏk, gó-chṳ̄ ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „guók-uòng gì káh-dièu-nó̤h“. Gáu 19 sié-gī gì sèng-âu, cá kăi-sṳ̄ ô báh-sáng káh-dièu ciā iù-hié. | |
| Chaturanga hióng nàng diòng gáu Sri Lanka, Miēng-diêng, Tái-guók, Gāng-puŏ-cái, Mā-lài-să̤-ā dēng dēng dĕ̤ng-nàng-ā guók-gă, huák-diēng chók Chadarangam, Sittuyin, Makruk, Ouk Chaktrung gáuk-cṳ̄ng biéng-tā̤; lêng-nguôi siŏh ciĕ, hióng dĕ̤ng diòng gáu Dṳ̆ng-guók, ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók-nè̤ng gāi-cô̤ siàng Dṳ̆ng-guók chiông-gì, bô ké̤ṳk Dièu-siēng, Nĭk-buōng nè̤ng gāi-cô̤ siàng cê-gă guók-gă gì Dièu-siēng chiông-gì gâe̤ng Nĭk-buōng chiông-gì. Gó-chṳ̄ gōng Chaturanga sê sū-iū chiông-gì cī siŏh lôi iù-hié gì cū-cŭng, năng-gă diŏh sié-gái gà̤-dēng sùi-biêng lâng cṳ̄ng gì chiông-gì iù-hié dâi-dŏng dŭ â̤ huák-hiêng gê̤ṳng-dùng-diēng. | |
| Ô gì sáng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì nè̤ng giéng-gáe̤k káh-dièu guók-cié chiông-gì sê „siâ-dŭk sìng-mìng“ gì. Gŏng-gé̤ṳ «Mŭk-sṳ̆-lìng séng-hóng sĭk-liŏh»("Sahih Muslim") diē-sié gì gōng-huák, sĭng-dĭ Mŭk-hâng-mĕk-dáik ô gōng guó siŏh guó uâ: „Káh-dièu chiông-gì gì nè̤ng, gâe̤ng ciŏng chiū tū diē dṳ̆ nṳ̆k, dṳ̆ háik diē-sié mò̤ sié-nó̤h kṳ̆-biék.“ Găk Mŭk-sṳ̆-lìng gì guăng-niêng diē-sié, dṳ̆ „siŏh sĭng dŭ sê lă-că-sī“. Cī buōng «Mŭk-sṳ̆-lìng séng-hóng sĭk-liŏh» gì dê-ôi diŏh Ĭ-sṳ̆-làng-gáu diē-sié iā gèng, gó-chṳ̄ īng-hiōng-lĭk cĭng duâi. Bók-guó, gĭng-dáng káh-diù guók-cié chiông-gì gì Ā-lá-báik nè̤ng iā sâ̤. | |
| 1981 nièng, sáng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì Ĭ-lāng céng-hū géng-cī nè̤ng káh-dièu ciā gì; gáu 1988 nièng gì sèng-âu cá iù Ruhollah Khomeini gā̤-dṳ̀ ciā géng-lêng, dáng-sê mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng kék cuòi lì dū-cièng. | |
| Chiông Taliban, Ĭ-lăk gâe̤ng Sham Ĭ-sṳ̆-làng-guók (ISIL/ISIS), al-Qaeda (Gĭ-dê cū-cék) ciŏng-uâng bō̤-siū gì Ĭ-sṳ̆-làng-gáu cū-cék, dŭ sê mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng káh-dièu ciā gì gì. | |
| Guók-cié chiông-gì diē-sié ô săng cṳ̄ng dĕk-sṳ̀ giàng-huák: „bĭng gì sĭng-biéng“, „siăh guó-lô bĭng“ gâe̤ng „uòng gṳ̆ ngiê-ôi“. | |
| Bĭng-giāng giàng gáu dó̤i-huŏng gì có̤i diē hī siŏh hòng ī-hâiu, diŏh biéng siàng uòng-hâiu, gṳ̆, chiông hĕ̤k-ciā mā dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng; bók-guó mâ̤ sāi biéng siàng guók-uòng, iâ mâ̤ sāi ng-biéng. Cuòi cêu sê „bĭng gì sĭng-biéng“. Gó-chṳ̄ chŭi-iòng-gōng siŏh ciáh bĭng-giāng mò̤ sié-nó̤h nó̤h sāi, dáng-sê giàng gáu có̤i dó̤i-miéng kó̤ gì uâ, ŭi-hiĕk cêu iā duâi lāu. | |
| Dó̤i-huŏng gì bĭng-giāng téng ĭ chĕ̤-sṳ̄ gì dê-huŏng hióng sèng-dāu giàng lâng buô gì sèng-âu (cêu sê gōng cuòi sê ciā bĭng giàng gì tàu buô gì é-sé̤ṳ), nâ sê gōng giàng gáu gì dê-huŏng biĕng-dău ô nṳ̄ gì bĭng-giāng, nṳ̄ â̤ sāi dĭk-ciék ciŏng ciā bĭng dò̤ lâi, gái ciŏng nṳ̄ cê-gă gì hī ciáh bĭng-giāng ĕng diŏh ciā bĭng gì piăng-hâiu (iù nṳ̄ cī siŏh biĕng ché̤ṳ). Cuòi cêu sê „siăh guó-lô bĭng“. | |
| Găk guók-cié chiông-gì diē-sié, nâ sê guók-uòng muōi ké̤ṳk nè̤ng ciŏng-gŭng guó, guók-uòng gâe̤ng gṳ̆ dŭ muōi dêng-dâe̤ng guó, bô gă lā̤ lâng tàu dâi-dŏng mò̤ gì-tă gì cī-cī gì uâ, guók-uòng â̤ sāi hióng gṳ̆ hī siŏh biĕng iè lâng gáu săng gák, gái ciŏng gṳ̆ ĕng diŏh guók-uòng gì lêng-ôi siŏh biĕng. Cuòi hô̤ lā̤ „uòng gṳ̆ ngiê-ôi“, iâ hô̤ lā̤ „guók-uòng diē bō̤“. Guók-uòng gâe̤ng huông gì gṳ̆ ngiê-ôi gì sèng-âu iè săng gák, ciŏng-uâng gì ngiê-ôi hô̤ lā̤ dòng-ngiê-ôi; gâe̤ng gê̤ṳng gì gṳ̆ ngiê-ôi sê iè lâng gák, ciŏng-uâng gì ngiê-ôi hô̤ lā̤ dōi-ngiê-ôi. Bók-guó, mâ̤ sāi găk dó̤i-huŏng ciŏng-gŭng gì sèng-âu ngiê-ôi. | |
| Guók-cié chiông-gì ô gūi cṳ̄ng gé-puō-huák, bók-guó hiêng-câi có̤i sèu sāi gì sê „dâi-só gé-puō-huák“. Ék-buăng dŭ siā lâng dĭk, băh gì giàng-huák siā cō̤-biĕng, ŭ gì giàng-huák siā iêu-biĕng. Ciā dâi-só gé-puō-huák gì hù-hô̤ săng ciŏng-uâng: | |
| Ô gì sèng-âu cṳ̆ diē-sié iâ â̤ diŏh siŏh buô piăng-hâiu gă diē gūi cṳ̄ng hù-hô̤ lì bìng-gá cī buô giàng gì ciŏng-gì: | |
| Â-dā̤ sê sāi dâi-só gé-puō-huák gé gì siŏh guŏk gì: | |
| Bóng-dó̤ | |
| Bóng-dó̤ (糞倒) iâ siā có̤ bóng-só̤ (糞掃), sê cī nè̤ng ng-dĭk gì nó̤h. | |
| Diŏh nè̤ng bī-gáu sâ̤ gì duâi siàng-chê diē-sié, duâi bô-hông sê dò̤ cĭk-dṳ̆ng bóng-dó̤-diàng hŭ-uái, dāng gái dò̤ muài lâi, hĕ̤k-ciā sāi huōi siĕu lâi. Bók-guó ciŏng-uâng gì có̤-huák dŭ â̤ ŭ-niēng kuàng-gīng. | |
| Hiêng-câi iā sâ̤ guók-gă găk lā̤ ngiēng-géu bóng-dó̤ gì huòi-siū lé-ê̤ṳng, ciŏng bóng-dó̤ buŏng â̤ sāi huòi-siū gâe̤ng mâ̤ sāi huòi-siū lâng cṳ̄ng. Iā sâ̤ gŭng-gê̤ṳng diòng-hăk gì bóng-dó̤-tĕ̤ng iâ sê buŏng â̤ sāi huòi-siū gâe̤ng mâ̤ sāi huòi-siū lâng cṳ̄ng. Diŏh ciŏng ché̤ṳ-lī mâ̤ sāi huòi-siū gì bóng-dó̤, gó sê gĭng-dáng kuŏ-hŏk-gă iā tàu-tiáng gì siŏh giông dâi-gié. | |
| Ké̤ṳk-siăh | |
| Ké̤ṳk-siăh(乞食, sĭk-cié tĕ̤k ké̤ṳk-siĕh), sê cī găk gă̤-dŏng hióng nè̤ng tō̤ buông tō̤ cièng gì nè̤ng. Cī siŏh dêng nè̤ng ô gì sĭng-tā̤ hĕ̤k-ciā sĭng-lī ô mò̤-bâng, gó-chṳ̄ tō̤ mâ̤ diŏh gĕ̤ng-cáuk; gó ô gì sê mâ̤ siōng kó̤ gĕ̤ng-cáuk , dĕk-lìng-é găk gă̤-dŏng có̤ ké̤ṳk-siăh. | |
| Nĭk-guŏng-dĕng | |
| Nĭk-guŏng-dĕng(日光燈) sê diêng-dĕng gì siŏh cṳ̄ng, ciā guŏng gì diêng-guŏng â̤ bī bàng-siòng gì diêng-dĕng guŏng nék-giāng. | |
| Ók-dāu | |
| Ók-dāu (熨斗) sê siŏh cṳ̄ng sāi diêng gă-iĕk ī-hâiu, ciŏng ĭ-siòng hĕ̤k-ciā buó ók bàng gì diêng-ké. | |
| Diêng-sê | |
| Diêng-sê(電視) sê siŏh cṳ̄ng séng-sék muòi-gái, â̤ sāi guŏng-bó̤ dùng-sì ô siăng-ĭng gâe̤ng dù-áng. Ô gì sèng-âu diêng-sê sê cī diêng-sê-gĭ, iâ ô gì sèng-âu sê cī diêng-sê bìng-dô̤. | |
| Diêng-uâ | |
| Diêng-uâ(電話) sê siŏh cṳ̄ng â̤ sāi ciŏng siăng-ĭng diòng gáu iā huông dê-huŏng gì séng-sék cŏng-dê. Diêng-uâ sê Alexander Graham Bell huák-mìng gì. | |
| Diêng-tù | |
| Diêng-tù (電土, 電涂) sê siŏh cṳ̄ng â̤ ciŏng huá-hŏk-nèng diōng siàng diêng-nèng gì cŏng-dê. Diêng-tù găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié ék-buăng cī mâ̤ sāi chṳ̆ng diêng gì hī cṳ̄ng. Bī-gáu duâi, â̤ sāi cṳ̄ng diêng gì diêng-tù ék-buăng hô̤ lā̤ diêng-bìng (電瓶). | |
| Kŭng-dièu | |
| Kŭng-dièu(空調) iâ hô̤ lā̤ kŭng-ké dièu-ciék(空氣調節), sê siŏh cṳ̄ng â̤ dièu-ciék ŭng-dô, sék-dô gâe̤ng kŭng-ké táh-gáik-dô gì diêng-ké. | |
| Diêng-nō̤ | |
| Diêng-nō̤ (電腦) iâ hô̤ lā̤ gié-sáung-gĭ (計算機), sê hiêng-dâi gì siŏh cṳ̄ng iā gŏ̤-ngék gì diêng-ké, có̤i cā sê dò̤ lā̤ dŏng gé-sáung-ké sāi gì, gáu-muōi-lāu hiêng-câi huák-diēng iā ká̤, â̤ dé̤ṳng có̤ iā sâ̤ dâi-gié. | |
| Siŭ-ĭng-gĭ | |
| Siŭ-ĭng-gĭ(收音機) sê siŏh cṳ̄ng siēu-hìng gì ù-siáng-diêng giék-siŭ-gĭ, ciō-iéu dò̤ lā̤ tiăng ù-siáng-diêng diêng-dài gì guōng-bó̤. | |
| Ĭ-siòng-chiă | |
| Ĭ-siòng-chiă (衣裳車) sê chiă ĭ-siòng gì siŏh cṳ̄ng gĭ-ké, sāi kă dăk. | |
| Chiū-biēu | |
| Chiū-biēu (手錶) sê siŏh cṳ̄ng dái diŏh chiū gà̤-dēng dò̤ lā̤ káng sì-găng gì gĭ-ké. Ô gì sê sāi diêng-tù gì, ô gì ng-sê. | |
| Bĭng-siŏng | |
| Bĭng-siŏng(冰箱) sê siŏh cṳ̄ng diêng-ké, dò̤ lā̤ lēng-còng hĕ̤k-ciā lēng-dáe̤ng nó̤h sāi. | |
| Sā̤-ĭ-gĭ | |
| Sā̤-ĭ-gĭ (洗衣機) sê siŏh cṳ̄ng cê̤ṳ-dông sā̤ ĭ-siòng gì diêng-ké. | |
| Ì-cô̤ | |
| Ì-cô̤ (胰皂) sê siŏh cṳ̄ng sā̤ chiū hĕ̤k-ciā ĭ-siòng gì sèng-âu sāi gì nó̤h, â̤ niông nó̤h sā̤ kī lì gó táh-gáik. | |
| Chiū-gĭ | |
| Chiū-gĭ(手機) iâ hô̤ lā̤ „iè-dông diêng-uâ“(移動電話) hĕ̤k-ciā „hèng-dông diêng-uâ“(行動電話), sê siŏh cṳ̄ng mò̤ siáng gì diêng-uâ. Nâ sê ô séng-hô̤, giàng gáu siŏh-chék-ché̤ṳ dŭ â̤ sāi páh gì. | |
| Kiák-sióng-gĭ | |
| Kiák-sióng-gĭ (䀹相機) sê ciŏng-muòng dò̤ lā̤ kiák-sióng gì gĭ-ké. | |
| Liŏh-chiông-gĭ | |
| Liŏh-chiông-gĭ(錄像機) sê ciŏng-muòng dò̤ lā̤ liŏh-chiông gì gĭ-ké. | |
| Hŭng-siéng | |
| Hŭng-siéng(風扇) sê siŏh cṳ̄ng siéng, ciŏng hiĕk-hiĕk có̤ siàng siŏh kuàng, dêng-dâe̤ng lā̤ ô hŭng, â̤ liòng. | |
| Gô-dā̤ gì hŭng-siéng sê sāi buó có̤ gì, guá diŏh chió gì liòng gà̤-dēng, diŏh sāi nè̤ng cá â̤ dêng-dâe̤ng gì. Gĭng-dáng dŭ sê kék só-lâiu hĕ̤k-ciā gĭng-sṳ̆k có̤ gì, sāi diêng lì chiŏ-chiŏ, hô̤ lā̤ „diêng-hŭng-siéng“(電風扇). Ciā diêng-hŭng-siéng ng-sê chiông gô-dā̤ gì hŭng-siéng hŭ-uâng dŭ sê guá gà̤-dēng gì, ĭ ô buŏng guá gì gâe̤ng kiê gì lâng cṳ̄ng, hô̤ lā̤ diéu-siéng gâe̤ng kiê-siéng. | |
| Chiū-cī | |
| Chiū-cī (手指) sê kĕk gĭng-sṳ̆k hĕ̤k-ciā cōng có̤ gì siŏh cṳ̄ng nâung gì kuàng-kuàng, dái chiēng-cāi gà̤-dēng. | |
| Gĭng-dáng siâ-huôi gì nè̤ng giéng-gáe̤k chiū-cī sê ái-cìng gì chiông-cĭng. Ék-buăng lì gōng, dái ùng-mìng-cāi dâi-biēu ī-gĭng giék-huŏng, dái dâi-dŏng-cāi dâi-biēu găk lā̤ dàng-liông-ái, dái muōi-cāi dâi-biēu mâ̤ siŏng dàng-liông-ái. | |
| Diŏh Gū Lò̤-mā gì sèng-âu, chiū-cī táu-dā̤ mò̤ sié-nó̤h ái-cìng gì é-sé̤ṳ; găk hī sèng-âu, nâ ô ô guòng-lĭk gì nè̤ng cá â̤ dé̤ṳng dái ciā nó̤h. | |
| Chiēng-cāi | |
| Chiēng-cāi(掌指) iâ̤ hô̤ lā̤ chiū-cāi(手指), chiū-chiēng-cāi hĕ̤k-ciā chiū-ciōng-cāi(手掌指), sê chiū có̤i sèng-dāu gì buô-ôi. Nè̤ng gì chiēng-cāi ô ngô ciáh: duâi-cāi, giĕ-gáe̤k-ciā, dâi-dŏng-cāi, ù-mìng-cāi gâe̤ng muōi-chiēng-cāi. | |
| Tàu-huók | |
| Tàu-huók (頭髮) sê nè̤ng tàu-dīng-dŏng buóh gì siŏh cṳ̄ng mò̤ mò̤. Mâ̤ buóh tàu-huók hô̤ lā̤ lák-tàu, sê siŏh cṳ̄ng bâng. | |
| Dṳ̆ng-guók nè̤ng gì tàu-huók ék-buăng sê ŭ-gì-sáik. | |
| Bók-sài | |
| Bók-sài(腹臍) sê bók-lō̤ dâi-dŏng gì siŏh ciáh ták-ták giâ gì dê-huŏng. | |
| Chiū-ìng | |
| Chiū-ìng(手淫) sê siŏh cṳ̄ng cê-gă káh-diù cê-gă sĕng-sĭk-ké gì có̤-huák. | |
| Găk gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók ṳ̀-gă ùng-huá gâe̤ng să̤-huŏng gì gĭ-dók-gáu ùng-huá diē-sié dŭ giéng-gáe̤k chiū-ìng sê mâ̤ hō̤ gì, bók-guó hiêng-câi ô gì ĭ-sĕng tì-chók siŏng-huāng gì guăng-diēng. | |
| Séng-gău | |
| Séng-gău (性交), sê dông-ŭk cĭ găng dò̤ sĕng-sĭk-ké lì gău-puói gì có̤-huák. Nè̤ng gì séng-gău iâ hô̤ lā̤ có̤-ái(做愛) hĕ̤k-ciā sá(𠚺), ék-buăng sê ê-séng (nàng-gái gâe̤ng nṳ̄-gái) cĭ găng có̤ gì dâi-gié, bók-guó iâ ô ciēu buô-hông sê dùng-séng cĭ găng có̤ gì. | |
| Nàng-gái ciŏng ĭng-gĕng cháh gáu nṳ̄-gái gì ĭng-dô̤ diē-sié séng-gău gì sèng-âu, nâ sê cĭng-ĭk téng ĭng-dô̤ làu gáu cī-gṳ̆ng diē-sié gì uâ, cĭng-ĭk dâi-dŏng gì cĭng-cṳ̄ ô kō̤-nèng gâe̤ng nṳ̄-gái gì luāng-cṳ̄ hăk siŏh dŏi biéng siàng sêu-cĭng-luāng, ciŏng-uâng nṳ̄-gái cêu â̤ huái-êng săng-giāng. | |
| Cê-gă káh-dièu cê-gă gì sĕng-sĭk-ké hô̤ lā̤ chiū-ìng, ô gì sèng-âu iâ â̤ dé̤ṳng sáung séng-gău gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Diŏh Hók-ciŭ-uâ diē-sié, ô gì sèng-âu â̤ sāi „sá bék-nè̤ng nòng-nā̤“ gì uâ lì má nè̤ng. Pī-ṳ̀ gōng „Sá nṳ̄ nā̤“, „Sá ĭ nòng-nā̤“ cī siŏh lôi gì uâ, má kī lì dŭ iā ng-hō̤ tiăng. | |
| Dàu | |
| Dàu sê dū-cièng sèng-âu sāi gì siŏh cṳ̄ng céng-huŏng-tā̤ gì nó̤h. | |
| Páuk-káik | |
| Páuk-káik sê siŏh cṳ̄ng bà̤ lôi iù-hié. Páh páuk-káik iâ hô̤ lā̤ páh piĕ. Páuk-káik ô iā sâ̤ cṳ̄ng, ék-buăng sê cī giò-bà̤. | |
| À̤-liák | |
| À̤-liák (鞋靸, 鞋𩎕) sê siŏh cṳ̄ng mò̤ âu-gṳ̆ng à̤. | |
| Kó | |
| Kó (褲) sê siŏh cṳ̄ng sê̤ṳng diŏh iĕu â-dā̤ gì ĭ-siòng. | |
| Ngù-giāng-kó | |
| Ngù-giāng-kó (牛囝褲) sê siŏh cṳ̄ng sāi huăng-sùng-buó có̤ gì kó. | |
| Gùng | |
| Gùng(裙) sê siŏh cṳ̄ng ké̤ṳk nṳ̄-gái sê̤ṳng gì ĭ-siòng, sê̤ṳng iĕu gì â-dā̤. | |
| Tiăng-dŏng | |
| Tiăng (廳) iâ hô̤ lā̤ tiăng-dŏng (廳中), sê chió bùng-găng gì siŏh cṳ̄ng, ciŏng-muòng dò̤ lā̤ ciék-dâi nè̤ng-káh sāi. | |
| Cáu-sèng | |
| Cáu-sèng(灶前) sê chió bùng-găng gì siŏh cṳ̄ng, ciŏng-muòng dò̤ lā̤ cṳ̄ buông có̤ chái sāi. | |
| Diò-să-hô | |
| Diò-să-hô (廚師傅, sĭk-cié tĕ̤k duò-să-hâiu) sê ciŏng-muòng diŏh siēu-siăh-dáing, buông-dáing hĕ̤k-ciā ciū-dáing diē-sié ké̤ṳk nè̤ng có̤ buông có̤ chái gì siŏh cṳ̄ng cék-ngiĕk. | |
| Tié-tàu-să-hô | |
| Tié-tàu-să-hô (剃頭師傅, sĭk-cié tĕ̤k tié-tàu-să-hâiu) sê ciŏng-muòng ké̤ṳk nè̤ng tié-tàu gì siŏh cṳ̄ng cék-ngiĕk. | |
| Kāng-muòng-giāng | |
| Chŏng(窓 hĕ̤k-ciā 窗), sê chió chiòng-biáh gà̤-dēng gì siŏh cṳ̄ng dò̤ lā̤ tŭng hŭng táu ké hĕ̤k-ciā niông bùng-găng biéng guŏng gì dâe̤ng dâe̤ng. Ék-buăng lì gōng nè̤ng â̤ găk chŏng hŭ-uái kī siŏh ciáh gâe̤ng muòng siŏh iông gì nó̤h, cuòi cêu sê Kāng-muòng(檻門), iâ hô̤ lā̤ kāng-muòng-giāng(檻門囝). | |
| Chuó | |
| Chuó hĕ̤k chió (厝) sê siŏh cṳ̄ng kī lā̤ dò̤ ké̤ṳk nè̤ng dêu gì nó̤h. | |
| Chŏng | |
| Chŏng kō̤-nèng sê: | |
| Chói-chiŭ | |
| Chói-chiŭ (嘴鬚) sê nè̤ng gì chói biĕng-dău gì mò̤ mò̤. Ék-buăng lì gōng nâ ô nàng-gái cá â̤ buóh, nṳ̄-gái mâ̤ buóh. Chói-chiŭ sê ĭng-ôi hṳ̀ng-séng gék-só găk lā̤ huák-hŭi cáuk-ê̤ṳng gì, gó-chṳ̄ huâng-guăng iâ mâ̤ huóh. | |
| Gīng-chák | |
| Gīng-chák (警察, sĭk-cié gōng có̤ géng-chák), sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng mì-hô̤ huák-lŭk gâe̤ng dê-ăng gì cék-ngiĕk. | |
| Tău-dò̤-nó̤h | |
| Tău-dò̤-nó̤h(偷掏乇) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng bék-nè̤ng gì nó̤h găk bék-nè̤ng mò̤ cé̤ṳ-é gì sèng-âu dò̤ kó̤. Găk gĭng-dáng gì sū-iū guók-gă, cuòi dŭ sê ùi-huāng huák-lŭk gì. | |
| Kó̤ tău-dò̤-nó̤h gì nè̤ng hô̤ lā̤ chĕk(賊). | |
| Giòng-găng | |
| Giòng-găng (強姦) sê cī giòng-páuk bék-nè̤ng gâe̤ng cê-gă séng-gău. Cuòi găk gĭng-dáng gì sū-iū guók-gă dŭ sê ùi-huāng huák-lŭk gì. | |
| Chŭi-iòng-gōng duâi-buô-hông giòng-găng gì áng-giông sê nàng-gái kó̤ giòng-găng nṳ̄-gái gì, sĭk-cié sū-iū giòng-páuk bék-nè̤ng gâe̤ng cê-gă séng-gău gì, bók-guāng séng-biék, dŭ sê sáung giòng-găng gì. | |
| Tài-nè̤ng | |
| Tài-nè̤ng (刣儂) sê cī ciŏng bék-nè̤ng tài-sī. Cuòi găk sū-iū guók-gă dŭ sê iā dâe̤ng gì siŏh ciáh cô̤i. Bók-guó ô gì sèng-âu mâ̤ ké̤ṳk nè̤ng dŏng huâng-cô̤i, pī-ṳ̀ găk ciéng-cĕng gì sèng-âu tài-sī dó̤i-huŏng gì nè̤ng, hĕ̤k-ciā diŏh guók-gă huák-lŭk ūng-hṳ̄ gì cìng-huóng cĭ â tài-sī sṳ̄-hìng gì huâng-nè̤ng. | |
| Tài-sī cêng-gò̤ sâ̤ gì nè̤ng hô̤ lā̤ dù-sák. Tài-sī cê-gă hô̤ lā̤ cê̤ṳ-sák. | |
| Sìng-gĭng-bâng | |
| Sìng-gĭng-bâng(神經病) sê siŏh cṳ̄ng cĭng-sìng mâ̤ ciáng-siòng gì bâng. | |
| Ĭ-sĕng | |
| Ĭ-sĕng (醫生) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng ké̤ṳk nè̤ng káng-bâng gì cék-ngiĕk. | |
| Tái-gáng | |
| Huâng-guăng (宦官) iâ hô̤ lā̤ Tái-gáng (太監), sê gô-dā̤ siŏh cṳ̄ng cṳ̀-cṳ̀-giāng ké̤ṳk nè̤ng gák lâi, diŏh huòng-gṳ̆ng diē-sié dó̤i-chiū huòng-dá̤ có̤ gă-ô-sê̤ṳ gì nàng-gái. | |
| Có̤i cā Tái-gáng ng-sê cī huâng-guăng, sê siŏh ciáh guăng gì miàng-cê, gáu-muōi-lāu ciā guăng ciòng-buô iù huâng-guăng lì có̤, găk báh-sáng dâi-dŏng cêu biéng siàng huâng-guăng gì dùng-é-sṳ̀ lāu. | |
| Niè-giāng | |
| Niè-giāng (伲囝, hĕ̤k-ciā siā có̤ niê-giāng), iâ hô̤ lā̤ niè-giāng-gŏ̤ (伲囝哥), sê cī gó muōi gáu chĭng-chŭng-gĭ gì nè̤ng. | |
| Nàng gì niè-giāng hô̤ lā̤ dòng-buŏ-giāng, nṳ̄ gì hô̤ lā̤ cṳ̆-niòng-giāng. | |
| Nè̤ng | |
| Nè̤ng (儂), ciáng-sék miàng-cê hô̤ lā̤ ìng-lôi (人類), sê siŏh cṳ̄ng gŏ̤-gék gì lìng-dòng-mŭk buô-ṳ̄ dông-ŭk, ô sṳ̆-siōng, â̤ hŏk-sĭk, â̤ cháung-cô̤ huák-mìng. Gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng gì nè̤ng chă-bók-dŏ̤ ô 70 é. | |
| Nè̤ng nâ sê áng séng-biék lì buŏng, â̤ dé̤ṳng buŏng nàng-gái gâe̤ng nṳ̄-gái lâng cṳ̄ng; nâ sê áng ìng-cṳ̄ng lì buŏng, â̤ dé̤ṳng buŏng băh cṳ̄ng nè̤ng, ŭ cṳ̄ng nè̤ng gâe̤ng uòng cṳ̄ng nè̤ng; nâ sê áng nièng-lìng lì buŏng, â̤ dé̤ṳng buŏng niè-giāng, chĭng-nièng nè̤ng, dṳ̆ng-nièng nè̤ng gâe̤ng lō̤-nièng nè̤ng. | |
| Nàng-gái | |
| Nàng-gái(男界) sê cī hṳ̀ng-séng gì ìng-lôi. | |
| Nṳ̄-gái | |
| Nṳ̄-gái (女界) sê cī chĭ-séng gì ìng-lôi. | |
| Bók-lō̤ | |
| Bók-lō̤ (腹老) sê sū-iū dông-ŭk dŭ ô gì siŏh ciáh buô-ôi. | |
| Buô-ṳ̄ dông-ŭk gì bók-lō̤ găk hṳ̆ng-buô â-dā̤, kă gà̤-dēng gì siŏh ciáh buô-ôi. Nè̤ng gì bók-lō̤ dâi-dŏng táh-táh giâ gì kĕ̤ng-kĕ̤ng hô̤ lā̤ bók-sài. | |
| Ngāi | |
| Ngāi (牙), iâ hô̤ lā̤ kī (齒), ĭ-hŏk miàng-chĭng hô̤ lā̤ ngà-chī (牙齒) hĕ̤k-chiā chói-kī (喙齒/嘴齒), siŏh chói diē-sié dò̤ lā̤ gâ nó̤h gì ké-guăng. | |
| Chói-siĕk | |
| Chói-siĕk(嘴舌) sê chói diē-sié buóh gì iā duâi gì siŏh déng nṳ̆k, dò̤ lā̤ kṳ̆-biék siăh gì nó̤h dâi-dŏng gì ê. Chói-siĕk iâ sê nè̤ng gōng-uâ gì siŏh ciáh iā dâe̤ng-iéu gì ké-guăng. | |
| Kă-cāi | |
| Kă-cāi(骹趾) sê nè̤ng kă có̤i muōi-muōi gì buô-ôi. Gâe̤ng chiēng-cāi siŏh iông, ciáng-siòng gì nè̤ng kă-cāi iâ ô ngô ciáh. Kă-cāi diŏh nè̤ng giàng-diô gì sèng-âu cáuk-ê̤ṳng siŏng-dŏng dâe̤ng-iéu. | |
| Giĕng-tàu | |
| Giĕng-tàu(肩頭) sê dông-ŭk chiū gâe̤ng sĭng-dā̤ gì-tă buô-ôi lièng diŏh siŏh dŏi gì buô-ôi. | |
| Méng | |
| Méng (面) sê nè̤ng gì tàu ciáng-méng sū-iū buô-ôi hăk kī lì gì chĭng-hŭ. Ngiăh, mì-mò̤, mĕ̤k-ciŭ, pé, ngê, chói, â-hài gáuk cṳ̄ng buô-ôi dŭ â̤ dé̤ṳng sáung méng gì siŏh buô̂-hông. Nè̤ng gì méng â̤ hiêng chók iā sâ̤ gì biēu-cìng, iâ â̤ tiăng, â̤ ché̤ṳ, â̤ bê, â̤ siăh chók nó̤h gì ê ciŏng-gì. | |
| Ngiăh | |
| Ngiăh(額) sê nè̤ng mì-mò̤ gà̤-lēng, tàu-huók â-dā̤ gì buô-ôi. | |
| Mĕ̤k-tiák | |
| Mĕ̤k-tiák (目眨) sê nè̤ng mĕ̤k-ciŭ sèng-dāu buóh gì mò̤-mò̤. | |
| Mì-mò̤ | |
| Mì-mò̤ (眉毛) sê nè̤ng mĕ̤k-ciŭ gà̤-lēng buóh gì mò̤-mò̤. Gâe̤ng mĕ̤k-tiák siŏh iông, ciā mò̤-mò̤ iâ sê dò̤ lā̤ bō̤-hô mĕ̤k-ciŭ sāi gì. | |
| Sé-sáik-bà̤ | |
| Sé-sáik-bà̤(四色牌) sê siŏh cṳ̄ng bà̤-lôi iù-hié. Ciā iù-hié găk Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng gâe̤ng Dĕ̤ng-nàng Ā guók-gă iā sâ̤ nè̤ng káh-dièu. | |
| Ùi-gì | |
| Ùi-gì(圍棋) sê siŏh cṳ̄ng gì-lôi iù-hié, iù Dṳ̆ng-guók nè̤ng huák-mìng. | |
| Ă-piéng | |
| Ă-piéng(鴉片, 阿片) sê siŏh cṳ̄ng cĭng-sìng iŏh, sê kék ĕng-sé̤ṳk có̤ gì. Găk ĭ-hŏk diē-sié, ă-piéng sê siŏh cṳ̄ng niông nè̤ng déng-cêng gì iŏk, bók-guó sāi kăh sâ̤, kăh sèu sāi dŭ â̤ siông īng. Gó-chṳ̄ diŏh gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng mâ̤ ūng-hṳ̄ nè̤ng cê-gă kó̤ mā̤, nâ mò̤ â̤ ké̤ṳk dŏng dŭk-pīng mò̤-siū, niĕng cuòi gì nè̤ng iâ ô kō̤-nèng ké̤ṳk niăh lā̤ puáng-hìng. | |
| Gô-dā̤ ă-piéng ké̤ṳk Hók-ciŭ nè̤ng hô̤ lā̤ „hŏng“(熏 hĕ̤k-ciā 煙), ciŏng-muòng ké̤ṳk nè̤ng siăh ă-piéng gì guāng hô̤ lā̤ „hŏng-guāng“(熏館 hĕ̤k-ciā 煙館). Bók-guó gĭng-dáng gì „hŏng“ ék-buăng sê cī „hŏng-giāng“(煙囝) cī siŏh lôi nó̤h, gâe̤ng gô-dā̤ gì é-sé̤ṳ uòng-ciòng mâ̤ siŏh iông. | |
| Cĭng sèu siăh ă-piéng gì nè̤ng sĕ̤ṳ lā̤ gâe̤ng gūi siŏh iông, gó-chṳ̄ ciŏng-uâng gì nè̤ng ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „ă-piéng-gūi“(鴉片鬼). | |
| Cáe̤ng | |
| Cáe̤ng (粽) sê Dĕ̤ng Ā gì siŏh cṳ̄ng siēu-siăh, kék sŭk-mī, gă siông è̤ng-dâu, uòng-dâu, liŏh-dâu, huă-sĕng dēng dēng cī siŏh lôi siăh gì nó̤h, gái ciŏng té̤ṳk gì niŏh-niŏh sāi sók buŏh ngiê-dāu. | |
| Ngô-nguŏk-cáik diŏh siăh cuòi. | |
| Bĭng-dê̤ṳ | |
| Bĭng-dê̤ṳ (冰箸) sê siŏh cṳ̄ng iĕk-tiĕng siăh gì iā bĭng gì nó̤h, kék tòng, dièu-lâiu, sáik-só gă gáu cūi, guō-cáik hĕ̤k-ciā ngṳ̀-nèng diē-sié, gái ĕng bĭng-siŏng dâi-dŏng có̤ siàng gâe̤ng bĭng siŏh iông. | |
| Chái-tàu | |
| Chái-tàu(菜頭) sê dĕ̤ng-ā gì siŏh cṳ̄ng sŭ-chái. | |
| Chái-tàu-guōi | |
| Chái-tàu-guōi (菜頭粿) sê dò̤ chái-tàu-sĭ gâe̤ng mī-ciŏng kék siŏh dŏi cĭng chók lì gì siŏh cṳ̄ng gŏ̤, ê ô nék-giāng gèng. | |
| Dâu-hô | |
| Dâu-hô (豆腐) iâ â̤ siā có̤ dâu-ô (sĭk-cié diŏh tĕ̤k „dâ-âiu“), sê siŏh cṳ̄ng kék uòng-dâu có̤ gì niōng-niōng-sék gì siēu-siăh, â̤ dé̤ṳng puói buông. | |
| Hô-dê̤ṳ | |
| Dâu-hô-dê̤ṳ (豆腐箸), iâ â̤ siā có̤ dâu-ô-dê̤ṳ (sĭk-cié diŏh tĕ̤k dâu-âiu-dê̤ṳ), ék-buăng ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ hô-dê̤ṳ (腐箸), sê siŏh cṳ̄ng guóng lā̤ có̤ dòng-dòng-sék gì dâu-guăng puòi. | |
| Hà | |
| Hà (蝦) sê siŏh cṳ̄ng ciék-ciĕ dông-ŭk. Hà-iù cêu sê kék hà có̤ gì. | |
| Liù-giāng | |
| Liù-giāng (蟟囝, 䖻囝, hŏk-miàng: "Corbiculidae") sê siŏh cṳ̄ng cūi-săng niōng-tā̤ dông-ŭk. | |
| Găk Hók-ciŭ iā̤ iū-sì ké̤ṳk nè̤ng siā có̤ „蜆仔“, „蜆子“, ì tĕ̤k có̤ Liù-giāng. | |
| Diê | |
| Diê kō̤-nèng sê: | |
| Diê (dông-ŭk) | |
| Diê(𧋘, 蠣) sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk. | |
| Uòng-lì | |
| Uòng-lì(王梨, 黃梨, 黃柰 hĕ̤k-ciā 黃蘿), gĭng-dáng dŭ tĕ̤k uòng-lài, sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Lā̤-bái-nĭk | |
| Lā̤-bái-nĭk (禮拜日) iâ hô̤ lā̤ lā̤-bái (禮拜), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī bái-lĕ̤k gâe̤ng bái-ék dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk, sáng gĭ-dók-gáu gì nè̤ng iâ gó ĭ ciō-nĭk (主日). | |
| Lā̤-bái gô-dā̤ hô̤ lā̤ nĭk-iêu-nĭk (日曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Séng gĭ-dók-gáu gì nè̤ng diŏh găk cī nĭk kó̤ gáu-dòng có̤ lā̤-bái. | |
| Gê-nṳ̄ | |
| Gê-nṳ̄(妓女) iâ hô̤ lā̤ mâ̤-chiéu-gì(賣笑其), sê ciŏng-muòng gâe̤ng nè̤ng séng-gău gì siŏh cṳ̄ng nṳ̄-gái gì cék-ngiĕk. | |
| Lā̤-bái | |
| Lā̤-bái kō̤-nèng sê: | |
| Lā̤-bái-ék | |
| Lā̤-bái-ék (禮拜一) iâ hô̤ lā̤ bái-ék (拜一), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī lā̤-bái gâe̤ng bái-nê dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk. | |
| Bái-ék gô-dā̤ hô̤ lā̤ nguŏk-iêu-nĭk (月曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Găk gĭ-dók-gáu gì ùng-huá diē-sié, siông-dá̤ diŏh bái-ék cháung-cáuk chók cāi-tàu gâe̤ng màng-buŏ. «Séng-gĭng» „Cháung-sié-gé“ gì tàu siŏh ciŏng sê ciŏng-uâng gōng gì: | |
| "Siông-dá̤ gōng: "Diŏh ô guŏng." Cêu ô guŏng. Siông-dá̤ káng ciā guŏng sê hō̤. Siōng-dá̤ hŭng-biék guŏng gâe̤ng áng. Ciā guŏng Siông-dá̤ giéu lō̤ Nĭk-dŏng, áng giéu lō̤ Màng-buŏ. Ô màng-buŏ, ô nĭk-dŏng, cuòi sê siŏh nĭk." | |
| Lā̤-bái-nê | |
| Lā̤-bái-nê(禮拜二) iâ hô̤ lā̤ bái-nê(拜二), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī bái-ék gâe̤ng bái-săng dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk. | |
| Bái-nê gô-dā̤ hô̤ lā̤ huōi-iêu-nĭk(火曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Găk gĭ-dók-gáu gì ùng-huá diē-sié, siông-dá̤ diŏh bái-nê cháung-cáuk chók kŭng-ké (tiĕng) gâe̤ng cūi. «Séng-gĭng» „Cháung-sié-gé“ gì tàu siŏh ciŏng sê ciŏng-uâng gōng gì: | |
| "Siông-dá̤ gōng: "Cūi dṳ̆ng diŏh ô kĕ̤ng-ké, â̤ buŏng kŭi siông â gì cūi." Siông-dá̤ cô̤ ciā kĕ̤ng-ké, lièng hŭng-biék siông â gì cūi. Cêu ô ciŏng-uâng. Ciā kĕ̤ng-ké Siông-dá̤ giéu lō̤ Tiĕng. Ô màng-buŏ, ô nĭk-dŏng, cuòi sê dâ̤ nê nĭk." | |
| Lā̤-bái-săng | |
| Lā̤-bái-săng(禮拜三) iâ hô̤ lā̤ bái-săng(拜三), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī bái-nê gâe̤ng bái-sé dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk. | |
| Bái-săng gô-dā̤ hô̤ lā̤ cūi-iêu-nĭk(水曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Găk gĭ-dók-gáu gì ùng-huá diē-sié, siông-dá̤ diŏh bái-săng ciŏng cūi cê̤ṳ diŏh siŏh dŏi, buŏng chók lṳ̆k-dê gâe̤ng hāi-iòng; bô cháung-cáuk chók gáuk cṳ̄ng sĭk-ŭk. «Séng-gĭng» „Cháung-sié-gé“ gì tàu siŏh ciŏng sê ciŏng-uâng gōng gì: | |
| "Siông-dá̤ gōng: "Tiĕng â gì cūi diŏh cê̤ṳ siŏh ôi-ché̤ṳ, ciā dă tù iâ diŏh hiêng chók." Cêu ô ciŏng-uâng. Ciā dă tù Siông-dá̤ giéu lō̤ Dê, cê̤ṳ siŏh-dŏi gì cūi giéu lō̤ Hāi. Siông-dá̤ káng ciŏng-uâng sê hō̤.Siông-dá̤ gōng: "Dê diŏh săng chāu, lièng giék cī gì chái, gâe̤ng giék guōi-cī gì chéu, guōi-cī diē-sié ô hŏk, dŭ bìng ĭ cṳ̄ng-lôi lŏ̤h dê siông." Cêu ô ciŏng-uâng.Dê cêu săng chāu gâe̤ng â̤ giék cī gì chái, lièng giék guōi-cī gì chéu, guōi-cī diē-sié ô hŏk, dŭ bìng ĭ cṳ̄ng-lôi. Siông-dá̤ káng ciŏng-uâng sê hō̤.Ô màng-buŏ, ô nĭk-dŏng, cuòi sê dâ̤ săng nĭk." | |
| Lā̤-bái-sé | |
| Lā̤-bái-sé(禮拜四) iâ hô̤ lā̤ bái-sé(拜四), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī bái-săng gâe̤ng bái-ngô dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk. | |
| Bái-sé gô-dā̤ hô̤ lā̤ mŭk-iêu-nĭk(木曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Găk gĭ-dók-gáu gì ùng-huá diē-sié, siông-dá̤ diŏh bái-sé cháung-cáuk chók nĭk-tàu, nguŏk gâe̤ng tiĕng gà̤-lēng gì gáuk cṳ̄ng sĭng-sĭng. «Séng-gĭng» „Cháung-sié-gé“ gì tàu siŏh ciŏng sê ciŏng-uâng gōng gì: | |
| "Siông-dá̤ gōng: "Tiĕng siông diŏh ô săng guŏng hiêng chók, hŭng-biék nĭk-dŏng màng-buŏ, diâng sé̤ṳ sì, gé nièng nĭk. Ciă guŏng diŏh tiĕng-dīng â̤ ciéu lŏ̤h dê lā̤." Cêu ô ciŏng-uâng.Siông-dá̤ cô̤ lâng ciáh duâi guŏng: duâi gì guāng nĭk-dŏng, sá̤ gì guāng màng-buŏ; iâ cô̤ hṳ̄ sâ̤ gì sĭng.Siông-dá̤ bà̤-buó ciă guŏng diŏh tiĕng siông, ciéu lŏ̤h dê lā̤.Â̤ guāng-lī nĭk màng, hŭng-biék guŏng áng. Siông-dá̤ káng ciŏng-uâng sê hō̤.Ô màng-buŏ, ô nĭk-dŏng, cuòi sê dâ̤ sé nĭk." | |
| Lā̤-bái-ngô | |
| Lā̤-bái-ngô (禮拜五) iâ hô̤ lā̤ bái-ngô (拜五), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī bái-sé gâe̤ng bái-lĕ̤k dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk. | |
| Bái-sé gô-dā̤ hô̤ lā̤ gĭng-iêu-nĭk (金曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Găk gĭ-dók-gáu gì ùng-huá diē-sié, siông-dá̤ diŏh bái-ngô cháung-cáuk chók gáuk cṳ̄ng dông-ŭk. «Séng-gĭng» „Cháung-sié-gé“ gì tàu siŏh ciŏng sê ciŏng-uâng gōng gì: | |
| "Siông-dá̤ gōng: "Cūi diŏh săng cêng sâ̤ ô uăk-miâng â̤ dêng-dâe̤ng gì nó̤h, iâ diŏh ô cēu buŏi lŏ̤h tiĕng dŏng kĕ̤ng-ké lā̤."Siông-dá̤ cêu cháung-cô̤ duâi ngṳ̀, lièng cūi diē sū săng gáuk cṳ̄ng â̤ dêng-dâe̤ng uăk gì nó̤h, dŭ bìng ĭ cṳ̄ng-lôi, gâe̤ng gáuk cṳ̄ng buŏi cēu iâ bìng ĭ cṳ̄ng-lôi. Siông-dá̤ káng ciŏng-uâng sê hō̤.Siông-dá̤ cé̤ṳk-hók ĭ, gōng: "Diŏh sĕng-ṳ̆k cêng sâ̤, chṳ̆ng-muāng lŏ̤h gáuk hāi hṳ̄ diē, cēu iâ diŏh sĕng-ṳ̆k cêng sâ̤ lŏ̤h dê lā̤."Ô màng-buŏ, ô nĭk-dŏng, cuòi sê dâ̤ ngô nĭk." | |
| Ià-sŭ diŏh cī nĭk sêu nâng, gó-chṳ̄ sáng gĭ-dók-gáu gì nè̤ng giéng-gáe̤k bái-ngô mâ̤ hō̤. Sáng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu gì diŏh găk cī nĭk có̤ lā̤-bái. | |
| Lā̤-bái-lĕ̤k | |
| Lā̤-bái-lĕ̤k(禮拜六) iâ hô̤ lā̤ bái-lĕ̤k(拜六), sê siŏh sĭng-gĭ dâi-dŏng gì siŏh nĭk, cī bái-ngô gâe̤ng lā̤-bái dâi-dŏng gì hī siŏh nĭk. | |
| Bái-sé gô-dā̤ hô̤ lā̤ tù-iêu-nĭk(土曜日), gĭng-dáng Nĭk-buōng gâe̤ng Dièu-siēng gó sê ciŏng-uâng gó gì. | |
| Găk gĭ-dók-gáu gì ùng-huá diē-sié, siông-dá̤ diŏh bái-lĕ̤k áng cê-gă gì hìng-chiông cháung-cáuk chók nè̤ng. | |
| Wikimedia | |
| Wikimedia iâ hô̤ lā̤ Wiki Muòi-tā̤ Gĭ-gĭng-huôi(維基媒體基金會), sê ciŏng-muòng hó-cáik Wikipedia, Wiktionary, Wikiquote, Wikibooks, Wikisource, Wikispecies, Wikinews gâe̤ng Wikimedia Commons gáuk cṳ̄ng hâung-mŭk gì hĭ-ìng-lé cū-cék, găk Mī-guók gì Florida cé̤ṳ-cháh. 2003 nièng 6 nguŏk 20 hô̤, Bomis gŭng-sĭng gì CEO Jimmy Wales ciáng-sék sŏng-buó sìng-lĭk ciā Wikimedia. | |
| „Wikimedia“ dâi-dŏng gì „Wiki“ é́-sé̤ṳ sê „wikiwiki“, diŏh Hawaii-ngṳ̄ diē-sié sê „ká̤ nék-giāng“ gì é-sé̤ṳ; „Media“ diŏh Ĭng-ngṳ̄ dâi-dŏng sê „muòi-tā̤“ gì é-sé̤ṳ. Ciā miàng-cê có̤i cā sê Sheldon Rampton găk Wiki-EN-l iù-giông liĕk-biēu dâi-dŏng tì-chók gì, Daniel Mayer có̤i sĕng dái gáu wikimedia.org ciā ṳ̆k-miàng. | |
| Wikidata | |
| Wikidata sê siŏh bĭh â̤ sāi hiĕk-dù̀ng piĕng-cék gì dĭ-sék só-gé̤ṳ-kó. Cī bĭh hâung-mŭk gâe̤ng Wikimedia Commons gì nguòng-lī chă-bók-dŏ̤, ciŏng gì-tă Wiki gĕ̤ng-tiàng, gâe̤ng gáuk cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng Wikipedia dâi-dŏng gì séng-sék kuŏng-kuŏng liĕk-biēu gâe̤ng ngṳ̄-ngiòng lièng-giék ĕng diŏh siŏh ciáh só-gé̤ṳ-kó diē-sié. | |
| Ciā gĕ̤ng-tiàng găk 2012 nièng 10 nguŏk 30 hô̤ gì sèng-âu kăi-sṳ̄ sāi, biĕu-cé cêu sê kék Morse diêng-mā siā gì „Wiki“ ciā sṳ̀. | |
| Cī ciáh gĕ̤ng-tiàng có̤i cā sê Dáik-guók gì Wikimedia tì-chók gì, mŭk-dék sê hióng Wikipedia gì dèu-mĕ̤k tì-gông â̤ dièu-ê̤ṳng gì chók-sĕng nĭk-gĭ hĕ̤k-ciā gì-tă gĭng-guó ngiêng-céng gì só-gé̤ṳ. | |
| Paul Allen ìng-gĕ̤ng dê-nèng ngiēng-géu-sū, Gordon gâe̤ng Betty Moore gĭ-gĭng-huôi gâe̤ng Google gŭng-sĭ góng-hióng 130 uâng Ĕu-nguòng lì dó̤i-chiū ĭ. | |
| Wikidata gì kăi-huák gĕ̤ng-cáuk ciō-iéu buŏng 3 bĭh găi-dâung: | |
| Uòng-dô̤ Sĕk-nê Sĭng-cô̤ | |
| Uòng-dô̤ Sĕk-nê Sĭng-cô̤ sê uòng-dô̤ gà̤-dēng gì sĕk-nê ciáh sĭng-cô̤. Ciā sĕk-nê ciáh sĭng-cô̤ sê Iòng-gĕ̤ng-cô̤, Gĭng-ngù-cô̤, Sĕ̤ng-sĕng-cô̤, Chiĕk-giāng-cô̤, Săi-giāng-cô̤, Ék-nṳ̄-cô̤, Tiĕng-bìng-cô̤, Giék-giāng-cô̤, Siâ-chiū-cô̤, Săng-iòng-cô̤, Cūi-bìng-cô̤ gâe̤ng Sĕ̤ng-ngṳ̀-cô̤. | |
| Diŏh gô-dā̤ gì sèng-âu, să̤-huŏng nè̤ng ciŏng sĕk-nê sĭng-cô̤ dò̤ lì sáung-miâng. Bók-guó gĭng-dáng ciā sĕk-nê sĭng-cô̤ gì ôi-dê gâe̤ng gô-dā̤ ĭ gì dê-huŏng uòng-ciòng mâ̤ siŏh iông lāu. Gĭng-dáng nè̤ng ciŏng ĭ gô-dā̤ găk gì dê-huŏng hô̤ lā̤ gṳ̆ng, dò̤ lì sáung-miâng sāi. | |
| Uô-guōi | |
| Uô-guōi (芋粿) sê Hók-gióng gâe̤ng Dài-uăng gì siŏh cṳ̄ng siēu-siăh, iâ sê Hók-ciŭ diòng-tūng gì siŏh cṳ̄ng dĕk-sáik siēu-siăh. Ĭ sê kék sŭk-mī gâe̤ng uô có̤ gì, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „uô-guōi“. | |
| Uô-guōi gì có̤-huák săng ciŏng-uâng: ciŏng sŭk-mī ĕng cūi diē-sié céng, gái muài siàng ciŏng; dāng gái gâe̤ng chiák guó gì uô, huă-sĕng, muài, sièng kĕk siŏh dŏi, ĕng chuŏi-sòng diē-sié chŭi sṳ̆k; có̤i muōi siók nâung-nâung déng, gĕ̤h diāng diē-sié kó̤ pù. | |
| Cá chók lì gì uô-guōi, puòi sê gĭng-uòng gì sáik, ngiê-dāu sŭ, diē-sié bô niōng bô iú, ê mò̤ ngài. Hók-ciŭ nè̤ng cĭng sèu ciŏng uô-guōi gâe̤ng diāng-biĕng-gù, nṳ̆k-cé̤ṳk, ák-gĕng-cé̤ṳk hĕ̤k-ciā dâu-ciŏng cī siŏh lôi cà̤ siăh. | |
| Diāng | |
| Diāng(鼎) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lā̤ có̤ siăh gì nó̤h, â̤ dé̤ṳng cṳ̄, cā, ciĕng gâe̤ng pù. | |
| Mì-pŏ̤-lù | |
| Mì-pŏ̤-lù(微波爐) sê siŏh cṳ̄ng kék mì-pŏ̤ lì gă-iĕk siăh gì nó̤h gì diêng-ké. | |
| Iē-giāng | |
| Iē-giāng(椅囝) sê siŏh cṳ̄ng ké̤ṳk nè̤ng sô̤i gì gă-sĭ. | |
| Cṳ̆-dó̤h | |
| Cṳ̆-dó̤h(書桌) sê siŏh cṳ̄ng ké̤ṳk nè̤ng káng cṳ̆ siā cê gì dó̤h. | |
| Dà-gī | |
| Dà-gī(茶几) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng dò̤ lā̤ siăh dà gì dó̤h. | |
| Mìng-chòng | |
| Mìng-chòng(眠床) sê siŏh cṳ̄ng gă-sĭ, nè̤ng kó̤-káung sèng-âu dó̤ ĭ gà̤-dēng. | |
| Tì-kŭ | |
| Tì-kŭ(鮐鰸) sê siŏh cṳ̄ng ngṳ̀. | |
| Káung-mìng | |
| Káung-mìng (睏眠) iâ hô̤ lā̤ kó̤-káung (去睏), sê buô-ṳ̄ dông-ŭk, cēu-giāng, ngṳ̀ dēng dēng iā sâ̤ dông-ŭk dŭ ô gì siŏh cṳ̄ng cê̤ṳ-iòng gì hiŭ-sék câung-tái. Gâe̤ng hìng gó̤ mâ̤ siŏh iông, káung-mìng ṳ̀ng-ê ké̤ṳk nè̤ng chāu chĭng-chāng. Ô gì sèng-âu nè̤ng kó̤-káung gó â̤ có̤-máe̤ng. | |
| Nè̤ng gì siŏh-sié dâi-dŏng ô 1/3 gì sì-găng găk lā̤ káung, gó-chṳ̄ káung gì cék-liông sê hō̤ sê ngài dó̤i nè̤ng īng-hiōng iā duâi. | |
| Nè̤ng găk dṳ̆ng-ū kó̤-káung hô̤ lā̤ káung-dáu (睏晝) hĕ̤k-ciā hiók-dáu (歇晝), găk màng-buŏ kó̤-káung hô̤ lā̤ káung-màng (睏暝) hĕ̤k-ciā hiók-màng (歇暝). Nâ sê chĭng-chāng ī-hâiu gó ng-bà̤ kī lì cêu hô̤ lā̤ lâi-puŏ (賴鋪). | |
| Dák-cāi | |
| Dák-cāi (硩紙), iâ hô̤ lā̤ só̤ muó (掃墓), sê Dĕ̤ng Ā nè̤ng gì siŏh cṳ̄ng hŭng-sṳ̆k. Diŏh gó-diâng gì sì-găng kó̤ chĭng-chék gì muó hŭ-uái bái siŏh bái gé̤ng siŏh gé̤ng. Hók-ciŭ nè̤ng ék-buăng diŏh chĭng-mìng gì sèng-âu có̤ ciā dâi, diŏh ciŏng cièng-cāi dák muó gà̤-dēng lì gé̤ng, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „dák-cāi“. | |
| Cāi-puŏi | |
| Cāi-puŏi(紙坯) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng dò̤ lā̤ có̤ bău-ciŏng gì cāi. | |
| Tài-tàu | |
| Tài-tàu (刣頭) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng nè̤ng gì tàu kāng lâi gì sṳ̄-hìng. | |
| Gì-chái | |
| Gì-chái(葵菜, hŏk-miàng: "Amaranthus tricolor") sê siŏh cṳ̄ng chái, niŏh-niŏh gâe̤ng hióng-nĭk-gì gì niŏh-niŏh iā chiông, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ gì-chái. | |
| Ciā chái gì sáng sê chĭng-liòng gì. | |
| Gái-chái | |
| Gái-chái(芥菜, hŏk-miàng:"Brassica juncea") sê siŏh cṳ̄ng siŏh-nièng-sĕng chō̤-buōng sĭk-ŭk, iâ sê siŏh cṳ̄ng chái. | |
| Duâi-tàu-chái | |
| Duâi-tàu-chái(大頭菜) sê siŏh cṳ̄ng sĕ̤ng-cī-niŏh sĭk-ŭk. Ciā sĭk-ŭk gì gṳ̆ng-gṳ̆ng gâe̤ng chái-tàu siŏh iông duâi, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ duâi-tàu-chái. Duâi-tàu-chái gì gṳ̆ng-gṳ̆ng kék sièng dò̤ céng uòng ī-hâiu â̤ dé̤ṳng puói buông, iâ â̤ dé̤ṳng gă nṳ̆k diē-sié có̤ dièu-lâiu. | |
| Gái-làng-chái | |
| Gái-làng-chái(芥藍菜, hŏk-miàng: "Brassica oleracea") sê siŏh cṳ̄ng nê-nièng-sĕng chō̤-buōng sĭk-ŭk, iâ sê siŏh cṳ̄ng chái. | |
| Mà-hù | |
| Chĭng-dìng (蜻蜓) iâ hô̤ lā̤ mà-hù (螞蝴), sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng, â̤ niăh hŭng-muòng, bù-sìng gâe̤ng hù-diĕk. | |
| Mĭk-pŭng | |
| Mĭk-pŭng (蜜蜂) sê pŭng gì siŏh cṳ̄ng, â̤ có̤ pŭng-mĭk. | |
| Mò̤-táuk-chiă | |
| Mò̤-táuk-chiă (摩托車) sê siŏh cṳ̄ng sāi mò̤-táuk huák-dông lì bié gì chiă. | |
| Gī-hò̤-chiă | |
| Gī-hò̤-chiă(幾何車) iâ hô̤ lā̤ ièng-giĕ, sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng dò̤ lì uăh ièng gì ùng-gê̤ṳ. | |
| Só-hŏk | |
| Só-hŏk(數學) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng ngiēng-géu sók-liông, giék-gáu, biéng-huá, kŭng-găng gì kuŏ-hŏk. Só-hŏk â̤ dé̤ṳng gái buŏng dâi-só gâe̤ng gī-hò̤ lâng cṳ̄ng hŏk-kuŏ. | |
| Siâ-huôi | |
| Siâ-huôi (社會) sê siŏh ciáh cê-gă huàng-iēng gì siŏh dêng nè̤ng hĕ̤k-ciā dông-ŭk, dêu gó-diâng gì dê-huŏng, ô cê-gă gì ùng-huá. | |
| Ùng-huá | |
| Ùng-huá (文化) sê cī sĕng-ŭk diŏh cê-gă huák-diēng gì sèng-âu mâing-mâing cék-lùi gâe̤ng cê-gă sĕng-uăk ô găng-guó gì dĭ-sék gâe̤ng gĭng-ngiêng, sê cê-gă nêng-sék cê-gă gì tā̤-hiêng. | |
| Kuŏ-hŏk | |
| Kuŏ-hŏk (科學) sê ngiēng-géu cê̤ṳ-iòng, siâ-huôi dēng dēng gáuk cṳ̄ng sāi lò̤-cék tŭi-lī gì hŏk-kuŏ gì tūng-chĭng. | |
| Sié-gái | |
| Sié-gái (世界) sê dó̤i sū-iū nó̤h gì tūng-chĭng, â̤ sāi cī ìng-lôi ùng-mìng gì ék-chiék, â̤ sāi cī ìng-lôi dêu gì gó̤-lòng ciáh dê-giù. Ô gì sèng-âu, gó â̤ cī gó̤-lòng ciáh ṳ̄-dêu. | |
| Céng-dê | |
| Céng-dê (政治) siŏh cī gáuk cṳ̄ng tuàng-tā̤ cĭk-tā̤ giŏk-cháik gì siŏh ciáh guó-tiàng, iâ sê gáuk cṳ̄ng tuàng-tā̤ hĕ̤k-ciā gáuk-ìng buóh ôi lāu cê-gă gì lé-iáh cū-siàng gì dĕk-dêng guăng-hiê. | |
| Gáu-ṳ̆k | |
| Gáu-ṳ̆k(教育) sê cī ék-chiék gái-siêu ìng-lôi ùng-mìng sìng-guō (bău-guák dĭ-sék, gié-sŭk nèng-lĭk, siâ-huôi gâe̤ng sĕng-uăk gĭng-ngiêng) gì uăk-dông. Ô gì sèng-âu gáu-ṳ̆k iâ ciŏng-muòng cī diŏh diē-sié hŏk-hâiu ciék-sêu gì hī cṳ̄ng gáu-ṳ̆k. | |
| Gĭng-cá̤ | |
| Gĭng-cá̤ (經濟, diŏh Hók-ciŭ siàng-kṳ̆ iâ â̤ tĕ̤k „gĭng-ciá“) sê cī siŏh ciáh dĕk-dêng gì huōng-ùi dâi-dŏng cū-cék ék-chiék sĕng-sāng, hŭng-puói, làu-tŭng, siĕu-hié uăk-dông gâe̤ng guăng-hié gì hié-tūng gì tūng-chĭng. | |
| Huák-lŭk | |
| Huák-lŭk (法律) sê siŏh cṳ̄ng iù céng-hū giĕ-dêng gì hèng-òi biĕu-cūng. Gâe̤ng dô̤-dáik mâ̤ siŏh iông, huák-lŭk sê giòng-cié gì, ùi-huāng huák-lŭk â̤ niăh lā̤ huăk. | |
| Tā̤-ṳ̆k | |
| Tā̤-ṳ̆k(體育) sê cī ông-dông huŏng-miêng gì gáu-ṳ̆k. | |
| Cŭng-gáu | |
| Cŭng-gáu (宗教) sê cī dó̤i sìng gì séng-ngiōng gâe̤ng sùng-géng, hĕ̤k-ciā gōng cêu sê siŏh tó̤ séng-ngiōng. Duâi buô-hông gì cŭng-gáu ô cê-gă gì siŏh buô dô̤-dáik giĕ-cáik, dò̤ lā̤ iók-sók nè̤ng gì hèng-òi. | |
| Gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng sáng gì nè̤ng bī-gáu sâ̤ gì săng ciáh cŭng-gáu sê gĭ-dók-gáu, hŭk-gáu gâe̤ng ĭ-sṳ̆-làng-gáu. Găk Dṳ̆ng-guók, sáng dô̤-gáu gì nè̤ng iâ sê iā sâ̤. Ô gì cŭng-gáu ké̤ṳk céng-hū diâng có̤ sià-gáu, pī-ṳ̀ gōng Dṳ̆ng-guók gì huák-lùng-gŭng. | |
| Diék-hŏk | |
| Diék-hŏk (哲學) sê siŏh cṳ̄ng dó̤i sié-gái gà̤-dēng có̤i gĭ-buōng, có̤i puō-biéng gì ông-tā̤ ngiēng-géu gì hŏk-kuŏ. | |
| Hŭng-sṳ̆k | |
| Hŭng-sṳ̆k(風俗) sê cī diŏh siŏh ciáh dê-kṳ̆ siâ-huôi ùng-huá dâi-dŏng dòng-gĭ cék-lùi giâ lì gì sĭk-guáng, lā̤-ngì, géng-gé dēng dēng gì cūng-hăk, bău-guák siăh, sê̤ṳng, dêu, săng-giāng, chók-gá, sī-nè̤ng, káh-dièu, cŭng-gáu gáuk huŏng-miêng. | |
| Ĭng-ngŏk | |
| Ĭng-ngŏk (音樂), gāng-dăng gōng, cô sê sāi gáuk-cṳ̄ng siăng-ĭng cū-siàng gì ngiê-sŭk hĕ̤k-chiā biēu-dăk huŏng-sék. Ĭng-ngŏk gâe̤ng ék-buăng siăng-ĭng gì chă-biék, cô sê ĭng-ngŏk diŏh dĭh nè̤ng kó̤ siōng, kó̤ cháung-cáuk. Găk să̤-huŏng ngṳ̄-nigòng diē-sié, ĭng-ngŏk ciā sṳ̀ (chiông Ĭng-ngṳ̄ gì "music", Huák-ngṳ̄ gì "musique", Dáik-ngṳ̄ gì "Musik") dŭ sê téng Gū Hĭ-lé-nà̤-ngṳ̄ gì "μουσική" ("mousike") biéng lì gì, é-sé̤ṳ cô sê Muse Nṳ̄-sìng gì ngiê-sŭk. | |
| Īng-sĭk | |
| Īng-sĭk (飲食) â̤ dé̤ṳng cī siăh gâe̤ng chióh, siăh gâe̤ng chióh gì nó̤h, có̤ buông có̤ chái, hĕ̤k-ciā siăh gì ùng-huá. | |
| Mī-sŭk | |
| Mī-sŭk(美術) sê cī dṳ̀-kŭi gióng-dé̤ṳk ngiê-sŭk ī-ngôi gì sū-iū cô̤-hìng ngiê-sŭk. | |
| Ùng-hŏk | |
| Ùng-hŏk (文學) sê cī kék ngṳ̄-ngiòng ùng-cê có̤ gĕ̤ng-gê̤ṳ gì siŏh cṳ̄ng ngiê-sŭk, bău-guák hié, sĭ-gŏ̤, siēu-siók, sáng-ùng dēng dēng. | |
| Dê-cék | |
| Dê-cék-hŏk (地質學) sê ciŏng-muòng ngiēng-géu dê-giù kī-nguòng, lĭk-sṳ̄ gâe̤ng ciék-gáu gì siŏh cṳ̄ng kuŏ-hŏk. | |
| Dê-lī | |
| Dê-lī(地理) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng ngiēng-géu dê-giù gì dĕk-cĭng, gṳ̆-mìng gâe̤ng gáuk cṳ̄ng hiêng-chiông gì kuŏ-hŏk. | |
| Dông-ŭk | |
| Dông-ŭk (動物) sê cī mâ̤ ciŏng ù-gĭ-ŭk hăk siàng iū-gĭ-ŭk, nâ sāi siăh ô-gĭ-ŭk gì, ô găng-gáe̤k, â̤ huāng-sĭk, â̤ ông-dông gì hī siŏh lôi sĕng-ŭk. Áng sĕng-ŭk-hŏk gì hŭng huák, nè̤ng iâ â̤ dé̤ṳng sáung siŏh cṳ̄ng dông-ŭk; bók-guó găk sĕng-uăk gì kēu-ngṳ̄ dâi-dŏng, nè̤ng ng-sê dông-ŭk gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Sĭk-ŭk | |
| Sĭk-ŭk (植物), iâ hô̤ chāu-mŭk (草木), sê siŏh cṳ̄ng sĕng-ŭk gì cuō-iéu hìng-tái, bău-guák huă, chāu, chéu ciŏng-uâng dŭ sê sĭk-ŭk gì siŏh cṳ̄ng. Ék-buăng lì gōng sĭk-ŭk â̤ kék iòng-guŏng hĕ̤k-ciā gì-tă sĕng-ŭk hŭ-uái mì-tì cê-gă gì sĕng-uăk. | |
| Ké-chiông | |
| Ké-chiông-hŏk(氣象學) sê ngiēng-géu kŭng-ké cìng-huóng, giĕ-cáik gâe̤ng ê̤ṳ-bó̤ tiĕng-ké gì siŏh cṳ̄ng kuŏ-hŏk. | |
| Ŭk-lī | |
| Ŭk-lī (物理) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng ngiēng-géu ŭk-cék, nèng-liông, kŭng-găng, sì-găng gâe̤ng cī gūi ciáh cĭ găng gì lièng-hiê gì kuŏ-hŏk. | |
| Tiĕng-ùng | |
| Tiĕng-ùng(天文) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng guăng-chă ngiēng-géu ṳ̄-dêu dâi-dŏng tiĕng-tā̤ gì hŏk-kuŏ. | |
| Sĕng-tái | |
| Sĕng-tái-hŏk(生態學) sê siŏh cṳ̄ng ngiēng-géu sĕng-ŭk gâe̤ng biĕng-dău cê̤ṳ-iòng kuàng-gīng gì hŏk-kuŏ. | |
| Sĕng-lī | |
| Sĕng-lī-hŏk(生理學) sê ciŏng-muòng ngiēng-géu sĕng-ŭk-tā̤ gâe̤ng ĭ gáuk buô-hông ciáng-siòng gŭng-nèng, uăk-dông giĕ-lŭk gì siŏh cṳ̄ng kuŏ-hŏk. | |
| Séng-sék | |
| Séng-sék(信息) sê siŏh cṳ̄ng tiŭ-chiông gì gái-niêng, â̤ dé̤ṳng cī siăng-ĭng, dù-piéng, ŭng-dô, tā̤-cék, ngàng-sáik dēng dēng iā sâ̤ nó̤h piăng-âu gì é-ngiê. | |
| Nguòng-cṳ̄-bék | |
| Nguòng-cṳ̄-bék(原子筆) sê siŏh cṳ̄ng bék, ng-sāi óng mĕ̤k-cūi, diē-sié gì cūi sê siŏh cṳ̄ng iù. | |
| Gă-dŏ̤ | |
| Gă-dŏ̤(鉸刀) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng dò̤ lì cēng nó̤h gì gă-sĭ-huă. | |
| Gă-pĭ | |
| Gă-pĭ (咖啡) sê siŏh cṳ̄ng kék gă-pĭ-dâu có̤ gì īng-lâiu. | |
| Gă-pĭ â̤ chiék-gék dṳ̆ng-chṳ̆ sìng-gĭng hiê-tūng, niông nè̤ng cìng-sê̤ṳ iâ gék-ngòng, â̤ niông nè̤ng káung-é gáung dă̤ gâe̤ng gēng kĭng pì-lò̤. Iâ ô nièng-ài tì-gŏ̤ sĭng-tā̤ gĭ-chū dâi-siâ, káung lō̤-huá, ô lê niêu gâe̤ng bŏng-cô bà̤-biêng gì cáuk-ê̤ṳng. | |
| Dà | |
| Dà (茶) sê siŏh cṳ̄ng sāi dà-niŏh páu gì īng-lâiu. | |
| Ciū | |
| Ciū (酒) sê siŏh cṳ̄ng kék sĭk-ŭk huák-háu có̤ gì īng-lâiu. | |
| Ciū â̤ dé̤ṳng buŏng bì-ciū, băh-ciū, è̤ng-ciū dēng dēng. | |
| Chèng | |
| Chèng (塍, 田) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lì căi nùng-cáuk-ŭk gì tū-dê. | |
| Chèng-gēng | |
| Chèng-gēng (蠶繭), iā gāng-dăng chĭng chèng (蠶), sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng, ciō-iéu hŭng-buó diŏh Dṳ̆ng-guók. | |
| Chèng-gēng diŏh siăh sŏng-niŏh cá â̤ uăk. Chèng-gēng â̤ tó sĭ, ciā sĭ gô-dā̤ sê Dṳ̆ng-guók dĕk-sāng. | |
| Chèng-gēng â̤ biéng-tái siàng ngò̤. | |
| Cūi-siĕng | |
| Cūi-siĕng(水仙) iâ hô̤ lā̤ cūi-siĕng-huă(水仙花), sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk. | |
| Ciáh-giāng | |
| Ciáh-giāng(雀囝) iâ hô̤ lā̤ cià-ciáh(隻隻), sê siŏh cṳ̄ng cēu. | |
| Chèng-lòi | |
| Chèng-lòi (塍螺, 田螺), iâ hô̤ lā̤ chié-lòi (刺螺), sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk. | |
| Chiă-ngò̤ | |
| Chiă-ngò̤ (蛼螯) sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk, káe̤k-káe̤k sê săng-gáe̤k-hìng gì, gâe̤ng cṳ̀-ciŏng siŏh iông ngâing. | |
| Mā̤ chiă-ngò̤ gì sèng-âu â̤ sāi ciŏng lâng ciáh chiă-ngò̤ gì káe̤k-káe̤k dó̤i mó̤ siŏh hâ, siăng-ĭng chĭng-chū gì hī ciáh bī-gáu chiĕng. | |
| Mà-hṳ̀ng | |
| Mà-hṳ̀ng (貓熊) ék-buăng hô̤ lā̤ hṳ̀ng-mà (熊貓), iâ hô̤ lā̤ duâi-hṳ̀ng-mà (大熊貓) hĕ̤k-ciā duâi-mà-hṳ̀ng (大貓熊), sê siŏh cṳ̄ng iā-sĕng (野生) gì siăh-nĕng dông-ŭk. Ĭ gâe̤ng hṳ̀ng, mà siŏh-iông dŭ sê sṳ̆k siăh-nṳ̆k-mŭk (食肉目, Carnivora) gì. Chŭi-iòng-gōng iā sâ̤ kuŏ-hŏk-gă ciŏng ĭ buŏng gáu hṳ̀ng-kuŏ (熊科, Ursidae) â-dā̤ kó̤, gó ô nè̤ng giéng-gáe̤k ĭ ng-sê hṳ̀ng gì siŏh cṳ̄ng. | |
| 1869 nièng, Huák-guók diòng-gáu-sê̤ṳ Armand David tàu huòi diŏh Dṳ̆ng-guók gì Sé-chiŏng huák-hiêng Mà-hṳ̀ng ī-hâiu, ciŏng ciā dông-ŭk gì hŏk-miàng hô̤ có̤ „Ursus melanoleucus“, é-sé̤ṳ sê „ŭ-sáik gâe̤ng băh-sáik gì hṳ̀ng“. Gáu-muōi-lāu Huák-guók guók-gă cê̤ṳ-iòng lĭk-sṳ̄ báuk-ŭk-guāng (法國國家自然歷史博物館) gì dông-ŭk-hŏk-gă Alphonse Milne-Edwards ngiēng-géu David dái diōng lì gì gáuk-gáuk ī-hâiu, giéng-gáe̤k cuòi sê siŏh cṳ̄ng gâe̤ng siēu-hṳ̀ng-mà iā chiông gì dông-ŭk, cêu kī hŏk-miàng hô̤ lā̤ „Ailuropoda melanoleuca“, é-sé̤ṳ sê „chiông siēu-hṳ̀ng-mà gì dông-ŭk“. Ciā miàng-cê gáu gĭng-dáng gó diŏh lā̤ sāi. | |
| Mà-hṳ̀ng sĭng-tā̤ â̤ có̤ buòi-buòi-sék, tàu có̤ ièng-ièng-sék, muōi-muōi có̤ dōi-dōi-sék, sĭng-tā̤ gà̤-dēng ŭ gâe̤ng băh lâng cṳ̄ng ngàng-sáik buŏng iā chĭng-chṳ̄, sĭng-tā̤ gâe̤ng muōi-muōi sê băh gì sáik, ngê, mĕk-ciŭ, kă chiū gâe̤ng giĕng-tàu dŭ sê ŭ gì; bók-lō̤ ô gì sê cĕ̤ng-sáik, ô gì sê ŭ gì sáik. | |
| Mà-hṳ̀ng gì sĭng-tā̤ ék-buăng ô 120 gáu 180 liè-mī hī māng gèng, muōi-muōi chă-bók-dŏ̤ 10 gáu 20 liè-mī hī māng dòng, sĭng-tā̤ dâi-kái ô 60 gáu 150 gŭng-gṳ̆ng hī māng dâe̤ng. Ék-buăng lì gōng hṳ̀ng-séng (雄性) gì â̤ bī chĭ-séng (雌性) gì duâi tàu nék-giāng. | |
| Mà-hṳ̀ng buōng-dā̤ sê sĕng-uăk diŏh ŭ-ŭ-áng-áng gì dé̤ṳk-lìng diē-sié, gó-chṳ̄ mĕk-ciŭ mâ̤ hō̤ sāi, bók-guó ĭ diŏh màng-buŏ iâ gâe̤ng diŏh nĭk-dŏng gì sèng-âu siŏh-iông lùng-uăk. | |
| Mà-hṳ̀ng â̤ dé̤ṳng dóng siŏh cṳ̄ng dông-ŭk-gái gì uăk-huá-sĭk (活化石), ĭng-ôi ciā dông-ŭk gì iông-sék gâe̤ng gūi sĕk uâng nièng ī-sèng gì mò̤ sié-nó̤h kṳ̆-biék. Gô-dā̤ diŏh Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-buô, nàng-buô gáu Miēng-diêng dŭ ô, gáu hiêng-câi nâ sĕng-uăk diŏh Sé-chiŏng buô-hông dê-kṳ̆ lāu. Ĭ ciō-iéu diŏh hāi-băk 2000 gáu 3000 mī gì dé̤ṳk-lìng hĕ̤k-ciā cĕng-niŏh-lìng (針箬林) diē-sié. | |
| Mà-hṳ̀ng é̤ṳ cê-gă diêu, muōi siŏh tàu gì mà-hṳ̀ng dŭ ô cê-gă uăk-dông gì dê-huŏng. Dù-kó̤ huák-cìng (發情) gì sì-gĭ, ĭ dŭ sê cê-gă diêu. Iā sâ̤ nè̤ng gó-nâ-háng hṳ̀ng-mà sê ciō-iéu siăh dé̤ṳk-niŏh gì siŏh cṳ̄ng dông-ŭk. Gì-sĭk mà-hṳ̀ng gâe̤ng gì-tă hṳ̀ng siŏh-iông sê căk-siăh dông-ŭk (雜食動物), hiêng-câi gì mà-hṳ̀ng diŏh siăh-nṳ̆k dông-ŭk hióng siăh-chāu dông-ŭk guó-dô gì sì-gĭ. Hṳ̀ng-mà â̤ niăh dé̤ṳk-chṳ̄ (竹鼠) cī siŏh lôi nâung-nâung-sék dông-ŭk, iâ â̤ siăh dông-ŭk gì sī-sĭ, ô gì sèng-âu gó â̤ kó̤ niăh tàu-săng lì siăh. Mà-hṳ̀ng gì â-hài gâe̤ng ngāi iā ô lĭk, gó-chṳ̄ dé̤ṳk hī māng ngâing gì nó̤h ĭ dŭ gâ â̤ dêng-dâe̤ng. Dáng-sê ĭ siēu-huá sĭk-ŭk chiĕng-mì (纖維) gâe̤ng iōng-hông (養分) gì nèng-lĭk mâ̤ hō̤, gó-chṳ̄ siŏh nĭk diŏh siăh 15 gáu 20 gŭng-gĭng gì dé̤ṳk īng-iōng ciáh ô gáu. | |
| Mà-hṳ̀ng gì giāng sê huă-báu gâe̤ng chài-kēng (豺犬) gì ciō-iéu sĭk-ŭk. | |
| 1936 nièng 1 nguŏk, tàu ciáh duâi-mà-hṳ̀ng ké̤ṳk nè̤ng hâ gáu Mī-guók gì Gô-gĭng-săng kó̤ diēng-lāng, iā sâ̤ Mī-guók-nè̤ng giéng-gáe̤k ĭ iā ô-mê. Cī tàu mà-hṳ̀ng gáu-muōi-lāu ké̤ṳk hâ kó̤ Chicago, găk 1938 nièng diŏh hŭ-uái sī kó̤. Diŏh ĭ sī cĭ sèng, kĕk 2500 mī-nguòng gì dái-gái mā̤ gáu siŏh tàu mà-hṳ̀ng. 1972 nièng Mī-guók cūng-tūng Richard Nixon huŏng-ông Dṳ̆ng-guók gì sèng-âu, Mò̤ Dĕk-dŭng ciŏng 2 tàu mà-hṳ̀ng sáe̤ng ké̤ṳk Mī-guók. Hī sèng-âu ché siŏh tàu mà-hṳ̀ng siŏh nièng bìng-gĭng diŏh kĕk 260 uâng mī-nguòng, nâ sê gái gă siŏh tàu mà-hṳ̀ng gì giāng, cêu diŏh chiĕu guó 300 uâng, cuòi bī gì-tă bìng-ngùi gì dông-ŭk gó lā̤ sāi cièng. | |
| Nàng-muōi-sĭng | |
| Nàng-muōi-sĭng (𧕴尾星, 藍尾星 hĕ̤k-ciā 南尾星, hiêng-câi nè̤ng iâ â̤ tĕ̤k „làng-muōi-sĭng“) sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng, gáu màng-buŏ gì sèng-âu ĭ gì piăng-âu â̤ huák chók liŏh-sáik gì guŏng. | |
| Sièng-sŏng | |
| Sièng-sŏng(鹽酸), sê Hydrogen chloride gì cūi ṳ̀ng-ĭk, iâ sê siŏh cṳ̄ng sŏng-séng iâ giòng gì sŏng. Ĭ gâe̤ng liù-sŏng, siĕu-sŏng cà̤ hô̤ lā̤ „săng duâi giòng-sŏng“. | |
| Sièng-sŏng găk sĭk-ngiêng-sék diē-sié ék-buăng sê kék ciŏng-uâng gì huŏng-sék có̤ chók lì gì: | |
| Hù-lù | |
| Hù-lù (瓠蘆) iâ hô̤ lā̤ bù, sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, ĭ gì guō-cī â̤ có̤ pièu-pièu. | |
| Hù-diĕk | |
| Hù-diĕk(蝴蝶) sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng, â̤ chāi huă-hūng. Găk Dṳ̆ng-guók ùng-huá diē-sié, hù-diĕk ô gì sèng-âu sê ái-cìng gì chiông-cĭng. | |
| Pièu-gĕng | |
| Pièu-gĕng(瓢羹) sê siŏh cṳ̄ng siăh buông gì sèng-âu dò̤ lā̤ iéu tŏng-tŏng gì gĕ̤ng-gê̤ṳ. | |
| Chĕ̤ng | |
| Chĕ̤ng(蔥) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, â̤ dé̤ṳng có̤ dièu-lâiu sāi. | |
| Sáung-tàu | |
| Sáung(蒜) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk. Sáung gì gṳ̆ng-gṳ̆ng hô̤ lā̤ sáung-tàu(蒜頭), ô sák-kṳ́ng gì cáuk-ê̤ṳng, â̤ dé̤ṳng có̤ dièu-lâiu, iâ â̤ dé̤ṳng có̤ dṳ̆ng-iŏh. | |
| Ê-só | |
| Ê-só (味素) sê siŏh cṳ̄ng dièu-lâiu, ciō-iéu sìng-hông sê gók-ăng-sŏng-năk. Ê-só sê iù hāi-dái diē-sié tì-chṳ̄ chók lì gì. | |
| Sièng | |
| Sièng (鹽) sê siŏh cṳ̄ng dièu-lâiu, â̤ gèng. | |
| Tòng | |
| Tòng (糖) sê siŏh cṳ̄ng dièu-lâiu, â̤ diĕng. | |
| Liĕk-chiĕ-nṳ̆k | |
| Liĕk-chiĕ-nṳ̆k (荔枝肉) sê siŏh cṳ̄ng Hók-gióng dĕk-sáik gì chái, Hók-ciŭ gâe̤ng Buò-dièng gì bī-gáu chók-miàng. Kĕk dŏ̤ ciŏng dṳ̆ gì sēng-nṳ̆k siók siàng sĕk-cê-hìng, gă diē muōi-sì, gĕ̤h diāng diē-sié kó̤ cá. Cá uòng ī-hâiu, sēng-nṳ̆k â̤ ciŏng muōi-sì bău diŏh diē-sié. Gái gă diē huăng-kê-cióng, băh-tòng, hiŏng-chó, siê-iù, ê-só cī siŏh lôi gì dièu-lâiu, liĕk-chiĕ-nṳ̆k cêu có̤ hō̤ lāu. | |
| Ciā nṳ̆k cá chók lì gì iòng-sék iā chiông liĕk-chiĕ, bô gă lā̤ diē-sié gì muōi-sì gì ê iâ chiông liĕk-chiĕ hī māng diĕng, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „liĕk-chiĕ-nṳ̆k“. Buó-guó, gĭng-dáng iâ ô gì dáing ng-sê sāi muōi-sì có̤ âing gì, sê sāi huăng-giāng-sṳ̀ gì. | |
| Liĕk-chiĕ | |
| Liĕk-chiĕ(荔枝, hŏk-miàng: Litchi chinensis) sê cūi-guō gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Lèng-gēng | |
| Lèng-gēng(龍眼) sê cūi-guō gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Cūi-kì | |
| Cūi-kì (水蜞) sê siŏh cṳ̄ng niōng-tā̤ dông-ŭk, gô-dā̤ cūi gŏng diē-sié iā sèu káng-giéng. | |
| Ké-chiă | |
| Ké-chiă(汽車) sê siŏh cṳ̄ng sāi huák-dông-gĭ huák-dông lì dêng-dâe̤ng gì chiă. | |
| Ké-chiă â̤ dé̤ṳng buŏng gŏng-gău-ké-chiă, káh-chiă, siēu-chiă, huó-chiă, miêng-bău-chiă, gĕ̤ng-gê̤ṳ-chiă dēng dēng. | |
| Huōi-chiă | |
| Huōi-chiă(火車) sê siŏh cṳ̄ng diŏh tiék-lô gà̤-dēng kŭi gì chiă. Gô-dā̤ gì sèng-âu sê tŭng-guó siĕu huōi lì kŭi gì, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „huōi-chiă“. | |
| Hĭ-gĭ | |
| Hĭ-gĭ(飛機) sê siŏh cṳ̄ng găk tiĕng lā̤ buŏi gì gău-tŭng gĕ̤ng-gê̤ṳ. | |
| Hà-puō | |
| Hà-puō-gâing (霞浦縣 hĕ̤k-ciā 蝦浦縣) sê Nìng-dáik â-dā̤ gì siŏh bĭh gâing, iâ sê Nìng-dáik lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng có̤i gū-lō̤ gì siŏh bĭh gâing. Gô-dā̤ Hà-puō sê Nìng-dáik dê-kṳ̆ gì céng-dê, gĭng-cá̤, ùng-huá gì dṳ̆ng-sĭng. | |
| Hà-puō nè̤ng gōng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì Hà-puō-uâ, ciā uâ sê Hók-ăng-uâ gì siŏh bĭh hŭng-ciĕ. | |
| Guók-cié biĕu-cūng cṳ̆-hô̤ | |
| Guók-cié biĕu-cūng cṳ̆-hô̤ (國際標準書號, Ĭng-ngṳ̄: International Standard Book Number, gāng-chĭng: ISBN) sê guók-cié tŭng-ê̤ṳng gì dù-cṳ̆ hĕ̤k-ciā dŭk-lĭk chók-bēng-ŭk (mò̤ bău-guák diâng-gĭ chók-bēng gì gĭng-kăng) gì dâi-mā. Chók-bēng-siâ â̤ sāi tŭng-guó guók-cié biĕu-cūng cṳ̆-hô̤ lì chĭng-chū gì biêng-nêng sū-iū ng-sê gĭ-kăng gì cṳ̆. Siŏh bĭh guók-cié biĕu-cūng cṳ̆-hô̤ nâ ô siŏh bĭh hĕ̤k-ciā siŏh hông dó̤i-éng gì chók-bēng-ŭk. Siŏh buŏng cṳ̆ gì muōi siŏh bēng hĕ̤k-ciā gì-tă gì biéng-huá, dŭ â̤ sāi sĭng-chiāng gáu siŏh bĭh sĭng gì guók-cié biĕu-cūng cṳ̆-hô̤. Sĭng gì bēng-buōng nâ sê găk nguòng-lài bēng-buōng gà̤-dēng mò̤ sié-nó̤h duâi gì biéng-dông gì uâ, diŏh chók-bēng gì sèng-âu cêu mâ̤ dáik gáu sĭng gì cṳ̆-hô̤. Nâ sê siŏh buōng cṳ̆ bàng-ciŏng-bēng gâe̤ng cĭng-ciŏng-bēng dùng-sì chók-bēng gì uâ, lâng cṳ̄ng bēng-buōng mâ̤ sāi sāi siŏh iông gì cṳ̆-hô̤. | |
| Nguòng-só ciŭ-gĭ-biēu | |
| Huá-hŏk Nguòng-só ciŭ-gĭ-biēu (化學元素週期表) sê gŏng-gé̤ṳ nguòng-cṳ̄-sê̤ṳ téng nâung gáu duâi lì bà̤ gì huá-hŏk nguòng-só gì biēu-gáik. Ciā biēu-gáik sê dòng-huŏng-hìng gì iông-sék, ô gì nguòng-só ciŭ-gĭ dâi-dŏng ô kĕ̤ng gì dê-hŏng. Ciŏng dĕk-séng ciék-gê̤ṳng gì nguòng-só ĕng diŏh siŏh cŭk diē-sié, pī-ṳ̀ gōng lū-só gâe̤ng dô̤-séng ké-tā̤ cêu sê ciŏng-uâng ĕng siŏh cŭk diē-sié. Ciŏng-uâng gì có̤-huák â̤ găk ciā biēu diē-sié có̤ chók nguòng-só hŭng-kṳ̆ lì. Ciā nguòng-só ciŭ-gĭ-biēu â̤ sāi cūng-káuk gì ê̤ṳ-cháik chók gáuk cṳ̄ng nguòng-só gì dĕk-séng gâe̤ng cĭ-găng gì guăng-hiê, gó-chṳ̄ găk huá-hŏk gâe̤ng gì-tă kuŏ-hŏk diē-sié iā sèu sāi gáu, dĕk-biék sê găk ngiēng-géu huá-hŏk hìng-òi gì sèng-âu iā ô nó̤h sāi. | |
| Nguòng-só ciŭ-gĭ-biēu sê iù Ngò̤-lò̤-sṳ̆ huá-hŏk-gă Dmitri Mendeleev găk 1869 nièng huák-mìng gì, dò̤ lì diēng-sê hī sèng-âu ī-gĭng â̤ báik gì nguòng-só gì dĕk-séng gâe̤ng ciŭ-gĭ-séng. Gáu-muōi-lāu, ĭng-ôi lī-lâung mò̤-hìng gì huák-diēng gâe̤ng sĭng nguòng-só gì huák-hiêng, ciā biēu iâ ké̤ṳk kuŏ-hŏk-gă gāi-céng gâe̤ng kuóng-diēng, có̤i-cṳ̄ng biéng siàng gĭng-dáng gì iông-sék. Mendeleev tŭng-guó ciā nó̤h cūng-káuk ê̤ṳ-cháik chók lì nék-giāng hī sèng-âu gó muōi huák-hiêng gì nguòng-só gâe̤ng ĭ gì dĕk-séng. Ī-hâiu kuŏ-hŏk-gă cêu cĭng gì huák-hiêng hŭ-uâng gì nguòng-só, céng-mìng ĭ ê̤ṳ-cháik gì mò̤ dâng. | |
| Găk gĭng-dáng gì nguòng-só ciŭ-gĭ-biēu diē-sié, téng 1 hô̤ (kĭng) gáu 118 hô̤ (Uuo) gì sū-iū nguòng-só dŭ ī-gĭng sìng-gŭng hăk-siàng lāu. Gì-dṳ̆ng, 1 hô̤ (kĭng) gáu 98 hô̤ (Californium) găk cê̤ṳ-iòng-gái dâi-dŏng dŭ ô, diông giâ lì gì (iâ bău-guák iā sâ̤ gì huóng-siê-séng dùng-ôi-só) dŭ sê găk sék-ngiêng-sék diē-sié hăk-siàng gì. Hiêng-câi Uuo ī-hâiu gì nguòng-só gó lā̤ găk lā̤ có̤, ĭng-ôi cuòi bô dái chók ciŏng kuóng-diēng ciā biēu gì ông-tà̤. | |
| Dù-gā̤: | |
| Sê̤ṳ-hô̤ liŏh-sáik gì găk Biĕu-cūng câung-huóng hâ sê ké-tā̤; sê̤ṳ-hô̤ làng-sáik gì sê ĭk-tā̤; sê̤ṳ-hô̤ ŭ-sáik gì sê gó-tā̤; sê̤ṳ-hô̤ huŏi-sáik gì sê muôi-dĭ siŏng-tái. | |
| MediaWiki | |
| MediaWiki sê siŏh cṳ̄ng uōng-lŏk Wiki īng-gìng, Wikimedia gì sū-iū gĕ̤ng-tiàng gâe̤ng iā sâ̤ wiki gì uōng-câng dŭ sê kék cuòi niōng-giông gì. | |
| MediaWiki sê kék PHP ngṳ̄-ngiòng siā gì, â̤ sāi sāi MySQL, MariaDB, PostgreSQL, SQLite dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng có̤ ĭ gì guăng-hiê só-gé̤ṳ-kó. MediaWiki sê diŏh GNU tŭng-ê̤ṳng hṳ̄ng-kō̤ hiĕk-ngiê â-dā̤ huák-buó gì, ùng-dōng sê áng dĭ-sék gê̤ṳng-hiōng 3.0 (CC BY-SA 3.0) huák-buó gì, ô gì gó dò̤ ĕng gŭng-iū līng-ṳ̆k diē-sié, gó-chṳ̄ sê siŏh cṳ̄ng cê̤ṳ-iù niōng-giông. | |
| Ciòng sié-gái kék MediaWiki có̤ gĕ̤ng-tiàng gì có̤i duâi uōng-cáng sê Wikipedia. | |
| Cáung-ngṳ̄ | |
| Cáung-ngṳ̄(壯語, Vahcuengh) sê Dṳ̆ng-guók Guōng-să̤ Cáung-cŭk nè̤ng gì mū-ngṳ̄, gōng ciā uâ gì dŭ liāng ô 2 chiĕng-uâng nè̤ng. | |
| Mìng-dièu | |
| Mìng-dièu (明朝) iâ hô̤ lā̤ Dâi-mìng (大明) hĕ̤k-ciā Mìng-guók (明國), sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh hŭng-gióng uòng-dièu, iâ sê có̤i-hâiu siŏh ciáh Háng-cŭk nè̤ng có̤ huòng-dá̤ gì uòng-dièu. | |
| Mìng-dièu gì tàu ciáh huòng-dá̤ sê Hùng-ū huòng-dá̤ Ciŏ Nguòng-ciŏng. Ciā nè̤ng sê gĭng-dáng Ăng-hŭi Hông-iòng nè̤ng. Có̤-sá̤ sèng-âu chió bék, bâ-nā̤ dŭ găk có̤-căi gì sèng-âu ngô̤ sī. Hī sèng-âu Dṳ̆ng-guók sê iù Mūng-gū nè̤ng gì Nguòng-dièu (iâ hô̤ lā̤ Hù-nguòng) tūng-dê gì, báh-sáng sĕng-uăk iā kék-kŭi, gó-chṳ̄ iā sâ̤ nè̤ng cô̤-huāng. Ciŏ Nguòng-ciŏng gĭng-guó gô-dā̤ gì káh-dièu-bŏng Tŏng Huò gì dó̤i-chiū, diŏh 1352 nièng kó̤ Guóh Cṳ̄-hĭng hŭ-uái tàu-gŭng. Guóh Cṳ̄-hĭng iā káng-dâe̤ng ĭ, niông ĭ có̤ ciŏng-gŭng. Bók-guó gáu-muōi-lāu ĭ giéng-gáe̤k Guóh Cṳ̄-hĭng ciā nè̤ng mò̤-nó̤h-sāi, cêu dŭk-lĭk chók lì cê-gă huák-diēng. Ĭ sĕng ciŏng Dìng Iū-liông, Diŏng Sê̤ṳ-sìng cī siŏh dêng miĕk dâi, gái puái buô-dôi páh Báe̤k-gĭng, ciŏng Nguòng-dièu có̤i-hâiu siŏh ciáh huòng-dá̤ Nguòng Sông-dá̤ dṳ̆k kó̤ Mŏk-báe̤k. 1368 nièng, găk Éng-tiĕng (應天, gĭng-dáng gì Nàng-gĭng) dĕng-gĭ, guók-hô̤ „Dâi-Mìng (大明)“, nièng-hô̤ (年號) hô̤ lā̤ „Hùng-ū (洪武)“. Mìng-dièu cêu ciŏng-uâng sāng-sĕng lāu. | |
| Ciŏ Nguòng-ciŏng câi-ôi gì sèng-âu, â̤ giăng giāng-diê gì huòng-ôi ké̤ṳk nè̤ng dŏk kó̤, ciŏng ô gŭng gì nè̤ng dŭ tài chă-bók-dŏ̤ lāu, bô puái cê-gă gì giāng kó̤ gáuk dê có̤ huăng-uòng. 1398 nièng ĭ táung-kuàng ī-hâiu, ĭng-ôi duâi-giāng ī-gĭng sĕng gò̤, cêu niông diōng-sŏng Gióng-ùng Huòng-dá̤ ciék-băng. Gióng-ùng dó̤i cê-gă gì gūi ciáh gă-gă iā mâ̤ huóng-sĭng, cióh gáuk cṳ̄ng lī-iù ciŏng ĭ-gáuk-nè̤ng gì huăng dṳ̀ dâi. Gì-dṳ̆ng siŏh ciáh gă-gă Ciŏ Lâ̤ găk 1398 nièng diŏh Sông-tiĕng (gĭng-dáng gì Báe̤k-gĭng) cô̤-huāng, có̤i-cṳ̄ng diŏh 1402 nièng páh gáu Éng-tiĕng, ciŏng huòng-ôi dŏk kó̤. Ciā Ciŏ Lâ̤ cêu sê lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng chók-miàng gì Īng-lŏk Huòng-dá̤. | |
| Gióng-ùng nè̤ng biéng mò̤-dó̤i-tō̤, ô gì nè̤ng gōng ĭ cāu kó̤ Să̤-iòng, gó-chṳ̄ Īng-lŏk puái Dâng Huò, diŏh 1405 nièng lŏk Să̤-iòng kó̤ tō̤. Iù hī nièng kăi-sṳ̄, Dâng Huò lŏk să̤-iòng lŏk chék-huòi, gáu guó iā sâ̤ gô-dā̤ táu-dā̤ mò̤ tiăng guó gì guók-gă. Bók-guó, Gióng-ùng dó̤-dā̤ găk diê-nē̤, có̤i-muōi ciŏng-gì, gáu hiêng-câi gó mò̤ nè̤ng â̤ hiēu. | |
| Īng-lŏk gì sèng-âu sê Mìng-dièu có̤i huák-dăk gì sì-gĭ. 1449 nièng, Mìng Ĭng-cŭng kó̤ páh Mūng-gū, cê-gă ké̤ṳk Mūng-gū bĭng niăh kó̤. Iù cuòi ī-hâiu Mìng-dièu huák-diēng mò̤ ī-sèng hō̤ lāu. Gáu-muōi-lāu bô gă lā̤ uŏ-káiu tié-lāu chĭng-lŏk nàng-huŏng, Muāng-ciŭ (cêu sê ī-hâiu gì Muāng-chĭng) chĭng-lŏk dĕ̤ng-báe̤k, guók-gă kăi-sṳ̄ muōng có̤ muōng ngài. | |
| Tiĕng-kiē Huòng-dá̤ câi-ôi gì sèng-âu, huòng-dá̤ mâ̤ báik cê, gó-chṳ̄ niông tái-gáng Nguôi Dṳ̆ng-hièng dó̤i-chiū ĭ ché̤ṳ-lī céng-dê. 1627 nièng, Sùng-dĭng Huòng-dá̤ siông-dài, ciŏng ciā Nguôi Dṳ̆ng-hièng tài dâi. Sùng-dĭng buōng-dā̤ buóh siōng hō̤-hō̤ gāi-gáik siŏh hâ, mò̤-niĕ-ài céng-dê hū-bâi, gó̤-lòng guók duâi có̤-căi, siŏh-chék-ché̤ṳ nùng-mìng duâi cô̤-huāng. Có̤i cṳ̄ng diŏh 1644 nièng, Lī Cê̤ṳ-sìng gì nùng-mìng-gŭng páh giâ Báe̤k-gĭng, Sùng-dĭng cê̤ṳ-sák. Lĭk-sṳ̄-hŏk-gă dŭ ciŏng cī siŏh nièng dŏng có̤ Mìng-dièu miĕk-uòng gì nièng. | |
| Lī Cê̤ṳ-sìng diē Báe̤k-gĭng ī-hâiu, ĭ gì buô-hâ ciŏng iā sâ̤ dŏng-guăng-gì cài-sāng dŏk kó̤, bô găk Báe̤k-gĭng siàng diē-sié lâung-bók-có̤. Mìng-dièu siū Săng-hāi-guăng gì ciŏng-gŭng Ngù Săng-gié, ĭ gì sá̤-bò̤ Dìng Nguòng-nguòng cêu ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng gì buô-hâ Làu Cŭng-mīng dŏk kó̤, ĭ nông-bâ Ngù Siŏng iâ sêu gáu Lī Cê̤ṳ-sìng gì páuk-hâi. Ngù Săng-gié găng-huō-cĕ̤ng, bóng Muāng-chĭng buô-dôi diē guăng, ciŏng Lī Cê̤ṳ-sìng miĕk lâi. Muāng-chĭng bô puái bĭng hióng nàng, ciŏng gó̤-lòng ciáh Dṳ̆ng-guók páh giâ lì. | |
| Mìng-dièu miĕk-uòng ī-hâiu, gô ô iā sâ̤ dâi-sìng gâe̤ng ciŏng-gŭng diŏh nàng-huŏng lĭk Mìng-dièu gì chĭng-uòng có̤ huòng-dá̤, huāng-káung Muāng-chĭng, có̤i cṳ̄ng dŭ ké̤ṳk Muāng-chĭng miĕk dâi. Cī gūi ciáh céng-guòng dŭ ké̤ṳk gĭng-dáng nè̤ng hô̤ lā̤ „Nàng-mìng“(南明). 1662 nièng, Īng-lĭk Huòng-dá̤ diŏh Hùng-nàng ké̤ṳk Ngù Săng-gié tài dâi, Nàng-mìng sĭk-cié miĕk-uòng. Găk Dài-uăng gì Dâng Sìng-gŭng, chŭi-iòng-gōng gó sê sāi Mìng-dièu gì nièng-hô̤, dáng-sê ciā Dâng Sìng-gŭng dĕk-lìng-é ng-lĭk Mìng-dièu huóng-dá̤, sĭk-cié ĭ ciáh sê Dài-uăng „Dŭng-nìng Uòng-guók“ (東寧王國) gì sĭk-cié tūng-dê-ciā. | |
| 1683 nièng, Muāng-chĭng páh giâ Dài-uăng, Dâng Káik-sōng dàu-hòng, Dŭng-nìng Uòng-guók miĕk-uòng. | |
| Nguòng-dièu | |
| Nguòng-dièu (元朝) iâ hô̤ lā̤ Dâi-nguòng (大元), Hù-nguòng (胡元), sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh hŭng-gióng uòng-dièu, iâ sê Mūng-gū lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng có̤i giòng-duâi gì siŏh ciáh céng-guòng. Ĭ gì Mūng-gū-ngṳ̄ guók-hô̤ sê Dâi-mūng-gū-guók(, "Их Юань улс") hĕ̤k-ciā Dâi-nguòng Dâi-mūng-gū-guók(, "Дай Өнь Их Монгол Улс"), sê siŏh ciáh iù Mūng-gū-cŭk gióng-lĭk gì guók-gă. | |
| 1206 nièng, Genghis Khan tūng-ék Mūng-gū; gáu-muōi-lāu găk 1227 nièng miĕk Să̤-hâ, 1234 nièng miĕk Gĭng-guók. 1279 nièng miĕk Nàng-sóng, uòng-ciòng ciéng-līng Dṳ̆ng-guók. | |
| Nguòng-dièu gì sèng-âu iā sèu chĭng-liŏk biĕng-dău guók-gă. Ĭ ciŏng ciòng-guók gì nè̤ng buŏng 4 ciáh dēng-ngék: Mūng-gū-ìng, Sáik-mĕ̤k-ìng, Háng-ìng, gâe̤ng Nàng-ìng. Mūng-gū nè̤ng ô iā sâ̤ dĕk-guòng. Háng-nè̤ng ké̤ṳk ĭ páuk-hâi, mò̤-niĕ-ài duâi cô̤-huāng. Có̤i cṳ̄ng Ciŏ Nguòng-ciŏng găk 1368 nièng ciŏng Mūng-gū nè̤ng dṳ̆k kó̤ Mŏk-báe̤k, Nguòng-dièu miĕk-uòng. | |
| Tò̤ | |
| Tò̤(桃, hŏk-miàng: "Prunus persica") sê siŏh cṳ̄ng chéu. Ciā chéu gì guōi-cī sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Lì | |
| Lì (梨) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Buò-dò̤ | |
| Buò-dò̤ (葡萄) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. Muōi sṳ̆k gì â̤ sŏng, sṳ̆k gì iā diĕng. | |
| Gék | |
| Gék (橘, hŏk-miàng: "Citrus reticulata") sê siŏh cṳ̄ng chéu, ciā chéu gì guō-cī sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Hók-gióng ô siŏh cṳ̄ng dĕk-sāng gì gék hô̤ lā̤ hók-gék. Găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié, hók-gék (福橘) ciā sṳ̀ iā ô „hâing-hók gék-lé“ (幸福吉利) gì é-sé̤ṳ, gó-chṳ̄ chŭng-cáik gì sèng-âu dŭ diŏh mā̤ hók-gék dò̤ lì siăh. | |
| Bì-bà | |
| Bì-bà kō̤-nèng sê: | |
| Bì-bà (cūi-guō) | |
| Bì-bà(枇杷) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. Ĭ gì iông-sék chiông ngŏk-ké bì-bà, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „bì-bà“. | |
| Cūi-giĕ | |
| Cūi-giĕ (水雞) sê siŏh cūi uă. | |
| Cūi-ngù | |
| Cūi-ngù(水牛) sê siŏh cṳ̄ng tè̤ng. | |
| Hāi-dái | |
| Hāi-dái (海帶) sê siŏh cṳ̄ng chó̤-lôi. Nē̤ng-gă bàng-siòng sāi gì ê-só cêu sê téng hāi-dái diē-sié tì-chṳ̄ chók lì gì. | |
| Ciē-chái | |
| Ciē-chái(紫菜), sê siŏh lôi â̤ siăh gì è̤ng-chó̤ gì tūng-chĭng. | |
| Giò (sĭk-ŭk) | |
| Giò(茄), iâ hô̤ lā̤ giò-chái(茄菜) hĕ̤k-ciā ciē-chái(紫菜), sê siŏh cṳ̄ng cĭng-sĕ̤ng-cī-niŏh sĭk-ŭk, iâ sê siŏh cṳ̄ng chái. | |
| Giò | |
| Giò kō̤-nèng sê: | |
| Giŏng | |
| Giŏng (薑) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk. Ĭ gì gṳ̆ng-gṳ̆ng hô̤ lā̤ giŏng-mō̤ (薑母). | |
| Áng dṳ̆ng-ĭ diē-sié gì gōng-huák, giŏng-mō̤ séng ŭng (性溫), gó-chṳ̄ giŏng-mō̤-tŏng â̤ dê gàng-cék (寒積). | |
| Giŏng iâ â̤ dé̤ṳng có̤ dièu-lâiu. | |
| Ĭ-hŏk | |
| Ĭ-hŏk (醫學) sê ciŏng-muòng ngiēng-géu ciŏng ké̤ṳk nè̤ng káng-bâng, dê-bâng, gâe̤ng ê̤ṳ-huòng bâng gì kuŏ-hŏk. Ciā bâng bău-guák sĕng-lī gì bâng gâe̤ng sĭng-lī gì bâng. | |
| Găk Dṳ̆ng-guók, ĭ-hŏk áng dê-bâng gì huŏng-huák â̤ dé̤ṳng buŏng dṳ̆ng-ĭ gâe̤ng să̤-ĭ lâng cṳ̄ng. | |
| Chó | |
| Chó(醋) sê siŏh cṳ̄ng dièu-lâiu, â̤ sŏng. Chó gì iông-sék sê ĭk-tā̤. Chó sê kék liòng-sĭk có̤ gì, găk Dṳ̆ng-guók ék-buăng sāi gók-ŭk có̤ chó, să̤-huŏng guók-gă kék cūi-guō hĕ̤k-ciā può-dò̤-ciū có̤. | |
| Chó diē-sié ô 3%-5% gì chó-sŏng. | |
| Huă-sĕng | |
| Huă-sĕng (花生) sê siŏh cṳ̄ng sĕ̤ng-cī-niŏh sĭk-ŭk, gṳ̆ng-gṳ̆ng diē-sié gì guō-cī â̤ siăh. | |
| Ciĕ-muài | |
| Ciĕ-muài(芝麻) iâ hô̤ lā̤ muài(麻, 蔴), sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk. Ĭ gì cī-cī iâ sê hô̤ muài. | |
| Ciĕ-muài gì cī-cī â̤ dé̤ṳng có̤ muài-iù. | |
| Cēu | |
| Cēu (鳥) sê siŏh lôi ô lâng ciáh kă, hèng-ŭng, luāng-sĕng gì cék-tùi dông-ŭk, ô ṳ̄-mò̤, sèng-kă iēng-huá siàng sĭk-sĭk, ô ngâing gì chói. | |
| Iéng (cēu) | |
| Iéng (鷰, 燕) iâ hô̤ lā̤ ŭ-chiók (烏雀) hĕ̤k-ciā ŭ-ĭ (烏衣), sê siŏh cṳ̄ng cēu. | |
| Ák | |
| Ák (鴨) sê siŏh lôi cēu, iâ sê siŏh cṳ̄ng gă-iōng-huá gì dông-ŭk. | |
| Giĕ | |
| Giĕ (雞) sê siŏh cṳ̄ng cēu, iâ sê siŏh cṳ̄ng gă-iōng-huá gì dông-ŭk. Giĕ sê ìng-lôi có̤i cā gă-iōng-huá gì siŏh cṳ̄ng cēu, giĕ-nṳ̆k gâe̤ng giĕ-lâung dŭ sê gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng gì ciō-iéu sĭk-pīng. | |
| Giĕ iâ sê sĕk-nê săng-ngáu (十二生肖) cĭ ék, dó̤i-éng gì dê-ciĕ (地支) sê iū (酉), sèng-dāu sê gàu, â-dāu sê kēng. | |
| Ngâng | |
| Ngâng (雁) sê siŏh lôi cēu. Ngiè sê ngâng gă-iōng-huá ī-hâiu gì dông-ŭk. | |
| Huăng-siŏh-liù | |
| Huăng-siŏh-liù(番石榴) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Huăng-ciĕu | |
| Huăng-ciĕu (番椒) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, ĭ gì guō-cī iā lăk, â̤ có̤ dièu-lâiu. | |
| Huăng-siông | |
| Huăng-siông(番檨) iâ hô̤ lā̤ mòng-guō(芒果), sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Hù Iêu-băng | |
| Hù Iêu-băng (胡耀邦, 1915 n. 11 ng. 20 h. - 1989 n. 4 ng. 15 h.), cê Guók-guŏng (國光), Hù-nàng Liù-iòng nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă, iâ sê Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dâ̤ 2 dâi liāng-dô̤-ìng cĭ ék. | |
| Ĭ găk 1980 nièng dŏng-sōng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dṳ̆ng-iŏng cṳ̆-gé-ché̤ṳ cūng-cṳ̆-gé, 1981 nièng dŏng-sōng Dṳ̆ng-guók Gêṳng-sāng-dōng dṳ̆ng-iŏng ūi-nguòng-huôi gì ciō-sĭk. 1982 nièng lâng ciáh cék-ôi tiék-siĕu, gāi kó̤ có̤ Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dṳ̆ng-iŏng-ūi-nguòng-huôi cūng-cṳ̆-gé. | |
| Ĭ găk có̤ liāng-dô̤-ìng gì sèng-âu, dó̤i iā sâ̤ Ùng-huá Dâi-gáik-mêng sèng-âu gì „iêu-puái“ bìng-huāng, iâ sê Gāi-gáik Kăi-huóng gì gê̤ṳ-tā̤ cĭk-hèng-ciā. Bók-guó ĭ găk 1987 nièng gì sèng-âu ké̤ṳk nè̤ng piĕ-bàng „huāng-dó̤i cṳ̆-sāng-găi-gék cê̤ṳ-iù-huá bók-lĭk“, bék ĭ lŏk-dài, iù Diêu Ciē-iòng ciék-băng. 1989 nièng bâng-sī. Sī lō̤ ī-hâiu, Mò̤-niŏh-òng cêu huák-sĕng Lĕ̤k-sé Sê̤ṳ-giông. | |
| Lī Bèng | |
| Lī Bèng (李鵬, 1928 n. 10 ng. 20 h. - ) Sé-chiŏng Kéng-hù nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă. | |
| Ĭ iù 1988 nièng kăi-sṳ̄ có̤ guók-ô-iêng cūng-lī, 1998 nièng sṳ̀-cék. | |
| Huà Guók-hŭng | |
| Huà Guók-hŭng (華國鋒, 1921 n. 2 ng. 16 h. - 2008 n. 8 ng. 20 h.), nguòng-lài miàng-cê hô̤ lā̤ Sŭ Ció (蘇鑄), Săng-să̤ Gău-siàng nè̤ng, sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gâe̤ng Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng gì ciō-iéu liāng-dô̤-ìng cĭ ék. | |
| Huà Guók-hŭng găk Lìng Biĕu hĭ-gĭ sék-sê̤ṳ ī-hâiu dáik gáu Mò̤ Dĕk-dŭng gì séng-êng, 1976 nièng Mò̤ Dĕk-dŭng sī lō̤ ī-hâiu ciék-băng, ciŏng Gŏng Chĭng, Diŏng Chŭng-giò, Uòng Hùng-ùng, Ièu Ùng-nguòng 4 ciáh nè̤ng (ciā 4 ciáh ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ 4 nè̤ng bŏng) niăh kī lì puáng-hìng, Ùng-huá Dâi-gáik-mêng ciék-sók. Bók-guó ĭ giĕng-tì Mò̤ Dĕk-dŭng gì sū-iū céng-cháik, có̤ cṳ̄ng găk 1981 nièng ké̤ṳk Dâing Siēu-bìng dṳ̆k lŏk-dài. | |
| Lùng-sùng | |
| Lùng-sùng hĕ̤k-ciā lṳ̀ng-sùng(龍船), sê siŏh cṳ̄ng sùng, iông-sék gâe̤ng lṳ̀ng iā chiông. | |
| Ék-buăng Dṳ̆ng-guók, Uŏk-nàng, gâe̤ng Liù-giù nè̤ng găk ngô-nguŏk-cáik gì sèng-âu dŭ â̤ bà-lùng-sùng. Nĭk-buōng gì Nagasaki iā ô ciā hŭng-sṳ̆k. | |
| Diòng-gĕ̤ng | |
| Diòng-gĕ̤ng (長江) iâ hô̤ lā̤ Iòng-cṳ̄-gĕ̤ng (揚子江), sê Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng gì siŏh dèu gĕ̤ng. Ciā gĕ̤ng găk Chĭng-câung gŏ̤-nguòng hŭ-uái huák-nguòng, làu guó Să̤-câung, Chĭng-hāi, Sé-chiŏng, Hùng-nàng, Dṳ̀ng-kéng, Hù-báe̤k, Hù-nàng, Gŏng-să̤, Ăng-hŭi gâe̤ng Gŏng-sŭ, diŏh Siông-hāi làu gáu Dĕ̤ng-hāi diē-sié kó̤. Gó̤-lòng dèu gĕ̤ng dŭ-liāng ô 6300 gŭng-lī hī māng dòng. | |
| Uòng-ò̤ | |
| Uòng-ò̤ (黃河) sê Dṳ̆ng-guók báe̤k-huŏng gì siŏh dèu ò̤. Ciā ò̤ găk Chĭng-câung gŏ̤-nguòng hŭ-uái huák-nguòng, làu guó Chĭng-hāi, Sé-chiŏng, Găng-sé̤ṳk, Nìng-hâ, Nô̤i Mūng-gū, Siēng-să̤, Săng-să̤, Ò̤-nàng gâe̤ng Săng-dĕ̤ng, có̤i cṳ̄ng diŏh Săng-dĕ̤ng gì Dĕ̤ng-ìng làu gáu Bók-hāi diē-sié. Gó̤-lòng dèu ò̤ dŭ-liāng ô 5464 gŭng-lī hī māng dòng. | |
| Hṳ̆ng-dòng | |
| Hṳ̆ng-dòng(胸膛) iâ hô̤ lā̤ hṳ̆ng-buô(胸部), sê cī nè̤ng dâiu-gáuk â-dā̤, bók-lō̤ gà̤-dēng gì buô-ôi. Hṳ̆ng-dòng sèng-dāu sê nĕng-nĕng. | |
| Diòng-siàng | |
| Diòng-siàng(長城) iâ hô̤ lā̤ Uâng-lī Diòng-siàng(萬里長城), sê gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók kī gì siŏh gì iā dòng gì gŭng-sê̤ṳ huòng-ngṳ̄ chiòng. Ciā chiòng să̤ kī Gă-ṳ̆k-guăng, dĕ̤ng gáu Ák-liŏh-gĕ̤ng. | |
| GFW | |
| GFW (Ĭng-ngṳ̄: Great Firewall of China), iâ hô̤ lā̤ Huòng-huōi Diòng-siàng (防燬長城), ciáng-sék miàng-cê hô̤ lā̤ Dṳ̆ng-guók Guók-gă Huòng-huōi-chiòng (中國國家防火牆), sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók diŏh cê-gă guók-gă diē-sié có̤ gì siŏh ciáh iā duâi gì huòng-huōi-chiòng. Siék-gié ciā nó̤h gì cūng gĕ̤ng-tiàng-sṳ̆ sê Dṳ̆ng-guók Gĕ̤ng-tiàng-iêng gì iêng-sê̤ṳ Huŏng Bĭng-hĭng. | |
| Céng-hū có̤ ĭ gì mŭk-dék sê niông ĭ gì báh-sáng káng mâ̤ diŏh céng-hū mâ̤ ūng-hṳ̄ káng gì hô-lièng-uōng (uōng-cié-uōng-lô) gì nô̤i-ṳ̀ng. Ciā nô̤i-ṳ̀ng duâi buô-hông sê gâe̤ng céng-dê, cŭng-gáu ô găng-guó gì. Chiông guók-ngôi chók-miàng gì sáik-cìng uōng-câng, chók-miàng gì sĭng-ùng uōng-câng, gó ô Google, Youtube, Facebook, Twitter cī siŏh lôi gì siâ-gău uōng-câng, dŭ ké̤ṳk ĭ hŭng-sō̤. Wikipedia găk gô-dā̤ ô iā sâ̤ huòi dŭ ké̤ṳk Huòng-huō Diòng-siàng hŭng-sō̤, hiêng-câi ī-gĭng gāi-hŭng, bók-guó gó ô iā sâ̤ dèu-mĕ̤k dĭk-ciék káng mâ̤ lì. | |
| Dṳ̆ng-guók nè̤ng ciŏng ké̤ṳk ciā Huòng-huō Diòng-siàng hŭng-sō̤ hô̤ lā̤ „ké̤ṳk-chiòng“. Sāi gáuk-cṳ̄ng bâing-huák kó̤ ché̤ṳ „ké̤ṳk-chiòng“ gì nô̤i-ṳ̀ng hô̤ lā̤ „huăng-chiòng“. Chiông Tor, Freegate, goagent, ù-gái-liù-lāng cī siŏh lôi niōng-giông, dŭ sê Dṳ̆ng-guók nè̤ng é̤ṳ sāi gì „huăng-chiòng niōng-giông“. | |
| Să̤-câung | |
| Să̤-câung Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ (西藏自治區, Câung-ngṳ̄: ) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh cê̤ṳ-dê-kṳ̆. | |
| Sé-chiŏng | |
| Sé-chiŏng-sēng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Chĭng-hāi | |
| Chĭng-hāi sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Ciék-gŏng | |
| Ciék-gŏng-sēng (浙江省) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Găng-sé̤ṳk | |
| Găng-sé̤ṳk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Gék-lìng | |
| Gék-lìng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Gék-lìng â-dā̤ ô 1 ciáh hó-sēng-ngék-chê, 7 ciáh dê-ngék-chê gâe̤ng 1 ciáh cê̤ṳ-dê-ciŭ: | |
| Gói-ciŭ | |
| Gói-ciŭ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Gŏng-să̤ | |
| Gŏng-să̤ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Gŏng-să̤ â-dā̤ ô 11 ciáh dê-ngék-chê: | |
| Gŏng-sŭ | |
| Gŏng-sŭ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Gŏng-sŭ â-dā̤ ô 1 ciáh hó-sēng-ngék-chê gâe̤ng 12 ciáh dê-ngék-chê: | |
| Lièu-nìng | |
| Lièu-nìng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Lièu-nìng â-dā̤ ô 2 ciáh hó-sēng-ngék-chê gâe̤ng 12 ciáh dê-ngék-chê: | |
| Nô̤i Mùng-gū | |
| Nô̤i Mùng-gū Cê̤ṳ-dê-kṳ̆(內蒙古自治區, Mùng-gū-ngṳ̄: ) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh cê̤ṳ-dê-kṳ̆. | |
| Nìng-hâ | |
| Nìng-hâ Huòi-cŭk Cê̤ṳ-dê-kṳ̆(寧夏回族自治區) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh cê̤ṳ-dê-kṳ̆. | |
| Guōng-să̤ | |
| Guōng-să̤ Cáung-cŭk Cê̤ṳ-dê-kṳ̆(廣西壯族自治區, Cáung-ngṳ̄: Gvangjsih Bouxcuengh Swcigih) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh cê̤ṳ-dê-kṳ̆. | |
| Tṳ̀ng-kéng | |
| Tṳ̀ng-kéng(重慶) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dĭk-hăk-chê. | |
| Tiĕng-cĭng | |
| Tiĕng-cĭng(天津) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dĭk-hăk-chê. | |
| Hù-báe̤k | |
| Hù-báe̤k sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Hù-nàng | |
| Hù-nàng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Ò̤-báe̤k | |
| Ò̤-báe̤k sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Ò̤-nàng | |
| Ò̤-nàng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Hùng-nàng | |
| Hùng-nàng-sēng (雲南省) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Săng-să̤ | |
| Săng-să̤ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Siēng-să̤ | |
| Siēng-să̤ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Săng-dĕ̤ng | |
| Săng-dĕ̤ng sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh sēng. | |
| Chĭng-dáung | |
| Chĭng-dáung hĕ̤k-chiā Chĭng-cáung (深圳) sê Guōng-dĕ̤ng gì siŏh ciáh siàng-chê, iâ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh gĭng-cá̤ dĕk-kṳ̆, găk Hiŏng-gē̤ng biĕng-dău. | |
| Sáng-tàu | |
| Sáng-tàu(汕頭) sê Guōng-dĕ̤ng gì siŏh ciáh siàng-chê, iâ sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh gĭng-cá̤ dĕk-kṳ̆ cĭ ék. | |
| Háng-cŭk | |
| Háng-cŭk(漢族) sê sié-gái gà̤-dēng ìng-kēu có̤i sâ̤ gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. Háng-cŭk nè̤ng gì mū-ngṳ̄ dŭ sê Háng-ngṳ̄-cŭk gì ngṳ̄-ngiòng, bău-guák Háng-ngṳ̄ guăng-uâ, Ngù-ngṳ̄, Gáng-ngṳ̄, Siŏng-ngṳ̄, Káh-gă-ngṳ̄, Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄, Buò-siĕng-ngṳ̄, Mìng-nàng-ngṳ̄, Uŏk-ngṳ̄ dēng dēng, iā sâ̤ dê-huŏng gó tŭng-ê̤ṳng Hiêng-dâi biĕu-cūng Háng-ngṳ̄ (iâ hô̤ lā̤ Guók-ngṳ̄ hĕ̤k-ciā Pū-tŭng-uâ). Háng-cŭk â-dā̤ â̤ dé̤ṳng buŏng iā sâ̤ mìng-hié. | |
| Miêng-cék | |
| Miêng-cék (面積) sê dò̤ lā̤ biĕu-sê siŏh ciáh kuóh-méng hĕ̤k-ciā bìng-méng dù-hìng ciéng gì duâi-nâung gì liông, â̤ dé̤ṳng káng có̤ sê dòng-dô (ék-mì dô-liông) gâe̤ng tā̤-cék (săng-mì dô-liông) gì nê-mì lôi-bī. | |
| Dòng-dô | |
| Dòng-dô (長度) sê ék-mì kŭng-găng gì dô-liông, iâ sê guók-cié dăng-ôi cié dâi-dŏng gì 7 cṳ̄ng gĭ-buōng dăng-ôi cĭ ék. | |
| Tā̤-cék | |
| Tā̤-cék(體積) sê dò̤ lā̤ biĕu-sê nó̤h ciéng niŏh-uâi kŭng-găng gì liông. Cuòi sê siŏh ciáh săng-mì dô-liông. Nâ sê buóh siōng biĕu-sê siŏh ciáh ṳ̀ng-ké diē-sié â̤ diō niŏh-uái ĭk-tā̤, cêu hô̤ lā̤ ciā ṳ̀ng-ké gì ṳ̀ng-cék(容積). | |
| Liòng-chióh | |
| Liòng-chióh (量尺) iâ hô̤ lā̤ chióh (尺), sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng liòng dòng-dô gâe̤ng uâ dĭk-siáng gì nó̤h. | |
| Káh-chiók | |
| Káh-chiók(客鵲) hĕ̤k-ciā kă-chiók, chiók, sê siŏh cṳ̄ng cēu. | |
| Cĕ̤ng-chéu | |
| Cĕ̤ng-chéu(棕樹) sê siŏh cṳ̄ng chéu. | |
| Ià-cī | |
| Ià-cī-chéu(椰子樹) sê siŏh cṳ̄ng chéu, ĭ gì guō-sĭk hô̤ lā̤ ià-cī(椰子), diē-sié ô iā sâ̤ cáik-cáik, â̤ chiók, iā diĕng. | |
| Sáu-chiū | |
| Sáu-chiū (掃帚) iâ hô̤ lā̤ chēng-chiū (筅帚), sê siŏh cṳ̄ng sáu diê-dău gì nó̤h. | |
| Dêu | |
| Dêu (䅢 hĕ̤k-ciā 粙), iâ hô̤ lā̤ dô̤ (稻), sê ìng-lôi gì liòng-sĭk. Dêu gì guō-sĭk cêu sê mī (米). | |
| Chà | |
| Chà (柴, gĭng-dáng Hók-ciŭ chê-kṳ̆ gâe̤ng Mìng-âu gì nè̤ng ék-buăng tĕ̤k chià) iâ hô̤ lā̤ mŭk (木), sê cī chéu gì mŭk-dê-huá cŭ-cék, â̤ dé̤ṳng dò̤ lì siĕu. | |
| Lâung | |
| Lâung (卵) sê cēu, tè̤ng, ngṳ̀ gâe̤ng liōng-chă̤ dông-ŭk iōng giâ lì gì bì-tăi. | |
| Siŏng-ngṳ̄ | |
| Siŏng-ngṳ̄(湘語) sê Hù-nàng nè̤ng gì mū-ngṳ̄. Gĭng-dáng gōng Siŏng-ngṳ̄ gì nè̤ng chă-bók-dŏ̤ ô 3800 uâng nè̤ng. | |
| Gáng-ngṳ̄ | |
| Gáng-ngṳ̄(贛語, Kàn-ngṳ́) sê Gŏng-să̤ nè̤ng gì mū-ngṳ̄, gōng ciā ngṳ̄-ngiòng gì chă-bók-dŏ̤ ô 5200 uâng. Hù-báe̤k, Ăng-hŭi, Hók-gióng gâe̤ng Hù-nàng iâ ô gōng ciā uâ gì nè̤ng. | |
| Ùng-ngiòng-ùng | |
| Ùng-ngiòng-ùng (文言文) sê gô-dā̤ Háng-cê Ùng-huá-kuŏng sāi gì siŏh cṳ̄ng cṳ̆-méng ngṳ̄-ngiòng, kék Háng-cê lì siā. | |
| Háng-cê Ùng-huá-kuŏng | |
| Háng-cê Ùng-huá-kuŏng iâ hô̤ lā̤ Dĕ̤ng Ā Ùng-huá-kuŏng, Ṳ̀-gă Ùng-huá-kuŏng, hĕ̤k-ciā Dê̤ṳ Ùng-huá-huŏng, sê siŏh ciáh găk lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng sāi ùng-ngiòng-ùng có̤ guŏng-huŏng cṳ̆-méng ngṳ̄-ngiòng, sáng Ṳ̀-gă sṳ̆-siōng, siăh buông sèng-âu sāi dê̤ṳ gì siŏh ciáh ùng-huá-kuŏng. Ék-buăng cī Dṳ̆ng-guók, Dài-uăng, Nĭk-buōng, Dièu-siēng gâe̤ng Uŏk-nàng. | |
| Sō-siè | |
| Sō-siè(鎖匙) sê ciŏng-muòng dò̤ lā̤ kŭi sō gì nó̤h. | |
| Lòi-sĭ-gā | |
| Lòi-sĭ-gā (螺絲絞) sê siŏh cṳ̄ng ciŏng-muòng dò̤ lā̤ ciŏng lòi-sĭ chiŏ-chiŏ gīng gì gă-sĭ-huă. | |
| Gŏ̤-ák-guŏ | |
| Gŏ̤-ák-guŏ(高壓鍋) sê tŭng-guó gŏ̤-ák gă-iĕk gì nguòng-lī cṳ̄ siăh gì siŏh cṳ̄ng guŏ. | |
| Iĕk-cūi-ké | |
| Iĕk-cūi-ké(熱水器) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lā̤ gă-iĕk cūi ké̤ṳk nè̤ng sā̤-tŏng gì nó̤h. | |
| Sā̤-tŏng | |
| Sā̤-tŏng (洗湯) sê cī sāi cūi ciŏng cê-gă gì sĭng-tā̤ có̤ táh-gáik gì siŏh cṳ̄ng hèng-ùi. | |
| Tŏng-diè-dáing | |
| Tŏng-diè-dáing(湯池店) sê ciŏng-muòng dò̤ ké̤ṳk nè̤ng sā̤-tŏng gì siŏh cṳ̄ng dáing. | |
| Hók-ciŭ gì ŭng-ciòng iā sâ̤, gó-chṳ̄ gô-dā̤ tŏng-diè-dáing iâ mâ̤ ciēu. Bók-guó gĭng-dáng duâi buô-hông gì nè̤ng chió lā̤ dŭ ô ôi-sĕng-găng â̤ dò̤ lā̤ sā̤-tŏng, tŏng-diè-dáing sĕng-é mâ̤ hō̤, cêu mâing-mâing biéng ciēu lāu. | |
| Nguŏk-gĭng | |
| Nguŏk-gĭng (月經), iâ hô̤ lā̤ hèng-nguŏk-gĭng (行月經) hĕ̤k-ciā tiĕng-gói, sê cṳ̄-gṳ̆ng nô̤i-mò̤ táung-puòi, táung giâ lì gì nô̤i-mò̤ cŭ-cék gâe̤ng háik téng ĭng-dô̤ diē-sié làu chók lì gì hiêng-chiông. Nṳ̄-gái gâe̤ng ô gì chĭ-séng gì buô-ṳ̄ dông-ŭk găk sĕng-ṳ̆k-gĭ cĭ nô̤i â̤ găk gô-dêng gì sèng-âu chók-hiêng nguŏk-gĭng, chă-bók-dŏ̤ siŏh nguŏk siŏh huòi, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „nguŏk-gĭng“. | |
| Hók-ciŭ-uâ gōng nṳ̄-gái hèng nguŏk-gĭng gó ô 1 cṳ̄ng ūi-uāng gì gōng-huák: sĭng lā̤ lì lāu. | |
| Giòng-cié tiéh-chiĕng | |
| Giòng-cié tiéh-chiĕng (強制拆遷, ék-buăng tĕ̤k „giòng-cié chiék-chiĕng“) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók téng 2000 nièng-dâi kăi-sṳ̄ gáu hiêng-câi iā sèu huák-sĕng gì siŏh cṳ̄ng hiêng-chiông, bêng-chiă muōng biéng muōng ngièng-dâe̤ng. Ék-buăng sê cī găk tiéh-chiĕng siŏh huŏng gâe̤ng ké̤ṳk ĭ tiéh-chiĕng hī siŏh huŏng găk gó muôi ciék-ché̤ṳk hĕ̤k-ciā găk lā̤ dàng-puáng gì sèng-âu, puái nè̤ng ciŏng ĭ gì chió giòng-cié tiáh dâi gì hèng-ùi. | |
| Dièu-siēng-cŭk | |
| Dièu-siēng-cŭk(朝鮮族, Dièu-siēng-ngṳ̄: 조선족) iâ hô̤ lā̤ Dâi-hàng-mìng-cŭk(大韓民族, Dièu-siēng-ngṳ̄: 대한민족), sê Dièu-siēng buáng-dō̤ gì ciō-tā̤ mìng-cŭk, găk Dṳ̆ng-guók gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ iâ ô iā sâ̤ Dièu-siēng-cŭk gì nè̤ng. Gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng dŭ-liāng ô 8000 uâng nè̤ng. Dièu-siēng-cŭk gì mū-ngṳ̄ sê Dièu-siēng-ngṳ̄, iâ hô̤ lā̤ Hàng-guók-ngṳ̄. | |
| Gŏ̤-guó-là̤ | |
| Gŏ̤-guó-là̤ (高句麗, Dièu-siēng-ngṳ̄: 고구려) sê Dièu-siēng buáng-dō̤ gô-dā̤ gì guók-gă, iâ sê Dièu-siēng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng Săng-guók Sì-dâi gì săng ciáh guók-gă cĭ ék. | |
| Gŏ̤-guó-là̤ găk 668 nièng ké̤ṳk Dòng-dièu, Sĭng-lò̤ lièng-gŭng chók-bĭng miĕk dâi. Ô gì guók-mìng ké̤ṳ Dòng-dièu niăh kó̤ Dṳ̆ng-guók; ô gì cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cà̤ gióng-lĭk Buŏk-hāi-guók; gó ô gì làu diŏh nguòng-dê, biéng siàng gĭng-dáng Dièu-siēng-cŭk gì cū-cŭng. | |
| Báik-cá̤ | |
| Báik-cá̤ (百濟, Dièu-siēng-ngṳ̄: 백제) sê Dièu-siēng buáng-dō̤ gô-dā̤ gì guók-gă, iâ sê Dièu-siēng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng Săng-guók Sì-dâi gì săng ciáh guók-gă cĭ ék. Ciā guók-gă gì ôi-dê găk gĭng-dáng Dièu-siēng buáng-dō̤ gì să̤-nàng-buô. | |
| Gŏ̤-gău-là̤ găk 660 nièng ké̤ṳk Dòng-dièu, Sĭng-lò̤ lièng-gŭng chók-bĭng miĕk dâi. | |
| Sĭng-lò̤ | |
| Sĭng-lò̤ (新羅, Dièu-siēng-ngṳ̄: 신라) sê Dièu-siēng buáng-dō̤ gô-dā̤ gì guók-gă, iâ sê Dièu-siēng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng Săng-guók Sì-dâi gì săng ciáh guók-gă cĭ ék. Ciā guók-gă gì ôi-dê găk gĭng-dáng Dièu-siēng buáng-dō̤ gì dĕ̤ng-nàng-buô. | |
| Sĭng-lò̤ găk 660 nièng gâe̤ng Dòng-dièu lièng-hăk kī lì miĕk dâi Báik-cá̤, bô găk 668 nièng miĕk Gŏ̤-guó-là̤. 676 nièng, ciŏng Dòng-dièu gì buô-dôi dṳ̆k chók Dièu-siēng buáng-dō̤, gióng-lĭk Tūng-ék Sĭng-lò̤ Uòng-dièu. | |
| Ciā Tūng-ék Sĭng-lò̤ Uòng-dièu găk 892 nièng bô hŭng-liĕk siàng săng ciáh guók-gă, cuòi găk lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng hô̤ lā̤ Hâiu-săng-guók. 935 nièng, Sĭng-lò̤ ké̤ṳk Gŏ̤-là̤ Uòng-dièu miĕk dâi. | |
| Dó̤h | |
| Dó̤h (桌 hĕ̤k-ciā 棹) sê siŏh cṳ̄ng gă-sĭ, iù siŏh ciáh bìng-dài gâe̤ng gūi ciáh ciĕ-gá cŭ-siàng, dò̤ lā̤ ĕng nó̤h sāi. Ô gì dó̤h ô tá̤, tá̤ diē-sié â̤ ĕng nó̤h. Dó̤h ék-buăng gâe̤ng iē-giāng cà̤ sāi. | |
| Dó̤h â̤ dé̤ṳng buŏng cṳ̆-dó̤h, dà-gī, siăh-buông-dó̤h, gĕ̤ng-cáuk-dài, mà-chiók-dó̤h dēng dēng. | |
| Báik-siĕng-dó̤h | |
| Báik-siĕng-dó̤h(八仙桌) sê dó̤h gì siŏh cṳ̄ng. Ciā dó̤h dó̤h-méng bī-gáu kuăng, siŏh biĕng â̤ sôi 2 ciáh nè̤ng, biĕng-dău dŭ-liāng â̤ sôi 8 ciáh nè̤ng, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „báik-siĕng-dó̤h“. | |
| Chéu | |
| Chéu (𣗬), ùng-tĕ̤k sê̤ṳ (樹), sê cī ô mŭk-cê chéu-sĭng gâe̤ng chéu-ngâ̤ gì siŏh lôi sĭk-ŭk, â̤ uăk iā sâ̤ nièng. Găk bàng-siòng sĕng-uăk dâi-dŏng, ô gì duâi dău gì guáng-mŭk iâ â̤ dé̤ṳng hô̤ lā̤ chéu, pī-ṳ̀ gōng siŏh-liù-chéu, dà-chéu. | |
| Chéu â̤ ngiēk găk ngék-ciēu nê-iōng-huá-táng, tū-dê chĭng-sĭk gâe̤ng dièu-cīng ké-hâiu gì huŏng-miêng siŏng-dŏng dṳ̀ng-iéu. | |
| Chéu găk gô-dā̤ iâ hô̤ lā̤ mŭk (木). Mŭk iâ sê Dṳ̆ng-guók ngū-hèng dâi-dŏng gì siŏh ciáh. | |
| Hŭng-cūi | |
| Hŭng-cūi (風水) cêu sê ké̤ṳk dê-huŏng káng-sióng, hiêng-diòng kō̤-chă dê-huŏng gì hŭng gâe̤ng cūi, sōng-dĕk găk diê-uái kī gṳ̆ng-dâing, kī chió, kī chŏng hĕ̤k-ciā kī muó gì siŏh cṳ̄ng huŏng-huák. Iā sâ̤ nè̤ng giéng-gáe̤k hŭng-cūi sê siŏh cṳ̄ng mì-séng, bók-guó, hŭng-cūi diē-sié mâ̤ ciēu gì nó̤h â̤ dé̤ṳng sāi kuŏ-hŏk nguòng-lī lì gāi-sék, gó-chṳ̄ ô gì nè̤ng giéng-gáe̤k hŭng-cūi ng-sê mì-séng. | |
| Kŭ-chèng | |
| Kŭ-chèng(古田 hĕ̤k-ciā 坵塍) sê Nìng-dáik â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing. Kŭ-chèng gô-dā̤ sê sṳ̆k Hók-ciŭ guāng gì, sê Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék cĭ ék, gó̤-lòng gâing tŭng-ê̤ṳng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ gì Kŭ-chèng-kiŏng. | |
| Mā-muōi | |
| Mā-muōi-kṳ̆(馬尾區) sê Hók-ciŭ-chê â-dā̤ gì siŏh ciáh kṳ̆, iâ sê Hók-ciŭ gì ngū-kṳ̆ cĭ ék. | |
| Mā-muōi-kṳ̆ â-dā̤ ô 1 ciáh gă̤-dô̤ gâe̤ng 3 ciáh déng: | |
| Guŏng-biāng | |
| Guŏng-biāng (光餅) sê siŏh cṳ̄ng Hók-gióng dĕk-sáik gì biāng, găk Hók-ciŭ, Buò-dièng gâe̤ng Gióng-ĕu dŭ ô. Gáu-muōi-lāu guŏng-biāng iù Hók-ciŭ diòng gáu Liù-giù, iâ sê Liù-giù gì dĕk-sáik sĭk-pīng. | |
| Siŏng-diòng găk Mìng-dièu Gă-cêng 41 nièng (1562 nièng) gì sèng-âu Uŏ-káiu duâi páh-huāng, Mìng-dièu huòng-dá̤ puái Chék Gié-guŏng lì Hók-gióng miĕk Uŏ-káiu. Chék Gié-guŏng chók-huák cĭ sèng, gó̤ ĭ gì buô-hâ kék miêng-hūng có̤ siàng siŏh cṳ̄ng ièng-ièng-sék gì biāng, dâi-dŏng páh siŏh ciáh kĕ̤ng-kĕ̤ng dò̤ lā̤ ché̤ṳng sók, guá diŏh dâiu-gáuk gà̤-dēng. Ciŏng-uâng có̤ iā huŏng-biêng, nâ sê bók-lō̤ siŏh kĕ̤ng, cêu â̤ téng dâiu-gáuk gà̤-dēng dò̤ giâ lì dĭk-ciék kă̤. Gáu-muōi-lāu báh-séng iâ kăi-sṳ̄ liù-hèng siăh cuòi, kék Chék Gié-guŏng gì miàng-cê lì miàng ciā biāng, hô̤ lā̤ „guŏng-biāng“. | |
| Hók-ciŭ gì guŏng-biāng gó sê sáung Hók-chiăng guŏng-biāng gâe̤ng Hùng-săng-giò guŏng-biāng có̤i chók-miàng. Gô-dā̤ Hùng-săng-giò sê Hók-ciŭ gì siŏh ciáh gău-tŭng iéu-dô̤, gĭng-guó hŭ-uái gì nè̤ng iā sâ̤, guŏng-biāng bô biêng-ngì bô hō̤ siăh, gó-chṳ̄ găk Hók-ciŭ iā chók-miàng. | |
| Gū-làu | |
| Gū-làu-kṳ̆ (鼓樓區) sê Hók-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆, iâ sê Hók-ciŭ-chê gì hèng-céng dṳ̆ng-sĭng. Gô-dā̤ găk Bìng-săng săng kă ô siŏh ciáh „gū-làu“ (鼓樓), gó-chṳ̄ ciā kṳ̆ miàng-cê hô̤ lā̤ „Gū-làu-kṳ̆“. Hī sèng-âu gì gū-làu găk gĭng-dáng Gū-bìng-lô (鼓屏路) gâe̤ng Gū-să̤-lô (鼓西路) gău-chă diô-kāu gì să̤-báe̤k-gáe̤k, 1950 nièng-dâi ké̤ṳk céng-hū tiáh dâi lāu. | |
| Gū-làu-kṳ̆ sê Hók-ciŭ lĭk-sṳ̄ có̤i dòng gì siŏh ciáh kṳ̆. Găk Mìng-uŏk gì sèng-âu, guók-uòng Ù-cṳ̆ ciŏng siū-dŭ kī diŏh cŭ-uái, cuòi â̤ dé̤ṳng sáung Hók-ciŭ gióng siàng gì kăi-sṳ̄. | |
| Gū-làu-kṳ̆ â-dā̤ ô 9 ciáh gă̤-dô̤ gâe̤ng 1 ciáh déng : | |
| Céng-ăng | |
| Céng-ăng-kṳ̆(晉安區) sê Hók-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆, iâ sê Hók-ciŭ chê-kṳ̆ dâi-dŏng miêng-cék có̤i duâi gì siŏh ciáh kṳ̆. Céng-ăng-kṳ̆ găk Hók-ciŭ chê-kṳ̆ gì dĕ̤ng-báe̤k-buô, biĕng-dău ô Céng-ăng-ò̤, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „Céng-ăng-kṳ̆“. | |
| Gū-làu-kṳ̆ â-dā̤ ô 3 ciáh gă̤-dô̤, 4 ciáh déng gâe̤ng 2 ciáh hiŏng: | |
| Chŏng-săng | |
| Chŏng-săng-kṳ̆ (倉山區) sê Hók-ciŭ-chê gì siŏh ciáh kṳ̆. Dŏng-ciŭ-dô̤ (中洲島) dó̤i-méng ô Dìng-săng (藤山, iâ hô̤ lā̤ Iĕng-dài-săng), gô-dā̤ hô̤ lā̤ „Chŏng-săng“, sê sṳ̆k Chŏng-săng-kṳ̆ guāng gì. Chŏng-săng-kṳ̆ ciā miàng-cê iâ sê téng cŭ-uái lì gì. | |
| Chŏng-săng-kṳ̆ gô-dā̤ sê să̤-huŏng liāng-sê̤ṳ-guāng gì dê-huŏng, ô iā sâ̤ huăng-giāng lì cŭ-uái dêu, gó-chṳ̄ ô iā sâ̤ să̤-iòng gì gū-cék gâe̤ng gáu-dòng. | |
| Chŏng-săng-kṳ̆ â-dā̤ ô 8 ciáh gă̤-dô̤ gâe̤ng 5 ciáh déng: | |
| Bànguâpedia | |
| Bànguâpedia (=Bàng-uâ Wikipedia), iâ hô̤ lā̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Wikipedia, sê sāi Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ siā gì Wikipedia. Găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié, „Bàng-uâ“ sê „bàng-siòng gōng gì uâ“ gì é-sé̤ṳ. | |
| Bànguâpedia diŏh 2006 nièng 9 nguŏk 30 hô̤ ciáng-sék sìng-lĭk. Có̤i cā nâ kĕk Bàng-uâ-cê lì siā, mò̤-niĕ-ài ô mâ̤ ciēu nè̤ng káng mâ̤ huôi-é, iù 2013 nièng 6 nguŏk 23 hô̤ kăi-sṳ̄, dùng-sì sāi Bàng-uâ-cê gâe̤ng Háng-cê cà̤ siā. Gáu 2014 nièng 10 nguŏk 19 hô̤, dèu-mĕ̤k só-liông ciáng-sék chiĕu guó siŏh chiĕng. Hiêng-câi, Bànguâpedia dŭ-liāng ô piĕng ùng-ciŏng. | |
| Holopedia | |
| Holopedia, iâ hô̤ lā̤ Mìng-nàng-ngṳ̄ Wikipedia, sê sāi Mìng-nàng-ngṳ̄ siā gì Wikipedia. „Holo“ sê cī „Hō-ló-oē“, sê Mìng-nàng-ngṳ̄ gì siŏh cṳ̄ng biék-chĭng. | |
| Holopedia găk 2003 nièng 4 nguŏk sìng-lĭk, có̤i cā sê siŏh dêng Dài-uăng nè̤ng có̤ gì dŭk-lĭk uōng-câng, gâe̤ng Wikimedia mò̤-găng-guó. Gáu-muōi-lāu găk 2004 nièng 5 nguŏk gă diē Wikipedia, biéng siàng Wikipedia gì siŏh ciáh Mìng-nàng-ngṳ̄ bēng-buōng. | |
| Holopedia gă diē Wikipedia cĭ hâiu, Dṳ̆ng-ùng ī-ngôi gì Háng-ngṳ̄-cŭk gáuk cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng bēng-buōng kăi-sṳ̄ chók-hiêng, bău-guák Ùng-ngiòng-ùng Wikipedia (Mì-gĭ-dâi-diēng), Uŏk-ngṳ̄ Wikipedia, Ngù-ngṳ̄ Wikipedia, Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Wikipedia (Bànguâpedia), Káh-gă-ngṳ̄ Wikipedia (Hakkâpedia), Gáng-ngṳ̄ Wikipedia dēng dēng. Siŏng-ngṳ̄ gâe̤ng Buò-siĕng-ngṳ̄ dēng dēng gì bēng-buōng iâ găk Wiki Bô-lâung-diòng diē-sié lā̤ có̤. Gó-chṳ̄ gōng Holopedia gì sìng-lĭk dó̤i Háng-ngṳ̄-cŭk gáuk cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng bēng-buōng gì sìng-lĭk īng-hiōng cêng duâi. | |
| Holopedia ŏ̤k Uŏk-nàng-ngṳ̄ Wikipedia siŏh iông, nâ kĕk Mìng-nàng-ngṳ̄ gì Băh-uâ-cê lì siā dèu-mĕ̤k, ng-sāi Háng-cê siā. Cuòi gâe̤ng Bànguâpedia, Hakkâpedia mâ̤ siŏh iông. Nâ sê buóh siōng siā Háng-cê, nâ dé̤ṳng găk dèu-mĕ̤k gì tō̤-lâung-hiĕk diē-sié kĕk Háng-cê siā, ciā Háng-cê gì „dèu-mĕ̤k“ dâi-dŏng, gó ô iā sâ̤ mò̤-niĕ-ài kĕk Háng-cê siā gì cê, ciòng-buô kĕk Băh-uâ-cê lì tá̤. Gáu 2016 nièng 6 nguŏk, Holopedia dŭ-liāng ô [ 150,000] piĕng ùng-ciŏng. | |
| Hakkâpedia | |
| Hakkâpedia iâ hô̤ lā̤ Káh-gă-ngṳ̄ Wikipedia, sê sāi Káh-gă-ngṳ̄ siā gì Wikipedia. Găk Káh-gă-ngṳ̄ diē-sié, „Hakkâ“ sê „Káh-gă-nè̤ng“ hĕ̤k-ciā „Káh-gă-ngṳ̄“ gì é-sé̤ṳ. | |
| Hakkâpedia găk 2007 nièng 5 nguŏk 27 hô̤ ciáng-sék sìng-lĭk. Có̤i cā nâ kĕk Káh-ngṳ̄ Băh-uâ-cê lì siā, mò̤-niĕ-ài ô nè̤ng káng mâ̤ huôi-é, iù 2013 nièng 4 nguŏk 28 hô̤ kăi-sṳ̄ iâ kĕk Háng-cê lì siā. Mò̤-niŏh-òng, Bànguâpedia (Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Wikipedia) iâ sêu ĭ gì īng-hiōng, iâ kăi-sṳ̄ kĕk Háng-cê lì siā ùng-ciŏng. | |
| Gáu 2014 nièng 10 nguŏk 20 hô̤, Hakkâpedia dŭ-liāng ô [ 4,319] piĕng ùng-ciŏng. | |
| Ū-ì-săng | |
| Ū-ì-săng(武夷山) sê Gŏng-să̤ gâe̤ng Hók-gióng gău-gái gì siŏh bĭh săng. Ciā săng gì săng-sìng sê Ū-ì-gŭng(武夷君), gó-chṳ̄ săng hô̤ lā̤ „Ū-ì-săng“. | |
| Ū-ì-săng sê dĕ̤ng-báe̤k gáu să̤-nàng hióng gì săng, báe̤k-biĕng ciék Siĕng-hà-liāng(仙霞嶺), nàng-biĕng lièng Gāu-lièng-săng(九連山). Dòng 550 gŭng-lī, bìng-gĭng ô 1000 mī hī māng gèng. Có̤i gèng gì săng sê Uòng-gŏng-săng(黃崗山), gèng 2158 mī. | |
| Ū-ì-săng gì gīng mâ̤ ngài, sê Dṳ̆ng-guók gì guók-gă-gék cê̤ṳ-iòng-bō̤-hô-kṳ̆. Hók-gióng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì tàu ciáh guók-gă Mìng-uŏk, có̤i cā gì dŭ-siàng cêu sê găk Ū-ì-săng săng-kă gì Ū-ì-săng-chê hŭ-uái, gáu-muōi-lāu ciáh buăng gáu Hók-ciŭ. Ū-ì-săng ô siŏh cṳ̄ng miàng-cê hô̤ „Dâi-è̤ng-bò̤“(大紅袍) gì è̤ng-dà iā chók-miàng. | |
| Bă-ciĕu | |
| Bă-ciĕu (芭蕉) sê siŏh cṳ̄ng chéu, ciā chéu gì guō-sĭk â̤ siăh. | |
| Chiéu | |
| Chiéu(笑) sê siŏh cṳ̄ng biēu-dăk sĭng-cìng gì biēu-cìng. Nè̤ng gì chiéu ék-buăng biēu-dăk huăng-hī. | |
| Tiè-mà | |
| Tiè-mà(啼嘛) iā hô̤ lā̤ tiè(啼), sê siŏh cṳ̄ng biēu-cìng, ék-buăng biēu-sê nè̤ng mâ̤ sōng-kuái hĕ̤k-ciā iā gĭ-dông. | |
| Cìng-gāng | |
| Cìng-gāng(情感) sê dó̤i siŏh dêng ciō-guăng niêng-dĭ gīng-ngiêng gì tŭng-chĭng, bău-guák iā sâ̤ cṳ̄ng gāng-gáe̤k, sṳ̆-siōng, hèng-ùi công-hăk siŏh dŏi sāng-sĕng gì sĭng-lī gâe̤ng sĕng-lī câung-tái. Có̤i pū-biéng gì cìng-gāng ô huăng-hī, sêu-ké, siŏng-sĭng, chiăng-ngiăk, giăng gâe̤ng ái. | |
| Dĕ̤ng Dṳ̆ng-guók Hāi | |
| Dĕ̤ng Dṳ̆ng-guók Hāi(東中國海), Dṳ̆ng-guók nè̤ng gó̤ ĭ Dĕ̤ng-hāi (東海), Hàng-guók nè̤ng gó̤ ĭ Nàng-hāi (南海), sê Tái-bìng-iòng biĕng-dău gì siŏh ciáh hāi. Găk Dṳ̆ng-guók dĕ̤ng-biĕng, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „Dĕ̤ng Dṳ̆ng-guók Hāi“. | |
| Tái-iòng-hiê | |
| Tái-iòng-hiê(太陽系) sê ī Tái-iòng ùi dṳ̆ng-sĭng gì siŏh ciáh sĭng-hiê. | |
| Tái-iòng-hiê ô 8 ciáh giàng-sĭng, ièng tái-iòng có̤ dŭng-sĭng tié-lāu pă-pă-kuàng. Cī 8 ciáh giàng-sĭng sê: Cūi-sĭng, Gĭng-sĭng, Dê-giù, Huōi-sĭng, Mŭk-sĭng, Tū-sĭng, Tiĕng-uòng-sĭng gâe̤ng Hāi-uòng-sĭng. | |
| Guă-cī | |
| Guă-cī (瓜子) sê siŏh lôi chó̤i-siăh-nó̤h gì tŭng-chĭng, cêu sê gáuk cṳ̄ng guă gì cī-cī. | |
| Hók-ciŭ nè̤ng có̤i sèu siăh gì guă-cī sê háik-guă-cī (黑瓜子), ĭ sê siŏh cṳ̄ng să̤-guă gì guă-cī. Bók-guó, gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng có̤i sâ̤ nè̤ng siăh gì sê hióng-nĭk-gì gì guă-cī. | |
| Lāng | |
| Lāng (漤) sê dông-ŭk chói diē-sié hŭng-mĭk chók lì gì siŏh cṳ̄ng ĭk-tā̤, mò̤ ngàng-sáik, ô dó̤i-chiū siēu-huá gì gŭng-nèng. | |
| Tàng | |
| Tàng (痰) sê nè̤ng hié, ciĕ-ké-guāng dēng dēng pé-kiŏng â-dā̤ gì hŭ-ngék guāng-dô̤ niĕng-mŏk hŭng-mĭk chók lì gì nĭ-nĭ-sék gì ĭk-tā̤. Tàng diē-sié ô ŭng-dìng, bâng-dŭk, sá̤-kṳ̄ng hĕ̤k-ciā guó-mīng-nguòng, tŭng-guó sáu ciŏng tàng téng chói lā̤ puòi chók lì. | |
| Gâng | |
| Gâng (汗) sê nè̤ng cī siŏh lôi cék-tùi dông-ŭk tŭng-guó gâng-siáng hŭng-mĭk chók lì gì ĭk-tā̤. Ék-buăng lì gōng cī siŏh lôi dông-ŭk găk cê-gă giéng-gáe̤k iĕk gì sèng-âu â̤ chók gâng, mŭk-dék sê gáung-ŭng. Gâng gì ciō-iéu sìng-hông sê cūi, chă-bók-dŏ̤ găk 98% gáu 99% cō̤-iêu, diông giâ lì sê lṳ̆k-huá-năk, iā ciēu liông gì niêu-só gâe̤ng gì-tă sièng-lôi. | |
| Bók-dùng dông-ŭk gì gâng-siáng ôi-dê mâ̤ siŏh iông: pī-ṳ̀ gōng nè̤ng gì gâng-siáng găk puòi-hŭ â-dā̤, kēng-giāng gì sê găk chói-siĕk diē-sié. | |
| Niêu | |
| Niêu(尿) sê nè̤ng gâe̤ng gì-tă cék-tùi dông-ŭk dâi-siâ ī-hâiu, iù niêu-dô̤ bà̤ chók lì gì ĭk-tā̤. | |
| Niêu diē-sié gì ciō-iéu sìng-hông sê cūi, chă-bók-dŏ̤ ciéng 95% gáu 97% cō̤-iêu; diông giâ lì sê niêu-só, niêu-sŏng, diêng-gāi-cék, dŭk-só, sáik-só, gék-só dēng dēng. | |
| Hāi | |
| Hāi (海) sê gâe̤ng dâi-iòng lièng siŏh dŏi gì duâi miêng-cék gì gèng-cūi-kṳ̆. Ô gì mò̤ gâe̤ng dâi-iòng lièng siŏh dŏi gì iā duâi gì nô̤i-lṳ̆k gèng-cūi-hù, iâ ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ hāi. | |
| Hāi gâe̤ng dâi-iòng tŭng-chĭng hāi-iòng. Dê-giù biēu-méng 71% gì miêng-cék sê hāi-iòng. | |
| Dâi-iòng | |
| Dâi-iòng(大洋) sê cī dê-giù biēu-méng miêng-cék iā duâi gì gèng-cūi-kṳ̆. Dâi-iòng găk dâi-lṳ̆k biĕng-dău gì hī siŏh buô-hông gèng-cūi-kṳ̆ hô̤ lā̤ hāi. | |
| Áng diòng-tūng gì guăng-diēng, sié-gái gà̤-dēng gì ô 4 ciáh dâi-iòng: Éng-dô-iòng, Dâi-să̤-iòng, Tái-bìng-iòng gâe̤ng Báe̤k-bĭng-iòng. 2000 nièng, guók-cié cūi-ùng dê-lī cŭ-cék bô ciŏng Nàng-gĭk-ciŭ hô-gê̤ṳng gì gèng-cūi-kṳ̆ téng gūi dâi-iòng diē-sié buŏng chók lì, biéng siàng dâ̤ 5 ciáh dâi-iòng, hô̤ lā̤ Nàng-bĭng-iòng. | |
| Hāi gâe̤ng dâi-iòng tŭng-chĭng hāi-iòng. Dê-giù biēu-méng 71% gì miêng-cék sê hāi-iòng. Găk hāi-iòng dâi-dŏng, iòng gì miéng-cék ciéng 89%. | |
| Báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆ | |
| Báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆(百科全書) sê gái-siêu ìng-lôi sū-iū dĭ-sék hĕ̤k-ciā siŏh lôi dê-sék gì gĕ̤ng-gê̤ṳ-cṳ̆. Ciā cṳ̆ ék-buăng áng sṳ̀-diēng gì huŏng-sék biēng-bà̤, kĕk dèu-mĕ̤k có̤ gĭ-buōng dăng-nguòng, siū-cĭk gáuk cṳ̄ng līng-ṳ̆k gì miàng-sṳ̀, sṳ̆k-ngṳ̄, dê-miàng, sê̤ṳ-giông, ìng-ŭk, cáuk-pīng dēng dēng, bók-guó ng-siū-cĭk sṳ̀-ngṳ̄, gó-chṳ̄ gâe̤ng sṳ̀-diēng mâ̤ siŏh iông. Sié-gái gà̤-dēng bī-gáu chók-miàng gì báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆ ô «Dâi Ĭng Báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆» gâe̤ng «Sŭ-lièng Báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆». | |
| Dṳ̆ng-guók gô-dā̤ gì lôi-cṳ̆(類書) gâe̤ng báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆ gì séng-cék ô nék-giāng chiông, gó-chṳ̄ ô gì să̤-huŏng nè̤ng iâ dŏng cuòi sê siŏh cṳ̄ng báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆. «Īng-lŏk Dâi-diēng» sê có̤i duâi gì siŏh buô lôi-cṳ̆, «Dâi Ĭng Báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆» gōng ĭ sê „sié-gái lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng có̤i duâi gì báik-kuŏ-ciòng-cṳ̆“. Bók-guó, gĭng-dáng gì Wikipedia dèu-mĕ̤k só-liông ī-gĭng chiĕu guó «Īng-lŏk Dâi-diēng» lāu. | |
| Hŭng | |
| Hŭng (風) sê duâi huăng-ùi gì ké-tā̤ làu-dông gì hiêng-chiông. | |
| Dài-uăng-sēng (Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók) | |
| Dṳ̆ng-huà Ìng-nìng Gê̤ṳng-huò-guók gì Dài-uăng-sēng, Dṳ̆ng-huà Ìng-nìng Gê̤ṳng-huò-guók sê gŏng-gé̤ṳ «Dṳ̆ng-huà Ìng-nìng Gê̤ṳng-huò-guók Hièng-huák» gì giĕ-dêng, găk Dài-uăng gâe̤ng Pàng-hù sié gì siŏh ciáh sēng. Sĭk-cié ciā sēng sê hṳ̆-siék gì, Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók táu-dā̤ dŭ mò̤ tūng-cié guó Dài-uăng. Ciā „sēng“ gâe̤ng Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì Dài-uăng-sēng huōng-ùi chă-bók-dŏ̤. | |
| 1945 nièng, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók guók-mìng céng-hū téng Nĭk-buōng hŭ-uái dáik gáu Dài-uăng. Dâ̤ 2 nièng, Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k huák-sĕng nô̤i-céng, guók-mìng céng-hū găk 1949 nièng cāu kó̤ Dài-uăng. Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng găk Dâi-lṳ̆k gióng-lĭk Dṳ̆ng-huà Ìng-nìng Gê̤ṳng-huò-guók, buóh siōng puái buô-dôi kó̤ „gāi-huóng“ Dài-uăng, mò̤ sìng-gŭng. | |
| Găk gĭng-dáng gì Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k, ô-guăng Dài-uăng gì dâi-gié dŭ sê sṳ̆k Guók-ô-iêng Dài-uăng Sê̤ṳ-ô Bâing-gŭng-sék guāng gì. Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng tié-lāu hióng ĭ gì báh-sáng sŏng-diòng Dài-uăng sê Dṳ̆ng-guók liāng-tū, iā sâ̤ Dâi-lṳ̆k nè̤ng iâ sê ciŏng-uâng giéng-gáe̤k gì, sĭk-cié gĭng-dáng Dài-uăng ô mâ̤ ciēu nè̤ng dó̤i Dâi-lṳ̆k mâ̤ nêng-dùng. | |
| Dài-uăng-sēng | |
| Dài-uăng-sēng sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì siŏh ciáh sēng, tūng-dê Dài-uăng-dō̤ siŏh buô-hông chê gâe̤ng gâing, gó ô Pàng-hù hô-gê̤ṳng. | |
| 1887 nièng, Muāng-chĭng céng-hū ciáng-sék găk Dài-uăng sié siŏh ciáh sēng, hī sèng-âu cĭ sèng Dài-uăng sê sṳ̆k Hók-gióng-sēng guāng gì. Gáu-muōi-lāu Dài-uăng ké̤ṳk Muāng-chĭng gák ké̤ṳk Nĭk-buōng. 1945 nièng, Nĭk-buōng găk Dâ̤ ché̤ṳ sié-gái dâi-ciéng dâi-dŏng suŏ gò̤ dàu-hòng, Dài-uăng ké̤ṳk gák ké̤ṳk Dṳ̆ng-huà Mìng-guók. 1956 nièng, Dài-uăng-sēng céng-hū iù Dài-báe̤k buăng gáu Nàng-dàu-gâing gì Nàng-dàu-chê. | |
| Hī sèng-âu Dài-uăng-sēng mò̤ dĭk-hăk-chê, gó̤-lòng dō̤ dŭ sê sṳ̆k sēng céng-hū guāng gì. 1979 nièng, Gŏ̤-hṳ̀ng téng sēng diē-sié buŏng chók lì có̤ dĭk-hăk-chê. 1998 nièng, Dài-uăng-sēng céng-hū ciáng-sék hṳ̆-huá, iù hèng-céng-iêng puái chók gì nè̤ng cŭ siàng gĭ-guăng. | |
| 2010 nièng 12 nguŏk 25 hô̤, Dài-báe̤k, Dài-dṳ̆ng, Dài-nàng ciáng-sék téng sēng diē-sié dŭk-lĭk chók lì, biéng siàng gĭng-dáng ciŏng-uâng iông-sék. | |
| Gĭng-dáng gì Dài-uăng-sēng sēng céng-hū găk Nàng-dàu-gâing. Sēng â-dā̤ ô 3 ciáh chê gâe̤ng 12 ciáh gâing: | |
| Hók-gióng-sēng (Dṳ̆ng-huà Mìng-guók) | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók Hók-gióng-sēng tūng-dê Gĭng-muòng, Mā-cū gâe̤ng Ŭ-kiŭ, siū-hū găk Gĭng-muòng. | |
| 1946 nièng, Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k huák-sĕng nô̤i-céng, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók guók-mìng céng-hū găk 1949 nièng cāu kó̤ Dài-uăng. 1949 nièng 8 nguŏk 17 hô̤, Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng â-dā̤ gì Dṳ̆ng-guók Ìng-mìng Gāi-huóng-gŭng páh diē Hók-ciŭ, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók ciŏng ĭ gì sēng céng-hū buăng gáu Gĭng-muòng kó̤. | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók găk Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k nâ diông Gĭng-muòng, Mā-cū gâe̤ng Ŭ-kiŭ. Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng găk Dâi-lṳ̆k gióng-lĭk Dṳ̆ng-huà Ìng-nìng Gê̤ṳng-huò-guók, buóh siōng puái buô-dôi kó̤ „gāi-huóng“ Dài-uăng, tié-lāu páh Gĭng-muòng, dŭ mò̤ sìng-gŭng, cêu biéng gĭng-dáng ciŏng-uâng gì iông-sék lāu. | |
| Buăng gáu Gĭng-muòng gì Hók-gióng-sēng sĭk-cié ī-gĭng hṳ̆-gék-huá, mò̤ Dài-uăng-sēng céng-hū hī māng uòng-cīng, lièng sēng gék gì ĭ-iêng dŭ mò̤; sēng-diōng iâ sê iù guók-mìng céng-hū dĭk-cék puái guó, táu-dā̤ mò̤ gĭng-guó sŏng-gṳ̄. 1956 nièng, Hók-gióng-sēng téng Gĭng-muòng buăng gáu Dài-báe̤k bâing-gŭng. 1996 nièng buăng diōng Gĭng-muòng. 1998 nièng, Hók-gióng-sēng céng-hū ciáng-sék hṳ̆-huá. | |
| Gĭng-dáng gì Dài-uăng-sēng â-dā̤ ô 2 ciáh gâing, gó ô siŏh ciáh hiŏng sê iù Gĭng-muòng dâi-guāng gì: | |
| Gă-ngiê | |
| Gă-ngiê kō̤-nèng sê: | |
| Sĭng-dé̤ṳk | |
| Sĭng-dé̤ṳk kō̤-nèng sê: | |
| Sĭng-báe̤k | |
| Sĭng-báe̤k-chê(新北市) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì siŏh ciáh dĭk-hăk chê, ciā chê gì ìng-kēu găk gó̤-lòng ciáh Dài-uăng siàng-chê diē-sié có̤i sâ̤. | |
| Sĭng-báe̤k-chê có̤i cā sê Dài-uăng-sēng â-dā̤ gì Dài-báe̤k-gâing(臺北縣). 2010 nièng 12 nguŏk 25 hô̤, ciáng-sék sĭng-gék biéng siàng dĭk-hăk chê, miàng-cê iâ gāi siàng Sĭng-báe̤k-chê. | |
| Diòng-lŏ̤h | |
| Diòng-lŏ̤h (長樂) sê Hók-ciŭ â-dā̤ gì siŏh ciáh kṳ̆, iâ sê Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék cĭ ék. | |
| Īng-tái | |
| Īng-tái (永泰) sê Hók-ciŭ â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing, iâ sê Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék cĭ ék. | |
| Lièng-gŏng | |
| Lièng-gŏng (連江) sê Hók-ciŭ â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing, iâ sê Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék cĭ ék. | |
| Mìng-chiăng | |
| Mìng-chiăng (閩清) sê Hók-ciŭ â-dā̤ gì siŏh ciáh gâing, iâ sê Mìng-dṳ̆ng sĕk-ék cĭ ék. | |
| Hùng | |
| Hùng (雲) sê hèng-sĭng biēu-méng dâi-ké-cèng dâi-dŏng â̤ káng-giéng diŏh gì ĭk-dék hĕ̤k-ciā bĭng-cĭng gì cĭk-hăk-tā̤, ciō-iéu sìng-hông sê cūi hĕ̤k-ciā gì-tă huá-hŏk ŭk-cék. | |
| Ṳ̄ | |
| Dâung ṳ̄ (逿雨) sê siŏh cṳ̄ng cê̤ṳ-iòng gì gáung-cūi hiêng-chiông. Dâi-ké-cèng dâi-dŏng gì cūi-cĭng-ké ngĭk siàng nâung nâung gì cūi-ciō, iā sâ̤ gì cūi-ciō hăk siŏh dŏi biéng siàng hùng. Hùng diē-sié gì cūi-ciō muōng biéng muōng sâ̤, muōng biéng muōng dâe̤ng, có̤i cṳ̄ng câi mâ̤ kó̤ dâung giâ lì, cuòi cêu sê dâung ṳ̄ gì nguòng-lī. | |
| Suók | |
| Dâung-suók (逿雪) sê siŏh cṳ̄ng cê̤ṳ-iòng hiêng-chiông. | |
| Dâung suók gì nguòng-lī gâe̤ng dâung ṳ̄ chă-bók-dŏ̤, iâ sê hùng diē-sié gì cūi-ciō guó dâe̤ng dâung giâ lì. Bók-guó, tiĕng chéng gì sèng-âu cūi-ciō â̤ ngĭk siàng bĭng-cĭng mâ̤ ṳ̀ng-huá, dĭk-ciék dâung gáu diê-dău, cuòi cêu sê dâung suók. | |
| Hāi-lâung | |
| Hāi-lâung(海亂) sê siŏh cṳ̄ng hāi gà̤-dēng pó̤-huâi-lĭk iā giòng gì lâung(浪), ék-buăng sê iù hāi â-dā̤ dê-cīng īng-kī gì. Hāi-lâung nâ sê īng-hiōng gáu hāi-gièng, ô kō̤-nèng biéng siàng iā kō̤-pá gì tiĕng-căi. | |
| Páh-ngṳ̀-gì chók-hāi cĭ sèng ék-buăng diŏh siăh ák-lâung(鴨卵). Găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié, „ák lâung“ ô „ciŏng hāi-lâung ák giâ“(將海亂壓下) gì é-sé̤ṳ. Cuòi có̤i cā sê kuóh-dà̤ gì hŭng-sŭk. | |
| Săng | |
| Săng (山) sê cī gâe̤ng bàng-dê bău-ùi, bī biĕng-dău ô ciók-dó̤i gèng-dô gì dê-huŏng. | |
| Cūi-căi | |
| Có̤-cūi-căi(做水災) iâ hô̤ lā̤ có̤-cūi-dâung(做水蕩), huák-kă̤-cūi(發溪水) hĕ̤k-ciā hùng-căi(洪災), sê cī ò̤, hù hĕ̤k-ciā hāi chiĕu-guó ciáng-siòng cūi-ôi, ciŏng gièng-gièng mĭh dâi gì tiĕng-căi. | |
| Huōi-căi | |
| Huōi-căi (燬災) iâ hô̤ lā̤ sék-huōi (失燬) hĕ̤k-ciā huōi-siĕu-chió (燬燒厝), sê cī huōi găk mò̤-bâing-huák kóng-cié gì cìng-huóng â-dā̤ tié-lāu kuóng-duâi, ciŏng nó̤h siĕu dâi, bêng-chiă niông cài-sāng có̤ sōng-sék hĕ̤k-ciā nè̤ng có̤ sêu-siŏng gì siŏh cṳ̄ng căi. | |
| Dê-cīng | |
| Dê-cīng (地震) iâ hô̤ lā̤ dê-ngù diōng-giĕng (地牛轉肩), sê cī dê-káe̤k iā ká̤ bóng chók nèng-liông sāng-sĕng gì cīng-dông. Găk lṳ̆k-dê gà̤-dēng, dê-cīng kō̤-nèng â̤ niông huōi-săng báuk-huák; găk hāi hĕ̤k-ciā dâi-iòng â-dā̤, â̤ huák-sĕng hāi-lâung. | |
| Hù | |
| Hù (湖) hĕ̤k-ciā hô̤ lā̤ ù, sê lṳ̆k-dê dâi-dŏng siŏng-dó̤i cêng-cī, ô nék-giāng miêng-cék gì cūi-káuk, mò̤ gâe̤ng hāi hĕ̤k-ciā dâi-iòng lièng siŏh dŏi. | |
| Dō̤ | |
| Dō̤(島) sê cī sé-méng dŭ gâe̤ng cūi (ò̤, hù, hāi hĕ̤k-ciā dâi-iòng) bău-ùi diŏh diē-sié gì nâung gì lṳ̆k-dê. Sié-gái gà̤-dēng có̤i duâi gì dō̤ sê Gáik-lìng-làng-dō̤, nâ sê gái duâi cêu diŏh hô̤ dâi-lṳ̆k. | |
| Buáng-dō̤ | |
| Buáng-dō̤(半島) sê cī 3 méng ké̤ṳk cūi bău-ùi gì lṳ̆k-dê. | |
| Gùng-dō̤ | |
| Gùng-dō̤(群島) iâ hô̤ lā̤ liĕk-dō̤(列島), sê iù siŏh dŏi dō̤ cŭ siàng gì dê-hìng. | |
| Lṳ̆k-dê | |
| Lṳ̆k-dê(陸地) sê cī dê-giù biēu-méng muôi ké̤ṳk cūi mĭh gì buô-hông. Dê-giù biēu-méng 29% gì miêng-cék sê lṳ̆-dê. | |
| Ciá-tàu | |
| Ciá (漈), iâ hô̤ lō̤ ciá-tàu (漈頭) hĕ̤k-chiā bŭk-buó (瀑布), sê ò̤ hĕ̤k-ciā kă̤ gĭng-guó ò̤-sùng duâng-méng gì sèng-âu dĭk-dĭk-sék téng gà̤-dēng dâung giâ lì gì cūi-làu. Mìng-dĕ̤ng dê-kṳ̆ ô cêng sâ̤ sāi ciá có̤ miàng-cê gì dê-miàng, chiông Īng-tái gì Băh-ciá-gău (百漈沟), Bìng-nàng gì Ciá-tàu-chŏng (漈頭村), Ciŭ-nìng gì Gāu-lṳ̀ng-ciá (九龍漈) gâe̤ng Gèng-ciá-tàu (高漈頭), dēng-dēng. | |
| Lièng-gŏng-gâing (Dṳ̆ng-huà Mìng-guók) | |
| Lièng-gŏng-gâing (連江縣) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók diŏh Mā-cū sié gì siŏh ciáh gâing. Ciā gâing sê sṳ̆k Hók-gióng-sēng gì. | |
| Găk Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì hèng-céng dăng-ôi tā̤-hiê diē-sié, Mā-cṳ̄ dê-kṳ̆ ciáng-sék miàng-chĭng sê Lièng-gŏng-gâing (連江縣), â-dā̤ guāng-hăk 4 bĭk hiŏng: | |
| Gáu-huôi Lò̤-mā-cê | |
| Gáu-huôi Lò̤-mā-cê (教會羅馬字) sê cī 19 sié-gī dṳ̆ng-gĭ gáu 20 sié-gī chĕ̤ gì sèng-âu să̤-huŏng gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ tá̤ gáuk cṳ̄ng Háng-ngṳ̄-cŭk ngṳ̄-ngiòng huák-mìng gì gáuk cṳ̄ng Lò̤-mā-cê. Dṳ̀ kŭi Mìng-nàng-ngṳ̄ gì Băh-uâ-cê ī-ngôi, cī siŏh lôi Lò̤-mā-cê ék-buăng nâ găk gáu-huôi diē-sié sāi, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „Gáu-huôi Lò̤-mā-cê“. | |
| Hī sèng-âu nàng-huŏng gáuk-dê gì nè̤ng ék-buăng nâ báik cê-gă gì „huŏng-ngiòng“, mâ̤ hiēu guăng-uâ (Háng-ngṳ̄), iâ káng mâ̤ huôi-é Háng-cê. gó-chṳ̄ diòng-gáu-sê̤ṳ cêu huák-mìng gáuk cṳ̄ng „Gáu-huôi Lò̤-mā-cê“ lì diòng-gáu. Ciā Lò̤-mā-cê huák-mìng ī-hâiu, sáng Gĭ-dók-gáu gì nè̤ng muōng biéng muōng sâ̤, cuòi dŭ sê ĭ gì gŭng-lò̤. Gĭng-dáng gì Ngṳ̄-ngiòng-hŏk hŏk-ciā iā ṳ̀ng-ê téng Gáu-huôi Lò̤-mā-cê diē-sié liēu-gāi hī sì-hâiu gì tĕ̤k-ĭng, ngiēng-géu chók ngṳ̄-ngiòng găk ciā 100 nièng dâi-dŏng gì biéng-huá, cuòi bī gô-dā̤ sāi gì Háng-cê ĭng-ông-cṳ̆ â̤ gāng-dăng iā sâ̤. | |
| Dṳ̆ng-huà Mìng-guók siông-dài ī-hâiu, giòng-páuk Dṳ̆ng-guók nè̤ng nâ dé̤ṳng sāi Háng-cê, gêng-cī gáuk dê sāi ciā „Gáu-huôi Lò̤-mā-cê“ lì siā cê. Â̤ báik „Gáu-huôi Lò̤-mā-cê“ gì nè̤ng cêu muōng biéng muōng ciēu lāu. Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók sìng-lĭk ī-hâiu, bô có̤ „tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ“ gì ông-dông, páh-ák gáuk cṳ̄ng „Háng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng“, iā sâ̤ nàng-huŏng nè̤ng gâe̤ng „Lâng-gā-siăng“ siŏh iông mâ̤ báik gōng cê-gă gì mū-ngṳ̄, cêu ng-sāi gōng â̤ siā Lò̤-mā-cê lāu. Iā sâ̤ nè̤ng găk céng-hū īng-hiōng cĭ giâ giéng-gáe̤k ciā Gáu-huôi Lò̤-mā-cê sê „să̤-huŏng dá̤-guók-ciō-ngiê chĭng-liŏk gì sāng-ŭk“, dĕk-lìng-é ng-kó̤ ŏ̤k ĭ. Chiông gĭng-dáng Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Hók-ciŭ-uâ gì Bàng-uâ-cê, iā sâ̤ Hók-ciŭ nè̤ng lièng tiăng dŭ mò̤ tiăng guó. Gáu-huôi Lò̤-mā-cê diē-sié bō̤-hô có̤i hō̤ gì Mìng-nàng-ngṳ̄ Băh-uâ-cê, chŭi-iòng-gōng guók-ngôi iā sâ̤ nè̤ng gó găk lā̤ sāi, găk Dṳ̆ng-guók gì Mìng-nàng iā sâ̤ nè̤ng iâ sê mâ̤ hiēu ô ciā nó̤h. | |
| Huŏng-ngiòng | |
| Huŏng-ngiòng (方言) sê siŏh ciáh ngṳ̄-ngiòng-hŏk diē-sié gì sŭk-ngṳ̄. Huŏng-ngiòng sê gâe̤ng ngṳ̄-ngiòng siŏng-dó̤i gì gái-niêng. Lâng cṳ̄ng tiăng kī lì mâ̤ siŏh iông gì uâ cĭ găng, nâ sê găk mò̤ ŏ̤k guó dó̤i-huŏng uâ gì cìng-huóng â-dā̤ hó-siŏng tiăng â̤ huôi-é, cuòi cêu hô̤ lā̤ huŏng-ngiòng; nâ sê tiăng mâ̤ huôi-é, cêu hô̤ lā̤ ngṳ̄-ngiòng. | |
| Găk hiêng-dâi siâ-huôi dâi-dŏng, gó ô céng-hū ĭng-ôi gáuk cṳ̄ng nguòng-ĭng, dĕk-lìng-é ciŏng gūi cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng hô̤ lā̤ huŏng-ngiòng gì cìng-huóng. Cuòi găk ngṳ̄-ngiòng-hŏk diē-sié hô̤ lā̤ „céng-dê huŏng-ngiòng“. Chiông Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók ciŏng Pū-tŭng-uâ diâng có̤ Háng-ngṳ̄-cŭk diē-sié mì-ék ciáng-giĕ gì biĕu-cūng ngṳ̄-ngiòng, ciŏng gì-tă gì Háng-ngṳ̄-cŭk ngṳ̄-ngiòng dŭ ké̤ṳk hô̤ lā̤ „Háng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng“, cêu sê sṳ̆k cuòi dêng-ngiê. | |
| Tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ | |
| Tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ(推廣普通話) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók diŏh Dṳ̆ng-guók Dâi-lṳ̆k sāi gáuk cṳ̄ng chiū-dâung tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ gì dâi-gié. Dṳ̆ng-guók gì hièng-huák ciŏng Pū-tŭng-uâ diâng có̤ sê có̤i ciō-iéu gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng, gì-tă gì gáuk cṳ̄ng Háng-ngṳ̄-cŭk ngṳ̄-ngiòng, chŭi-iòng-gōng ké̤ṳk guók-cié gà̤-dēng duâi buô-hông hŏk-ciā gâe̤ng ngṳ̄-ngiòng-hŏk gĭ-gáiu nêng-dêng sê gâe̤ng Pū-tŭng-uâ mâ̤ siŏh iông gì ngṳ̄-ngiòng, Dṳ̆ng-guók gó sê dáung cī gūi cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng sê „Háng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng“. | |
| Hiêng-câi Dṳ̆ng-guók gáuk dê gì guōng-bó̤ gâe̤ng diêng-sê-dài găk duâi buô-hông sì-găng diŏh kĕk Pū-tŭng-uâ lì gōng. Ciòng guók nâ Guōng-dĕ̤ng ô sāi „huŏng-ngiòng“ gì dĕk-guòng, cuòi gó sê ĭng-ôi diŏh hióng găng-biáh gì Hiŏng-gē̤ng có̤ céng-dê sŏng-diòng gì nguòng-ĭng. Diêng-sê-kiók, diêng-īng iâ sê mâ̤ kīng sāi „Háng-ngṳ̄ huŏng-ngiòng“ lì gōng-uâ, nâ mò̤ sīng-chă mâ̤ tŭng-guó. Găk iā sâ̤ hŏk-hâiu diē-sié, sĭng-săng mâ̤ kīng hŏk-sĕng gōng buáng guó gì „huŏng-ngiòng“, nâ mò̤ â̤ ké̤ṳk niăh lā̤ duâi piĕ-bàng. | |
| Dṳ̆ng-guók có̤ cuòi „Tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ“ gì mŭk-dék sê niông gáuk dê gì nè̤ng dŭ â̤ huòi-é dó̤i-huŏng gōng sié-nó̤h. Bók-guó ciā ông-dông có̤ gūi sĕk nièng, ciŏng nàng-huŏng iā sâ̤ nè̤ng có̤ mâ̤ báik gōng cê-gă gì „huŏng-ngiòng“ lāu, lêng-ngôi siŏh huŏng-miêng, diŏh bék gì dê-huŏng tŭi-guōng gó có̤ iā ngiák, gó ô chă-bók-dŏ̤ siŏh-buáng ī-siông lièng tiăng dŭ tiăng mâ̤ lì. Ciŏng-uâng ī-hâiu, céng-hū tŭi-guōng lĭk-dô muōng gă muōng duâi, nàng-huŏng iā sâ̤ siàng-chê gì nè̤ng dŭ cêng kó̤ huāng-dó̤i tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ. | |
| Gĭng-guó guók-ô-iêng gì piĕ-cūng, muōi siŏh nièng 9 nguŏk hông gì dâ̤ 3 ciáh lā̤-bái sê „ciòng-guók tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ sŏng-diòng-ciŭ“. Céng-hū iā â̤ chók-sék, bô bàng ciòng-guók tŭi-guōng Pū-tŭng-uâ siĕng-céng siàng-chê, bô niông ciòng-guók nè̤ng cà̤ lì tì-chók sŏng-diòng kēu-hô̤, gōng gì hô̤ gì ô ciōng-pīng dò̤. Chiông gă̤-dŏng iā sèu káng-giéng gì cêu ô „gōng Pū-tŭng-uâ, siā giĕ-huóng-cê“, „gōng Pū-tŭng-uâ, có̤ ùng-mìng-nè̤ng“(Háng-ngṳ̄: 讲普通话，做文明人); éu-dê-huòng gâe̤ng siēu-hŏk iā sèu káng-giéng gì sê „gōng Pū-tŭng-uâ téng niè-giāng niăh kī“(Háng-ngṳ̄: 讲普通话从娃娃抓起), „ng-gōng huŏng-ngiòng, ng-gōng má-nè̤ng-uâ, có̤ siŏh ciáh hăk-găk gì siēu chê-mìng“(Háng-ngṳ̄: 不讲方言，不讲脏话，做个合格小公民). Gì-dṳ̆ng, ô nè̤ng giéng-gáe̤k ciā „gōng Pū-tŭng-uâ, có̤ ùng-mìng-nè̤ng“ ô má gōng „huŏng-ngiòng“ gì nè̤ng „mâ̤ ùng-mìng“ hĕ̤k-ciā „iā-màng“ gì é-sé̤ṳ. Céng-hū gó ciŏng gōng Pū-tŭng-uâ giòng-cié gâe̤ng sié-nó̤h „ái-guók-ciō-ngiê“ guá-gău, iâ niông gōng „huŏng-ngiòng“ gì iā sâ̤ nè̤ng mâ̤ siōng-kuái. | |
| Găk lièng-hăk-guók gì «Gŭng-mìng guòng-lĭk gâe̤ng céng-dê guòng-lĭk guók-cié gŭng-iók» diē-sié giĕ-dêng, „siēu só nè̤ng iâ ô sāi cê-gă ngṳ̄-ngiòng gì guòng-lĭk“. Bók-guó, gáu gĭng-dáng Dṳ̆ng-guók gó muôi piĕ-cūng ciā gŭng-iók. | |
| Nguŏk-giù | |
| Nguŏk-giù(月球), iâ hô̤ lā̤ nguŏk(月), sê dê-giù mì-ék siŏh ciáh tiĕng-iòng gì ôi-sĭng, iâ sê Tái-iòng-hiê diē-sié dâ̤ 5 duâi gì ôi-sĭng. Nguŏk-giù iâ sê mì-ék siŏh ciáh ô ìng-lôi dĕng-lṳ̆k guó gì dê-nguôi sĭng-giù. | |
| Nguŏk-giù găk gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók iâ hô̤ lā̤ tái-ĭng(太陰). Dṳ̆ng-guók ùng-huá diē-sié ô iā sâ̤ gâe̤ng nguŏk ô găng-guó gì diòng-tūng, cáik-nĭk gâe̤ng ùng-hŏk cáuk-pīng. Găk Hók-ciŭ mìng-ièu diē-sié, Nguŏk-giù hô̤ lā̤ nguŏk-ciā (月姐). | |
| Lièng-hăk-guók | |
| Lièng-hăk-guók (聯合國) sê siŏh ciáh iù iā sâ̤ ciō-guòng guók-gă cŭ siàng gì guók-cié cŭ-cék, ciā cŭ-cék mŭk-dék sê ché̤ṳk-céng gáuk ciáh guók-gă găk guók-cié-huăk, guók-cié ăng-ciòng, gĭng-cá̤ huák-diēng, siâ-huôi céng-buô, ìng-guòng, gŭng-mìng cê̤ṳ-iù, céng-dê cê̤ṳ-iù, mìng-ciō gâe̤ng sĭk-hiêng sié-gái huò-bìng. | |
| Mìng-ciō | |
| Mìng-ciō (民主) sê siŏh ciáh céng-dê diē-sié gì gái-niêng, dâi-biēu ciō-guòng găk báh-sáng chiū lā̤, hĕ̤k-ciā gōng cêu sê ìng-mìng cê-gă có̤ ciō. | |
| Gâe̤ng mìng-ciō siŏng-dó̤i gì gái-niêng sê dŭk-cài. | |
| Dŭk-cài | |
| Dŭk-cài(獨裁) iâ hô̤ lā̤ ciŏng-cié(專制) hĕ̤k-ciā ciŏng-céng(專政), sê siŏh ciáh céng-dê diē-sié gì gái-niêng, sê cī céng-hū ô iā duâi gì guòng-lĭk, â̤ chiĕu guó huák-lŭk gâe̤ng diòng-tūng dô̤-dáik gì cié-iók, sāi gáuk-ìng gì é-cê lì tūng-dê guók-gă. Gâe̤ng cuòi siŏng-dó̤i gì gái-niêng sê mìng-ciō. | |
| Dô̤-dáik | |
| Dô̤-dáik(道德) sê hèng-liòng nè̤ng gì hèng-ùi sê ng-sê ciáng-káuk gì guăng-niêng biĕu-cūng. Dô̤-dáik ék-buăng sê gĭng-guó iā sâ̤ nièng iók-dêng chók lì gì, dáng-sê gâe̤ng huák-lŭk mâ̤ siŏh iông gì sê, dô̤-dáik mò̤ giòng-cié-lĭk. | |
| Ìng-guòng | |
| Ìng-guòng(人權) sê cī gáuk-ìng hĕ̤k-ciā gùng-tā̤ sê ìng-lôi, gó-chṳ̄ tiĕng-sĕng cêu diŏh ô gì gáuk cṳ̄ng guòng-lé. | |
| Guòng-lé | |
| Guòng-lé(權利) sê siŏh ciáh huák-lŭk diē-sié gì gái-niêng, sê téng Ĭng-ngṳ̄ „right“ ciā sṳ̀ huăng-ĭk guó lì gì. Có̤i cā sê cī ìng-guòng, gáu-muōi-lāu iâ ièng-sĕng gáu gáuk cṳ̄ng sĕng-ŭk gì guòng-lé hŭ-uái. | |
| Găk Dṳ̆ng-guók, guòng-lé ék-buăng sê cī „guòng-lĭk gâe̤ng lé-iáh“, bók-guó gâe̤ng Ĭng-ngṳ̄ „right“ ciā sṳ̀ buōng-dā̤ gì é-sé̤ṳ mâ̤ siŏh iông. | |
| Guòng-lĭk | |
| Guòng-lĭk(權力) sê siŏh cṳ̄ng siâ-huôi hiêng-chiông, iâ sê céng-dê-hŏk, guók-cié guăng-hiê gâe̤ng guók-cié céng-dê-hŏk diē-sié ngiēng-géu gì hŏk-sĭng gái-niêng. Diŏh céng-dê-hŏk, guók-cié guăng-hiê diē-sié, dó̤i guòng-lĭk dêng-ngiê ék-buăng ô sé cṳ̄ng: | |
| 1 | |
| 1 (siŏh, ék) sê 0 gâe̤ng 2 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só, iâ sê có̤i nâung gì ciáng-dăng-só. | |
| 2 | |
| 2 (lâng, nê) sê 1 gâe̤ng 3 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só, iâ sê có̤i nâung gì ciáng-sĕ̤ng-só. | |
| 3 | |
| 3 (săng) sê 2 gâe̤ng 4 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 4 | |
| 4 (sé) sê 3 gâe̤ng 5 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 5 | |
| 5 (ngô, ngū) sê 4 gâe̤ng 6 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 6 | |
| 6 (lĕ̤k) sê 5 gâe̤ng 7 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 7 | |
| 7 (chiék) sê 6 gâe̤ng 8 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 8 | |
| 8 (báik) sê 7 gâe̤ng 9 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 9 | |
| 9 (gāu) sê 8 gâe̤ng 10 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 10 | |
| 10 (sĕk) sê 9 gâe̤ng 11 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 0 | |
| 0(lìng, kuàng) sê -1 gâe̤ng 1 cĭ găng gì cīng-só, dâi-biēu hŭ-nó̤h dŭ mò̤. | |
| 100 | |
| 100 (siŏh báik, siŏh báh) sê 99 gâe̤ng 101 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 1000 | |
| 1000 (siŏh chiĕng) sê 999 gâe̤ng 1001 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| 10000 | |
| 10000 (siŏh uâng) sê 9999 gâe̤ng 10001 cĭ găng gì cê̤ṳ-iòng-só. | |
| Gă-huák | |
| Gă-huák(加法) sê siŏh cṳ̄ng gĭ-buōng gì sáung-sŭk ông-sáung, ciŏng lâng ciáh hĕ̤k-ciā lâng ciáh ī-siông gì só-cê hăk siàng siŏh ciáh só cêu sê gă-huák. Gă-huák gì hù-hô̤ sê „+“, giék-guō hô̤ lā̤ „huò“. | |
| Gēng-huák | |
| Gēng-huák(減法) sê gă-huák gì nĭk-ông-sáung, téng nguòng-lài gì siŏh cū diē-sié dò̤ kó̤ siŏh buô-hông, sáung diông giâ lì gì buô-hông. Gēng-huák gì hù-hô̤ sê „-“, giék-guō hô̤ lā̤ „chă“. | |
| Sìng-huák | |
| Sìng-huák(乘法) sê gă-huák gì lièng-sṳ̆k ông-sáung. Siŏh ciáh só-cê lièng-sṳ̆k gă gūi huòi cê-gă cêu hô̤ lā̤ sìng-huák. Sìng-huák gì hù-hô̤ sê „×“, giék-guō hô̤ lā̤ „cék.“ | |
| Dṳ̀-huák | |
| Dṳ̀-huák(除法) sê sìng-huák gì nĭk-ông-sáung, iâ â̤ dé̤ṳng káng có̤ dṳ̀ng-hók gì gēng-huák. Dṳ̀-huák gì hù-hô̤ sê „÷“, giék-guō hô̤ lā̤ „siŏng“. | |
| Sáung-buàng | |
| Sáung-buàng(算盤) sê gô-dā̤ Dĕ̤ng Ā có̤ sáung-só sāi gì gă-sĭ-huă. | |
| Chái-guă | |
| Chái-guă(菜瓜), iâ hô̤ lā̤ uòng-guă(黃瓜), sê siŏh cṳ̄ng guă. | |
| Uòng-pŭng | |
| Uòng-pŭng (黃蜂) sê siŏh lôi pŭng, â̤ gâ nè̤ng, gâ lā̤ kō̤-nèng â̤ sī. | |
| Uòng-lièng | |
| Uòng-lièng (黃連) sê siŏh cṳ̄ng chō̤-buōng sĭk-ŭk, â̤ siăh, iā dĕu. Ĭ iâ sê siŏh cṳ̄ng dṳ̆ng-iŏh. | |
| Bì-bà (ngŏk-ké) | |
| Bì-bà(琵琶) sê siŏh cṳ̄ng Dĕ̤ng Ā diòng-tūng gì ngŏk-ké. | |
| Nê-hù | |
| Nê-hù(二胡) sê siŏh cṳ̄ng Dĕ̤ng Ā diòng-tūng gì guāng-hièng ngŏk-ké. | |
| Dĭ-dă | |
| Dĭ-dă (知咑 hĕ̤k-ciā 啲噠) sê siŏh cṳ̄ng guāng-hièng ngŏk-ké. Nè̤ng táung-kuàng ī-hâiu sáe̤ng-cáung gì sèng-âu iā sèu bóng dĭ-dă. | |
| Siĕu | |
| Siĕu(簫) sê siŏh cṳ̄ng kĕk dé̤ṳk có̤ gì guāng-hièng ngŏk-ké. | |
| Dé̤ṳk | |
| Dé̤ṳk (竹) sê siŏh lôi sĭk-ŭk. Dé̤ṳk cá téng diê-dău buóh có̤ lì gì buô-hông hô̤ lā̤ dé̤ṳk-sūng (竹筍), iâ hô̤ lā̤ sūng, â̤ siăh. | |
| Dô̤-gáu | |
| Dô̤-gáu(道教) sê diŏh Dṳ̆ng-guók buōng-tū huák-nguòng gì siŏh ciáh cŭng-gáu, sê téng Chŭng-chiŭ Ciéng-guók sì-gĭ gì dô̤-gă(道家) huák-diēng lì gì. Dô̤-gáu sê dŏ̤-sìng-gáu, chók-gă-ìng nàng gì hô̤ lā̤ dô̤-sê̤ṳ(道士), nṳ̄ gì hô̤ lā̤ dô̤-gū(道姑). Dô̤-gáu dŭi-giù gì sê dòng-sĭng-bók-lō̤(長生不老), dáik-dô̤-sìng-siĕng(得道成仙) gâe̤ng cá̤-sié-géu-nè̤ng(濟世救人). | |
| Dô̤-gáu gâe̤ng ṳ̀-gáu, hŭk-gáu sê gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók gì săng duâi ciō-iéu gì sṳ̆-siōng dā̤-hiê. Dô̤-gáu gì sṳ̆-siōng dó̤i Háng-cê Ùng-huá-kuŏng gì gì-tă guók-gă iâ ô īng-hiōng. | |
| Ṳ̀-gă | |
| Ṳ̀-gă (儒家), iâ hô̤ lā̤ ṳ̀-gă sṳ̆-siōng (儒家思想) hĕ̤k-ciā ṳ̀-gáu (儒教), sê iù Dṳ̆ng-guók huák-nguòng gì siŏh cṳ̄ng sṳ̆-siōng tā̤-hiê. Ṳ̀-gă có̤i cā sê Chŭng-chiŭ sì-gĭ Lū-guók nè̤ng Kūng-cṳ̄ tì-chók lì gì, ciō-iéu sṳ̆-siōng sê ìng (仁), ngiê (義), lā̤ (禮), dé (智), séng (信). | |
| Ṳ̀-gă diŏh Să̤-háng gì Háng Ū-dá̤ chiū lā̤ ké̤ṳk diâng có̤ ciáng-tūng gì sṳ̆-siōng, ī-hâiu gáuk ciáh dièu-dâi dŭ giék-sṳ̆k Să̤-háng gì céng-cháik. Hī sèng-âu gì tĕ̤k-cṳ̆-nè̤ng diŏh bái Kūng-̆cṳ̄, diŏh tĕ̤k Kūng-cṳ̄ cŏng-sùng gì Sé-cṳ̆ Ngū-gĭng (四書五經). Ṳ̀-gă sṳ̆-siōng iâ diòng gáu Hàng-guók, Nĭk-buōng, Liù-giù gâe̤ng Uŏk-nàng, biéng siàng hī sèng-âu Dĕ̤ng Ā Háng-cê Ùng-huá-kuŏng gê̤ṳng-dùng gì sṳ̆-siōng. | |
| Ṳ̀-gă sṳ̆-siōng ô nék-giāng dái cŭng-gáu gì séng-cék, bók-guó ṳ̀-gă sê ng-sê siŏh ciáh cŭng-gáu gĭng-dáng hŏk-ciā gì káng-huák dŭ mâ̤ siŏh iông. Gĭng-dáng Nĭk-buōng, Hàng-guók gâe̤ng Uŏk-nàng ô iā sâ̤ hŏk-ciā tì-chók ĭ sê cŭng-gáu, bók-guó găk Dṳ̆ng-guók, duâi buô-hông nè̤ng giéng-gáe̤k ĭ nâ sê siŏh ciáh sṳ̆-siōng, ng-sê cŭng-gáu. 20 sié-gī chĕ̤ gì sèng-âu, iā sâ̤ Dṳ̆ng-guók hŏk-ciā giéng-gáe̤k cuòi sê lŏ̤h-hâiu gì cŭng-gáu, miĕk-chĭng ĭ „Kūng-gáu“ (孔教). Ùng-huá Dâi-gáik-mêng gì sèng-âu, Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng dó̤i ṳ̀-gă sṳ̆-siōng gâe̤ng Kūng-cṳ̄ gì káng-huák cêng kó̤ ngài, miĕk-chĭng Kūng-cṳ̆ hô̤ lā̤ Kūng-lō̤-nê (孔老二). Bók-guó găk gĭng-dáng gì Dṳ̆ng-guók kăi-sṳ̄ huāng-sṳ̆, bô giéng-gáe̤k ṳ̀-gă sṳ̆-siōng diē-sié iâ ô iā sâ̤ hō̤ nó̤h lāu. | |
| Ciŏ Hĭ | |
| Ciŏ Hĭ hĕ̤k-chiā Cuŏ Hĭ (朱熹, 1130 n. - 1200 n.), Nàng-sóng Gŏng-nèng dĕ̤ng-lô Hŭi-ciŭ Ù-nguòng (gĭng-dáng gì Gŏng-să̤ Ù-nguòng) nè̤ng, Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng chók-miàng gì ṳ̀-gă sṳ̆-siōng-gă, ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Ciŏ-cṳ̄ (朱子). Tiàng Ciŏ Lī-hŏk cêu sê ĭ gâe̤ng Tiàng Hô̤, Tiàng Ì tì-chók lì gì. | |
| Gáung-kìng | |
| Gáung-kìng(鋼琴) sê să̤-huŏng gì siŏh cṳ̄ng gióng-buàng ngŏk-ké. | |
| Gáung-bék | |
| Gáung-bék(鋼筆) sê siŏh cṳ̄ng cūi-bék. Ciā bék tŭng-guó mò̤-sá̤-guāng cáuk-ê̤ṳng ciŏng mĕ̤k-cūi ngék gáu bék diē-sié; siā cê gì sèng-âu, tŭng-guó dâe̤ng-lĭk cáung-ê̤ṳng chók cūi. | |
| Iòng-bék | |
| Iòng-bék(鉛筆) sê siŏh cṳ̄ng bék, ngiê-dāu sê kĕk chà có̤ gì, diē-sié gì sĭng-sĭng sê siŏh-mĕ̤k. Kĕk iòng-bék iā ṳ̀ng-ê sāi iòng-bék-chó̤ chó̤ dâi. | |
| Gĭng-dáng nè̤ng ciŏng ciā bék hô̤ lā̤ „iòng-bék“, bók-guó ciā bék diē-sié táu-dā̤ dŭ mò̤ iòng. Ciā bék diŏh ùng-ngiê bô-sĭng sì-gĭ ké̤ṳk nè̤ng huák-mìng gì sèng-âu, nè̤ng dŭ gó-nâ-háng siŏh-mĕ̤k sê siŏh cṳ̄ng iòng, gó-chṳ̄ ciŏng ĭ hô̤ lā̤ „iòng-bék“. | |
| Iòng-bék-cháe̤ | |
| Iòng-bék-cháe̤(鉛筆𢯽) iâ hô̤ lā̤ bék-cháe̤(筆𢯽), sê dò̤ lā̤ chék iòng-bék siā gì cê gì siŏh cṳ̄ng ùng-gê̤ṳ. | |
| Mò̤-bék | |
| Mò̤-bék(毛筆) sê Dĕ̤ng Ā diòng-tūng gì siŏh cṳ̄ng bék, iù Dṳ̆ng-guók nè̤ng huák-mìng. Mò̤-bék sèng-dāu sê mò̤-mò̤, kĕk ciā mò̤-mò̤ óng mĕ̤k-cūi lì siā cê. | |
| Gô-dā̤ nè̤ng ciŏng bék (mò̤-bék), mĕ̤k (mĕ̤k-cūi), cāi gâe̤ng ngiéng sé cṳ̄ng nó̤h cà̤ hô̤ lā̤ „ùng-bùng sé-bō̤“(文房四寶). | |
| Cāi | |
| Cāi (紙) sê ciŏng sĭk-ŭk gì chiĕng-mì gĭng-guó bà̤ cūi có̤ dă ī-hâiu, găk lièng-muò (簾模) gà̤-dēng gău-cék (交織) siàng gì bŏk-bŏk-sék gì sāng-pīng. Mièng, mà, mī dēng dēng nó̤h â̤ sāi dò̤ lì có̤ cāi gì nguòng-lâiu. | |
| Cāi â̤ dé̤ṳng dò̤ lì siā cê, uâ uâ, éng-sáuk, iâ â̤ sāi dò̤ lì bău-cŏng, ôi-sĕng dēng dēng gì-tă ê̤ṳng-dù. Cāi buōng páh-éng-cāi, hô-siā-cāi, ôi-sĕng-cāi, cāi-puŏi dēng dēng. Sié-gái gà̤-dēng có̤ cā huák-mìng cāi gì sê Gū Ăi-gĭk nè̤ng, bók-guó cék-liông mò̤ gáu hō̤. Gáu-muōi-lāu Dṳ̆ng-guók nè̤ng có̤ chók gó hō̤ gì cāi, iù sĭ-diù-cĭ-lô diòng gáu să̤-huŏng guók-gă. | |
| Hŏng-giāng | |
| Hŏng-giāng(煙囝) iâ hô̤ lā̤ cāi-hŏng(紙煙), sê siŏh cṳ̄ng hŏng-chō̤ cié-pīng. Hŏng-giāng kĕk có̤ dă gì hŏng-chō̤ siók siàng sĭ-sĭ, guóng diŏh cāi diē-sié. Siăh hŏng gì sèng-âu, siŏh tàu kĕk huōi lā̤ dò̤ dók lâ, lêng-ngôi siŏh tàu tū chói diē-sié kó̤ ngék. | |
| Hŏng-giāng diē-sié ô nà̤-gū-dĭng, kák sèu siăh hŏng dó̤i nè̤ng sĭng-dā̤ mâ̤ hō̤. | |
| Hŏng | |
| Hŏng(煙 hĕ̤k-ciā 熏) kō̤-nèng sê: | |
| Pak Pong-ju | |
| Pak Pong-ju(Dièu-siēng-ngṳ̄: , 1939 n. 4 ng. 10 h. - ) sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă. | |
| Park Chung-hee | |
| Park Chung-hee(Hàng-guók-ngṳ̄: 박정희/朴正熙 "Páuk Céng-hĭ", 1917 n. 11 ng. 14 h. - 1979 n. 10 ng. 26 h.) sê Dâi-hàng Mìng-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă, gŭng-guăng gâe̤ng dŭk-cài-ciā. Ĭ iù 1961 nièng céng-biéng siông-dài. câi-êng gì sèng-âu Hàng-guók gĭng-cá̤ có̤ iā huák-dăk. 1979 nièng ké̤ṳk nè̤ng áng-sák. | |
| Park Geun-hye sê ĭ gì cṳ̆-niòng-giāng. | |
| Park Geun-hye | |
| Park Geun-hye(Hàng-guók-ngṳ̄: 박근혜/朴槿惠 "Páuk Gê̤ṳng-hiê", 1952 n. 2 ng. 2 h. - ) sê Dâi-hàng Mìng-guók dâ̤ 18 êng cūng-tūng, iâ sê Hàng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng tàu ciáh nṳ̄ cūng-tūng. 2013 nièng 2 nguŏk 25 hô̤ siông-dài. Ĭ sê sèng cūng-tūng Park Chung-hee gì cṳ̆-niòng-giāng. | |
| Lī Sìng-uāng | |
| Lī Sìng-uāng(李承晚, Hàng-guók-ngṳ̄: 이승만, 1875 n. 3 ng. 26 h. - 1965 n. 7 ng. 19 h.) sê siŏh ciáh Hàng-guók dŭk-lĭk ông-dông gì ìng-ŭk. Dâi-hàng Mìng-guók sìng-lĭk ī-hâiu, 1948 nièng 7 nguŏk 20 hô̤, dŏng-sōng tàu êng cūng-tūng. 1960 nièng lŏk-dài, cāu kó̤ Mī-guók gì Hawaii. | |
| Dièu-siēng uòng-dièu | |
| Dièu-siēng uòng-dièu(朝鮮王朝, Dièu-siēng-ngṳ̄: 조선 왕조), ciáng-sék guók-hô̤ hô̤ lā̤ Dièu-siēng-guók(朝鮮國, 조선국), sê Dièu-siēng buáng-dō̤ lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu. | |
| Gŏ̤-là̤ | |
| Gŏ̤-là̤(高麗, Dièu-siēng-ngṳ̄: 고려) sê Dièu-siēng buáng-dō̤ lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu. | |
| Tūng-ék Sĭng-lò̤ | |
| Tūng-ék Sĭng-lò̤ (統一新羅) sê Sĭng-lò̤ găk 668 nièng miĕk Gŏ̤-guó-là̤ ī-hâiu gì siŏh ciáh sì-gĭ. | |
| Lī-dièu | |
| Lī-dièu(李朝, Uŏk-nàng-ngṳ̄: Nhà Lý) sê Uŏk-nàng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu. Ciā uòng-dièu sê iù Lī Gŭng-ūng găk 1009 nièng gióng-lĭk gì, 1225 nièng, ké̤ṳk Dìng Gēng gì Dìng-dièu chṳ̄-dâi. | |
| Săng-guók (Dièu-siēng) | |
| Săng-guók (三國, Dièu-siēng-ngṳ̄: 삼국) sê Dièu-siēng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh sì-dâi. Găk ciā sì-dâi diē-sié, Dièu-siēng buŏng Gŏ̤-guó-là̤, Báik-cá̤, Sĭng-lò̤ săng ciáh guók-gă, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ săng-guók sì-dâi. | |
| 660 nièng Sĭng-lò̤ miĕk Báik-cá̤; 668 nièng, bô miĕk Gŏ̤-guó-là̤, sìng-lĭk Tūng-ék Sĭng-lò̤. Ô gì Gŏ̤-guó-là̤ nè̤ng cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cà̤ gióng-lĭk Buŏk-hāi-guók. Hiā sì-dâi hô̤ lā̤ Nàng-báe̤k-guók. | |
| Buŏk-hāi-guók | |
| Buŏk-hāi-guók (渤海國, Dièu-siēng-ngṳ̄: 발해) iâ hô̤ lā̤ Cīng-guók (震國, 진국), sê Dièu-siēng gâe̤ng Muāng-ciŭ lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh guók-gă. Gŏ̤-guó-là̤ ké̤ṳk Sĭng-lò̤ miĕk-uòng ī-hâiu, ô siŏh buô-hông gì Gŏ̤-guó-là̤ nè̤ng cāu kó̤ Muāng-ciŭ, gâe̤ng hŭ-uái gì nè̤ng cà̤ gióng-lĭk Buŏk-hāi-guók. Buŏk-hāi nàng biĕng sê Tūng-ék Sĭng-lò̤, ciā sì-dâi ké̤ṳk Hàng-guók hŏk-ciā hô̤ Nàng-báe̤k-guók. | |
| Buŏk-hāi găk 926 nièng ké̤ṳk Kié-dăng miĕk dâi. | |
| Ŭng-dìng | |
| Ŭng-dìng(塕塵) sê kŭng-ké dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng gó-tái hièng-pù-ŭk, â̤ gĭng-guó hŭng chuŏi siŏh-chék-ché̤ṳ kó̤. | |
| Dĭng-hiŏng-kó̤ | |
| Dĭng-hiŏng-kó̤(丁香魺) sê siŏh lôi nâung-nâung gì ngṳ̀. | |
| Ngṳ̀ | |
| Ngṳ̀ (魚) sê siŏh lôi sāi ngṳ̀-chĭ (săi, 鰓) hŭ-ngék, ô muōi-muōi, mò̤ chiēng-cāi gâe̤ng kă-cāi gì cék-tùi dông-ŭk. Sié-gái gà̤-dēng ô iā sâ̤ cṳ̄ng gì ngṳ̀. | |
| Gĭng-sĭng | |
| Gĭng-sĭng(金星) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ 2 lăk giàng-sĭng. | |
| Găk gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók, gĭng-sĭng iâ hô̤ lā̤ tái-băh-sĭng(太白星) hĕ̤k-ciā guŏng-mìng-sĭng(光明星). | |
| Cṳ̆ng | |
| Cṳ̆ng(鐘) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lì káng sì-găng gì gĭ-ké. | |
| Huăng-cièng-giāng | |
| Huăng-cièng-giāng(番錢囝) iâ hô̤ lā̤ ngâing-bê(硬幣), sê cī kĕk ngâing gì nó̤h (ék-buăng sê gĭng-sṳ̆k) có̤ gì cièng. | |
| Cāi-piéu | |
| Cāi-piéu(紙票) iâ hô̤ lā̤ cièng-piéu(錢票), piéu(票) hĕ̤k-ciā cāi-bê(紙幣), sê siŏh cṳ̄ng céng-hū kĕk cāi éng gì cièng. | |
| Cièng | |
| Cièng(錢) iâ hô̤ lā̤ huó-bê(貨幣), sê găk siŏh ciáh dĕk-biék gì guók-gă hĕ̤k-ciā gĭng-cá̤-tā̤ diē-sié â̤ dé̤ṳng có̤ ŭk-cṳ̆ hĕ̤k-ciā dēng-gá gău-uâng gì siŏh cṳ̄ng dĕk-sṳ̀ siŏng-pīng. | |
| Diêng | |
| Diêng(電) sê iè-dông hĕ̤k-ciā mò̤ dêng-dâe̤ng gì diêng-hò̤ sāng-sĕng gì siŏh cṳ̄ng ŭk-lī hiêng-chiông. Páh lài-gŭng cêu sê cê̤ṳ-iòng-gái diē-sié gì siŏh cṳ̄ng diêng. | |
| Gĭng-dáng gì ìng-lôi ī-gĭng â̤ cê-gă huák-diêng lāu. Diêng sê ìng-lôi có̤i dâe̤ng-iéu gì huák-mìng cĭ ék. | |
| Siù-cūi | |
| Siù-cūi (泅水) sê siŏh cṳ̄ng găk cūi diē-sié gì tā̤-ṳ̆k ông-dông. | |
| Cūi-sĭng | |
| Cūi-sĭng(水星) sê tái-iòng-hiê liê tái-iòng có̤i gê̤ṳng gì siŏh lăk giàng-sĭng. | |
| Găk gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók, cūi-sĭng hô̤ lā̤ sìng-sĭng(辰星). | |
| Huōi-sĭng | |
| Huōi-sĭng(火星) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ 4 lăk giàng-sĭng. | |
| Mŭk-sĭng | |
| Mŭk-sĭng(木星) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ 5 lăk giàng-sĭng. | |
| Tū-sĭng | |
| Tū-sĭng(土星) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ 6 lăk giàng-sĭng. | |
| Tiĕng-uòng-sĭng | |
| Tiĕng-uòng-sĭng(天王星) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ 7 lăk giàng-sĭng. | |
| Hāi-uòng-sĭng | |
| Hāi-uòng-sĭng(海王星) sê tái-iòng-hiê gì dâ̤ 8 lăk giàng-sĭng. | |
| Mìng-uòng-sĭng | |
| Mìng-uòng-sĭng(冥王星) sê tái-iòng-hiê gì siŏh ciáh ā̤-giàng-sĭng. | |
| Mìng-uòng-sĭng có̤i cā ké̤ṳk nè̤ng dŏng tái-iòng-hié gì dâ̤ 9 lăk giàng-sĭng. 2006 nièng 8 nguŏk 24 hô̤ téng giàng-sĭng diē-sié dṳ̀ lâi. | |
| Sì-găng | |
| Sì-găng (時間) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lì hèng-liòng dâi-gié huák-sĕng sèng gâe̤ng âu gì chióh-dô. | |
| Bì-ciū | |
| Bì-ciū (啤酒) sê siŏh cṳ̄ng kĕk măk-ngà có̤ gì ciū. | |
| Buò-dò̤-ciū | |
| Buò-dò̤-ciū (葡萄酒) sê siŏh cṳ̄ng kĕk buò-dò̤ có̤ gì ciū. | |
| Siĕu-ciū | |
| Siĕu-ciū(燒酒) sê siŏh cṳ̄ng kĕk liòng-sĭk có̤ gì ciū. | |
| Guók-lĭk Chĭng-huà Dâi-hŏk | |
| Guók-lĭk Chĭng-huà Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gì siŏh ciáh guók-lĭk dâi-hŏk. Ciā dâi-hŏk có̤i cā sê Dṳ̆ng-guók Báe̤k-gĭng gì Chĭng-huà Dâi-hŏk. 1956 nièng buăng gáu Dài-uăng gì Sĭng-dé̤ṳk-chê. | |
| Chĭng-huà Dâi-hŏk | |
| Chĭng-huà Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Báe̤k-gĭng gì Hāi-diêng-kṳ̆. | |
| Ciā dâi-hŏk găk 1911 nièng sìng-lĭk, sê Muāng-chĭng céng-hū kĕk Mī-guók tó̤i diōng lì gì buòi-kuāng kī gì hŏk-hâiu. Dâ̤ 2 ché̤ṳ Guók Gê̤ṳng Nô̤i-céng gì sèng-âu, iā sâ̤ gáu-sêu gṳ̆ng guók-mìng céng-hū cāu kó̤ Dài-uăng, gáu-muōi-lāu găk Dài-uăng iâ bô siŏh ciáh Guók-lĭk Chĭng-huà Dâi-hŏk. Gó-chṳ̄ gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng ô lâng ciáh Chĭng-huà Dâi. | |
| Â-muòng Dâi-hŏk | |
| Â-muòng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Hók-gióng Â-muòng gì Sṳ̆-mìng-kṳ̆. | |
| Hók-ciŭ Dâi-hŏk | |
| Hók-ciŭ Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Hók-gióng gì siū-hū Hók-ciŭ. Ô 4 ciáh hâiu-kṳ̆: Ì-săng hâiu-kṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ lō̤ hâiu-kṳ̆), Gì-săng hâiu-kṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ sĭng hâiu-kṳ̆), Dè̤ng-buàng hâiu-kṳ̆ gâe̤ng Mā-muōi hâiu-kṳ̆. | |
| Hók-gióng Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk | |
| Hók-gióng Sṳ̆-huâng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Hók-gióng gì siū-hū Hók-ciŭ. Ô 4 ciáh hâiu-kṳ̆: Chŏng-săng hâiu-kṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ lō̤ hâiu-kṳ̆), Gì-săng hâiu-kṳ̆ (iâ hô̤ lā̤ sĭng hâiu-kṳ̆), Hók-chiăng hâiu-kṳ̆ gâe̤ng Nàng-ăng hâiu-kṳ̆ (găk Cuòng-ciŭ). Bók ô̤ siŏh ciáh hó-sṳ̆k gì dṳ̆ng-hŏk. | |
| Tiĕng-cĭng Dâi-hŏk | |
| Tiĕng-cĭng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Tiĕng-cĭng gì Nàng-kăi-kṳ̆. Ciā dâi-hŏk găk 1895 nièng sìng-lĭk, có̤i cā miàng-cê hô̤ lā̤ Báe̤k-iòng Dâi-hŏk. 1951 nièng, gāi miàng Tiĕng-cĭng Dâi-hŏk. | |
| Siông-hāi Gău-tŭng Dâi-hŏk | |
| Siông-hāi Gău-tŭng Dâi-hŏk (上海交通大學) sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Siông-hāi gì Mìng-hèng-kṳ̆. | |
| Hŭk-dáng Dâi-hŏk | |
| Hŭk-dáng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Siông-hāi. | |
| Nàng-gĭng Dâi-hŏk | |
| Nàng-gĭng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Gŏng-sŭ gì Nàng-gĭng. | |
| Nàng-gĭng Dâi-hŏk gô-dā̤ hô̤ lā̤ Guók-lĭk Dṳ̆ng-iŏng Dâi-hŏk. Gáu-muōi-lāu ĭng-ôi Dâ̤ 2 ché̤ṳ Guók Gê̤ṳng Nô̤i-céng, hŏk-hâiu téng Nàng-gĭng buăng kó̤ Dài-uăng. Dṳ̆ng-guók Gê̤ṳng-sāng-dōng siông-dài ī-hâiu, diŏh hiā dâi-hŏk nguòng-lài gì hâiu-cī gióng-lĭk gĭng-dáng gì Nàng-gĭng Dâi-hŏk. | |
| Guók-lĭk Dṳ̆ng-iŏng Dâi-hŏk | |
| Guók-lĭk Dṳ̆ng-iŏng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gì siŏh ciáh dâi-hŏk. Nguòng-lài găk Dṳ̆ng-guók Nàng-gĭng, gáu-muōi-lāu ĭng-ôi Dâ̤ 2 ché̤ṳ Guók Gê̤ṳng Nô̤i-céng, téng Nàng-gĭng buăng kó̤ Dài-uăng. | |
| Guók-lĭk Gău-tŭng Dâi-hŏk | |
| Guók-lĭk Gău-tŭng Dâi-hŏk sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók (Dài-uăng) gì siŏh ciáh dâi-hŏk, găk Dài-uăng gì Sĭng-dé̤ṳk. | |
| Dâi-hŏk | |
| Dâi-hŏk (大學) sê cī gṳ̆ng-éng gáu-hŏk gâe̤ng ngiēng-géu dèu-giông, bô gă lā̤ ô guòng-lĭk huák ké̤ṳk nè̤ng hŏk-ôi gì gŏ̤-dēng gáu-ṳ̆k gĭ-gáiu. | |
| Hŏk-ôi | |
| Hŏk-ôi (學位) sê gáu-ṳ̆k gĭ-gáiu gŏng-gé̤ṳ hŏk-sĕng gì ciŏng-ngiĕk dĭ-sék ké̤ṳk ĭ gì chĭng-hô̤. | |
| Gô-dā̤ Dṳ̆ng-guók áng kuŏ-gṳ̄ cié-dô, ciŏng hŏk-ôi buŏng hô-sĕng, góng-sĕng, gṳ̄-ìng, céng-sê̤ṳ 4 cṳ̄ng. Gĭng-dáng Dṳ̆ng-guók ŏ̤k să̤-huŏng guók-gă, ciŏng hŏk-ôi buŏng hŏk-sê̤ṳ (dâi-hŏk-sĕng), sĭk-sê̤ṳ (ngiēng-géu-sĕng) gâe̤ng báuk-sê̤ṳ 3 cṳ̄ng. | |
| Éu-dê-huòng | |
| Éu-dê-huòng (幼稚園) iâ hô̤ lā̤ táuk-ī-sū (托兒所), sê ciŏng-muòng gáu-ṳ̆k 2 huói gáu 6 huói cĭ găng niè-giāng gì siŏh cṳ̄ng gáu-ṳ̆k gĭ-gáiu. | |
| Siēu-hŏk | |
| Siēu-hŏk(小學) sê hiêng-dâi siâ-huôi dâi-dŏng siŏh ciáh nè̤ng có̤i cā ciék-sêu ciáng-giĕ gáu-ṳ̆k gì dê-huŏng. Ék-buăng siēu-hŏk gì 6 gáu 12 huói gì niè-giāng kó̤ siēu-hŏk kó̤-că̤, găk hŭ-uái tĕ̤k 5 gáu 6 nièng. Siēu-hŏk tĕ̤k uòng gái tĕ̤k ék-buăng sê kó̤ tĕ̤k dṳ̆ng-hŏk. | |
| Dù-cṳ̆-guāng | |
| Dù-cṳ̆-guāng (圖書館) sê ciŏng-muòng siŭ-cĭk dù-cṳ̆ gâe̤ng nguòng-sṳ̄ cṳ̆-lâiu gì dê-huŏng, iù céng-hū, tuàng-tā̤ cŭ-cék hĕ̤k-ciā gáuk-ìng kăi-siék. | |
| Diòng-tūng é-ngiê siông dù-cṳ̆-guăng ciŏng-muòng siŭ-cĭk cṳ̆, dê-dù dēng dēng gáuk cṳ̄ng chók-bēng-ŭk, bók-guó gĭng-dáng gì dù-cṳ̆-guāng ng-cié siŭ-cĭk cṳ̆, gó siŭ-cĭk sióng-piéng gì gă-piéng, cṳ̀-dái, CD, LP, liŏh-chiông-dái gâe̤ng DVD. | |
| Gáu-kuŏ-cṳ̆ | |
| Gáu-kuŏ-cṳ̆(教科書) sê guăng-huŏng giĕ-dêng gì, ciŏng-muòng dò̤ ké̤ṳk hŏk-hâiu gá cṳ̆, tĕ̤k cṳ̆ sāi gì cṳ̆. | |
| Cṳ̆ | |
| Cṳ̆(書) sê cī dái ùng-cê gâe̤ng dù-piéng gì siŏh cṳ̄ng cāi gì cĭk-hăk. | |
| Bó̤-cāi | |
| Bó̤-cāi (報紙) iâ hô̤ lā̤ sĭng-ùng-cāi (新聞紙), sê siŏh cṳ̄ng kĕk gá-cék bī-gáu dă̤ gì cāi éng gì siŏh cṳ̄ng chók-bēng-ŭk, ék-buăng sê dò̤ lā̤ niông nè̤ng â̤ hiēu có̤i gê̤ṳng gì sĭng-ùng sāi. | |
| Giáng | |
| Giáng (鏡) sê siŏh cṳ̄ng biēu-méng guŏng-guŏng-sék, ô huāng-siâ guŏng-siáng nèng-lĭk gì nó̤h. Giáng â̤ dé̤ṳng buŏng bàng-miêng-giáng, táu-giáng dēng dēng. | |
| Iù-diĕng-báu | |
| Iù-diĕng-báu (油甜苞), iâ ô nè̤ng siā có̤ iù-tiĕng-páu (油天砲), sê siŏh cṳ̄ng ék-nièng-sĕng chō̤-buōng sĭk-ŭk, iâ sê sié-gái gà̤-dēng sāng-liông có̤i gèng gì liòng-sĭk. Sêu pū-tŭng-uâ īng-hiōng hiêng-câi iâ ô nè̤ng gáe̤ ĭ ngṳ̆k-mī (玉米). | |
| Ngṳ̀ng-hòng | |
| Ngṳ̀ng-hòng (銀行) sê kĕk còng-kuāng, dái-kuāng, huôi-kuāng gâe̤ng cṳ̆-sé̤ṳk có̤ ngiĕk-ô, sìng-dăng séng-ê̤ṳng dṳ̆ng-gái gì gĭng-ṳ̀ng gĭ-gáiu. | |
| Hŏk-hâu | |
| Hŏk-hâu (學校) sê ô ék-dêng tiàng-sê̤ṳ, ô ék-dêng diòng-sū gâe̤ng sì-găng lì ciŏng-muòng gá nè̤ng dĭ-sék gì dê-huŏng. Hŏk-hâu â̤ dé̤ṳng buŏng sé cṳ̄ng: éu-dê-huòng, siēu-hŏk, dṳ̆ng-hŏk, dâi-hŏk. | |
| Huă-chái | |
| Huă-chái (花菜) iâ hô̤ lā̤ iòng-gái-làng (洋芥藍), sê siŏh cṳ̄ng chái. | |
| Puòi-à̤ | |
| Puòi-à̤(皮鞋) sê siŏh cṳ̄ng kĕk dông-ŭk gì puòi hĕ̤k-ciā ìng-cô̤-gáik có̤ gì à̤. | |
| Mìng-báe̤k-ngṳ̄ | |
| Mìng-báe̤k-ngṳ̄ (閩北語, Mâing-bă̤-ngṳ̌), sê duâi-buô-hông Nàng-bìng nè̤ng gì mū-ngṳ̄, găk Mìng-báe̤k duâi buô-hông dê-kṳ̆ dŭ sê gōng ciā uâ gì. Gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng gōng Mìng-báe̤k-ngṳ̄ gì dŭ-liāng ô 1 chiĕng uâng. | |
| Mìng-báe̤k-ngṳ̄ ô 2 ciáh huŏng-ngiòng piéng-kṳ̆: | |
| Gū-săng | |
| Gū-săng (鼓山) sê Hók-ciŭ có̤i chók-miàng gì siŏh cô̤ săng, găk Hók-ciŭ chê-kṳ̆ dĕ̤ng biĕng gău-ngôi 8 gŭng-lī hŭ-uái, sṳ̆k Céng-ăng-kṳ̆ Gū-săng-déng guāng. | |
| Gū-săng báe̤k-méng sê Gū-liāng, nàng-hióng sê Mìng-gĕ̤ng, dĕ̤ng-méng sê Dâi-mò̤-kă̤, să̤-hióng sê Hók-ciŭ Bàng-nguòng. Gó̤-lòng ciáh săng nàng-báe̤k-hióng dòng 6 gŭng-lī, dĕ̤ng-să̤-hióng kuăng 4 gŭng-lī. Bìng-gĭng ô 700 gáu 800 mī hī māng gèng, có̤i gèng gì dê-huŏng sê Dâi-dīng-hŭng, hāi-băk 919.1 mī. | |
| Gū-săng huông-huông-sék káng iā chiông siŏh ciáh iā duâi gì gū, bô găk lā̤ dâung ṳ̄ páh hŭng gì sèng-âu ô iā chiông gū gì siăng-ĭng téng săng-dâe̤ng diē-sié diòng chók lì, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ Gū-săng. | |
| Gū-săng sê Hók-ciŭ có̤i dâe̤ng-iéu gì gīng-diēng cĭ ék, săng gà̤-dēng ô É̤ṳng-ciòng-sê, Hák-ciū-ngàng, Sĕ-báik-gīng, Guăng-ĭng-gó̤h dēng dēng gīng-diēng. Siông săng gì gū-dô biĕng-dău gó ô Chái Hiŏng, Ciŏ Hĭ dēng dēng iā sâ̤ chók-miàng gì ìng-ŭk siā gì cê. | |
| Gì-săng | |
| Gì-săng(旗山) sê Hók-ciŭ Mìng-âu gì siŏh cô̤ săng, ôi-dé găk Mìng-âu gì Siông-gă̤, Nàng-ṳ̄ lâng ciáh déng, Mìng-gĕ̤ng nàng ò̤-gièng. Ciō-hŭng hāi-băk 775 mī, nàng-báe̤k-hióng dòng 16.4 gŭng-lī, dĕ̤ng-să̤-hióng kuāng 5.4 gŭng-lī. Ĭ gì iông-sék iā chiông siŏh méng gì, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ Gì-săng. | |
| Gĭng-dáng Gì-săng ī-gĭng ké̤ṳk céng-hū kăi-huák siàng Gì-săng Guók-gă Sĕng-lìng Gŭng-huòng. | |
| Ŭ-săng | |
| Ŭ-săng(烏山), iâ hô̤ lā̤ Ŭ-siŏh-săng(烏石山) hĕ̤k-ciā Dô̤-săng(道山), sê Hók-ciŭ gì siŏh cô̤ săng, iâ sê Săng-săng dài-dŏng gì siŏh ciáh. Ŭ-săng ô 84 mī hī māng gèng, găk Săng-săng diē-sié sê có̤i gèng gì. | |
| Ŭ-săng gīng mâ̤ ngài, Dòng-dièu hī sèng-âu kăi-sṳ̄ cêu ô iā sâ̤ mìng-nè̤ng giàng cŭ-uái lì káh-dièu, Ŭ-săng gà̤-dēng ô iā sâ̤ gô-dā̤ mìng-nè̤ng káik gì cê, bău-guák Lī Iòng-bĭng (李陽冰), Lī Gŏng (李綱), Ciŏ Hĭ (朱熹), Tiàng Sṳ̆-mâing (程師孟) dēng dēng nè̤ng. Ŭ-ták gâe̤ng Dô̤-săng-dìng (道山亭) sê Ŭ-săng chók-miàng gì gīng-diēng. | |
| Gĭng-dáng gì Hók-ciŭ-chê céng-hū găk Ŭ-săng-kă. | |
| Lò̤-sĭng-ták | |
| Lò̤-sĭng-ták(羅星塔) sê Hók-ciŭ Mā-muōi gì siŏh ciáh ták, găk Mìng-gĕ̤ng báe̤k-gièng gì Lò̤-sĭng-săng gà̤-dēng. | |
| Lò̤-sĭng-ták có̤i cā sê Sóng-dièu gì sèng-âu kī gì, dŏng-sì Lò̤-sĭng-săng gó sê sióh ciáh gĕ̤ng-sĭng-dō̤, ng-sê chiông gĭng-dáng ciŏng-uâng gâe̤ng báe̤k-gièng lièng siŏh dŏi. Mìng-dièu gì sèng-âu táh kó̤, dṳ̀ng-sĭng kī hō̤. Gĭng-dáng nē̤ng-gă káng-giéng gì sê Mìng-dièu gì ták. Muāng-chĭng Guŏng-sê̤ṳ 10 nièng (1884 nièng), Dṳ̆ng Huák Ciéng-cĕng báuk-huák, Muāng-chĭng cūi-gŭng gâe̤ng Huák-guók buô-dôi găk cŭ-uái hô-gê̤ṳng dó̤i páh, ciā ták ké̤ṳk páu-dâng páh ngài kó̤. 1964 nièng dṳ̀ng-sĭng siŭ hō̤. | |
| Băh-ták | |
| Băh-ták(白塔), ciáng-sék miàng-cê hô̤ lā̤ Bó̤-ŏng-dêng-guŏng-dŏ̤-bō̤-ták(報恩定光多寶塔), sê Hók-ciŭ Ṳ̀-săng gà̤-dēng gì siŏh ciáh ták, găk gô-dā̤ Hók-ciŭ Nàng-muòng Uâng-huói-sê gì piăng-hâiu. | |
| Băh-ták sê Dòng-dièu gì sèng-âu Uòng Sīng-dĭ kī gì. Tiĕng-êu nguòng nièng (904 nièng), Uòng Sīng-dĭ kī ciā ták lì chiĕu-dô cê-gă gì bâ-nā̤. Ták gì ngiê-dău ciòng-buô dù băh băh sék, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „Băh-ták“. Có̤ dê-gĭ gì sèng-âu, găk tù lā̤ huák-hiêng siŏh lăk mìng-ciŏ, gó̤-chṳ̄ ciā ták hô̤ lā̤ „Bó̤-ŏng-dêng-guŏng-dŏ̤-bō̤-ták“. Dâ̤ 2 nièng, Uòng Sīng-dĭ găk ták biĕng-dău bô kī siŏh ciáh sê, miàng ĭ „Băh-ták-sê“. | |
| Có̤i cā ciā ták diē-sié sê kĕk ciŏng-tàu kī gì, ngiê-dău sê chà, ô 240 chióh (chă-bók-dŏ̤ 80 mī) hī māng gèng. Mìng-dièu Gă-cêng 13 nièng (1534 nièng), ták ké̤ṳk lài-gŭng páh sék-huōi siĕu ngài kó̤. Gă-cêng 27 nièng (1548 nièng) dṳ̀ng-sĭng gái kī, ciòng-buô gāi siàng ciŏng-tàu-mō̤. | |
| 1962 nièng, Băh-ták ké̤ṳk céng-hū diâng có̤ „Hók-ciŭ-chê Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi“. 1991 nièng bô biéng siàng „Sēng-gék Ùng-ŭk Bō̤-hô Dăng-ôi“. | |
| Iù-uōng-ĭk | |
| Iù-uōng-ĭk (柔遠驛), iâ hô̤ lā̤ Liù-giù-guāng (琉球館), sê Hók-ciŭ Dài-gĕ̤ng gì siŏh cô̤ lṳ̄-guāng iông-sék gì gióng-dê̤ṳk. | |
| Liù-giù-guāng sê Mìng-dièu Sìng-huá 8 nièng (1472 nièng) kī gì, ciŏng-muòng dò̤ lì diêu Liù-giù nè̤ng. Hī sèng-âu, Liù-giù-guók gì nè̤ng nâ sê buóh siōng gáu Dṳ̆ng-guók lì, nâ dé̤ṳng diŏh Hók-ciŭ siông-áng. Gó-chṳ̄ Mìng-dièu diŏh Dài-gĕ̤ng ciŏng-muòng kī siŏh ciáh Liù-giù-guāng ké̤ṳk ĭ-gáuk-nè̤ng diêu. Liù-giù gâe̤ng Hók-ciŭ ô iā dĕk-sṳ̀ gì lĭk-sṳ̄ guăng-hiê, Liù-giù-guāng găk cī diē-sié gì dê-ôi iâ sê iā dâe̤ng-iéu. | |
| Liù-giù-guāng găk Muāng-chĭng gì Săng-huăng cĭ lâung dâi-dŏng ké̤ṳk có̤ sáng-dāu, gáu-muōi-lāu Muāng-chĭng céng-hū chók-cièng siŭ hō̤. 1875 nièng, Nĭk-buōng giòng-páuk Liù-giù gâe̤ng Dṳ̆ng-guók duâng-ciŏk ngôi-gău guăng-hiê, huāng-dó̤i Nĭk-buōng tūng-dê gì Liù-giù nè̤ng cāu lì Hók-ciŭ, diêu diŏh cŭ-uái, iéu-giù Muāng-chĭng céng-hū hióng Nĭk-buōng káung-ngiê. 1879 nièng Nĭk-buōng miĕk Liù-giù ī-hâiu, gó ô iā sâ̤ lì Hók-ciŭ gì Liù-giù nè̤ng diêu diŏh cī diē-sié. Gáu 1937 nièng Káung-nĭk Ciéng-cĕng báuk-huák ī-hâiu, diē-sié gì Liù-giù nè̤ng gĭ-buōng dŭ diōng chió lāu. | |
| Gāi-gáik Kăi-huóng ī-hâiu, ĭng-ôi Hók-ciŭ chê-kṳ̆ gì kuóng-diēng, céng-hū duâi có̤ tiéh-chiĕng, Liù-giù-guāng iâ ké̤ṳk tiáh bàng-báik, ĭ gì miêng-cék nâ diông nguòng-lài gì 1/10 dŭ mò̤ gáu. 1992 nièng, céng-hū puái nè̤ng siŭ-hók ciā guāng, gāi miàng hô̤ lā̤ „Hók-ciŭ dó̤i-ngôi iū-hō̤ guăng-hiê-sṳ̄ báuk-ŭk-guāng“, ciŏng Hók-ciŭ gâe̤ng Liù-giù ô găng-guó gì nó̤h dò̤ ĕng cŭ-uái diēng-lāng. 1996 nièng, ké̤ṳk Hók-gióng-sēng céng-hū diâng có̤ „Sēng-gék ùng-ŭk bō̤-hô dăng-ôi“. | |
| Să̤-sièng-sê | |
| Să̤-sièng-sê (西禪寺) sê Hók-ciŭ gì siŏh ciáh miêu, găk Gū-làu-kṳ̆ Ì-săng gà̤-dēng, biĕng-dău sê Hók-ciŭ Dâi-hŏk Ì-săng hâu-kṳ̆. | |
| Să̤-sièng-sê sê găk Dòng-dièu gì Hièng-tŭng 8 nièng (867 nièng) kī gì, có̤i cā hô̤ lā̤ Chĭng-sièng-sê (清禪寺), gáu-muōi-lāu gāi-miàng Ièng-sêu-sê (延壽寺), Dòng-kéng-sê (長慶寺), có̤i cṳ̄ng hô̤ lā̤ gĭng-dáng gì Să̤-sièng-sê. | |
| Gĭng-săng-sê | |
| Gĭng-săng-sê(金山寺) sê Hók-ciŭ Chŏng-săng-kṳ̆ Gĭng-săng-déng Hùng-dòng gì siŏh ciáh miêu, kī diŏh Ŭ-lṳ̀ng-gĕ̤ng dâi-dŏng gì siŏh ciáh nâung nâung sék dō̤ gà̤-dēng. | |
| Kăi-nguòng-sê | |
| Kăi-nguòng-sê (開元寺) sê Hók-ciŭ gì siŏh ciáh miêu, găk Gū-làu-kṳ̆. Ĭ iâ sê gĭng-dáng Hók-ciŭ có̤i gū-lō̤ gì siŏh ciáh miêu, lĭk-sṳ̄ ô 1500 nièng hī māng dòng. | |
| É̤ṳng-ciòng-sê | |
| É̤ṳng-ciòng-sê hĕ̤k É̤ṳng-cuòng-sê (湧泉寺) sê Hók-ciŭ gì siŏh ciáh miêu, găk Gū-săng gà̤-dēng. Iâ ô bêk-miàng Gū-săng-sê. | |
| Ṳ̄ng-ciòng-sê sê Dòng-dièu Gióng-dṳ̆ng 4 nièng (783 nièng) kī gì. Ngū-dâi Hâiu-liòng Kăi-bìng 2 nièng (908 nièng) gāi miàng hô̤ lā̤ Guók-sṳ̆-guāng. Gièng-huá 5 nièng (915 nièng), bô gāi miàng Gū-săng Băh-hŭng É̤ṳng-ciòng Sièng-iêng. Mìng-dièu Īng-lŏh 5 nièng (1407 nièng) gāi miàng Ṳ̄ng-ciòng-sê. | |
| Nàng-chiŏng | |
| Nàng-chiŏng(南昌) sê Gŏng-să̤-sēng gì siū-hū. | |
| Hòng-ciŭ | |
| Hòng-ciŭ (杭州) sê Ciék-gŏng-sēng gì siū-hū. | |
| Guōng-ciŭ | |
| Guōng-ciŭ(廣州) sê Guōng-dĕ̤ng-sēng gì siū-hū. | |
| Hăk-bùi | |
| Hăk-bùi(合肥) sê Ăng-hŭi-sēng gì siū-hū. | |
| Diòng-să | |
| Diòng-să sê Hù-nàng gì siū-hū. | |
| Să̤-nìng | |
| Să̤-nìng sê Chĭng-hāi-sēng gì siū-hū. | |
| Làng-ciŭ | |
| Làng-ciŭ sê Găng-sé̤ṳk-sēng gì siū-hū. | |
| Diòng-chŭng | |
| Diòng-chŭng(長春) sê Gék-lìng-sēng gì siū-hū. | |
| Gói-iòng | |
| Gói-iòng sê Gói-ciŭ-sēng gì siū-hū. | |
| Nàng-gĭng | |
| Nàng-gĭng sê Gŏng-sŭ-sēng gì siū-hū. | |
| Hāi-kāu | |
| Hāi-kāu sê Hāi-nàng-sēng gì siū-hū. | |
| Hăk-ī-bĭng | |
| Hăk-ī-bĭng sê Háik-lṳ̀ng-gĕ̤ng-sēng gì siū-hū. | |
| Ū-háng | |
| Ū-háng sê Hù-báe̤k-sēng gì siū-hū. | |
| Siŏh-gă-cŏng | |
| Siŏh-gă-cŏng sê Ò̤-báe̤k-sēng gì siū-hū. | |
| Dâng-ciŭ | |
| Dâng-ciŭ sê Ò̤-nàng-sēng gì siū-hū. | |
| Lhasa | |
| Lhasa (Câung-ngṳ̄: , Háng-ngṳ̄: 拉薩 "Lá-sák") sê Să̤-câung Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ gì siū-hū. | |
| Ürümqi | |
| Ürümqi (Uyghur-ngṳ̄: , Háng-ngṳ̄: 烏魯木齊 "Ŭ-lū-mŭk-cà̤") sê Sĭng-giŏng Uyghur Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ gì siū-hū. | |
| Hohhot | |
| Hohhot (Mūng-gū-ngṳ̄: / Хөх хот, Háng-ngṳ̄: 呼和浩特, "Hŭ-huò-hô̤-dĕk") sê Nô̤i Mūng-gū Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ gì siū-hū. | |
| Nàng-nìng | |
| Nàng-nìng (南寧, Cáung-ngṳ̄: Nanzningz) sê Guōng-să̤ Cáung-cŭk Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ gì siū-hū. | |
| Ngṳ̀ng-chiŏng | |
| Ngṳ̀ng-chiŏng (銀川) sê Nìng-hâ Huòi-cŭk Cê̤ṳ-dê-kṳ̆ gì siū-hū. | |
| Kŏng-mìng | |
| Kŏng-mìng (昆明) sê Hùng-nàng-sēng gì siū-hū. | |
| Sīng-iòng | |
| Sīng-iòng (瀋陽) sê Lièu-nìng-sēng gì siū-hū. | |
| Cá̤-nàng | |
| Cá̤-nàng (濟南) sê Săng-dĕ̤ng-sēng gì siū-hū. | |
| Tái-nguòng | |
| Tái-nguòng (太原) sê Săng-să̤-sēng gì siū-hū. | |
| Sìng-dŭ | |
| Sìng-dŭ (成都) sê Sé-chiŏng-sēng gì siū-hū. | |
| Să̤-ăng | |
| Să̤-ăng (西安) sê Siēng-să̤-sēng gì siū-hū. | |
| Dâi-lièng | |
| Dâi-lièng (大連) sê Lièu-nìng-sēng gì siŏh ciáh dâe̤ng-iéu gì siàng-chê. | |
| Dièu-ciŭ | |
| Dièu-ciŭ (潮州) sê Guōng-dĕ̤ng gì siŏh ciáh siàng-chê, găk Mìng-nàng gì găng-biáh. Dièu-ciŭ nè̤ng gì mū-ngṳ̄ sê Dièu-ciŭ-uâ. | |
| Săng-ā | |
| Săng-ā (三亞) sê Hāi-nàng gì siŏh ciáh siàng-chê. Hŭ-uái hŭng-gīng mò̤ ngài, gó-chṳ̄ iā sâ̤ nè̤ng giàng kó̤ hŭ-uái lṳ̄-iù. | |
| ̀ | |
| Lŏk-iòng | |
| Lŏk-iòng (洛陽) sê Ò̤-nàng gì siŏh ciáh siàng-chê, iâ sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng iā sâ̤ dièu-dâi gì siū-dŭ. Hŭ-uái ô iā sâ̤ gū-cék. | |
| Kăi-hŭng | |
| Kăi-hŭng (開封) sê Ò̤-nàng gì siŏh ciáh siàng-chê. Ĭ iâ sê Báe̤k-sáe̤ng sèng-âu gì siū-dŭ. | |
| Dŭng-huòng | |
| Dŭng-huòng (敦煌) sê Găng-sé̤ṳk gì siŏh ciáh gâing-gék-chê, sê sṳ̆k Ciū-ciòng-chê guāng gì. | |
| Dŭng-huòng cŭ-uái huák-hiêng guó Mŏ̤h-gŏ̤-káuk, diē-sié ô iā sâ̤ gì biáh-uâ gâe̤ng Hŭk-gĭng. | |
| Ciū-ciòng | |
| Ciū-ciòng (酒泉) sê Găng-sé̤ṳk gì siŏh ciáh chê. Dṳ̆ng-guók gì „Ciū-ciòng ôi-sĭng huák-siâ dṳ̆ng-sĭng“ cêu sê găk cŭ-uái. | |
| Dê-dù | |
| Dê-dù (地圖) sê cī áng ék-dêng gì só-hŏk huŏng-huák, ciŏng dê-giù hĕ̤k-ciā gì-tă sĭng-giù gì cê̤ṳ-iòng hiêng-chiông gâe̤ng siâ-huôi hiêng-chiông tŭng-guó gái-guák gâe̤ng hù-hô̤ sáuk-siēu uâ gáu bàng-miêng gà̤-dēng gì dù-hìng. | |
| Diâng-sĭng | |
| Diâng-sĭng (定星) sê duâi cék-liông, â̤ cê-gă huák-guŏng gì dēng-liê-cṳ̄-tā̤ sĭng-giù. | |
| Tiĕng-ò̤ diē-sié chă-bók-dŏ̤ ô 1,000 gáu 4,000 é ciáh hèng-sĭng, tái-iòng nâ sê gì-dṳ̆ng iā nâung iā bàng-siòng gì siŏh lăk. | |
| Tái-iòng-hiê dâi-dŏng nâ ô siŏh ciáh hèng-sĭng, cuòi cêu sê tái-iòng. | |
| Giàng-sĭng | |
| Giàng-sĭng (行星) sê cī cê-gă mâ̤ huák-guŏng, kuàng diâng-sĭng giàng gì siŏh lôi sĭng-giù. | |
| Tái-iòng-hiê dâi-dŏng ô 8 ciáh giàng-sĭng, nē̤ng-gă diêu gì dê-giù cêu sê gì-dṳ̆ng siŏh lăk. | |
| Ôi-sĭng | |
| Ôi-sĭng (衛星) sê cī kuàng giàng-sĭng có̤ ciŭ-gĭ-séng ông-dông gì siŏh cṳ̄ng tiĕng-tā̤. Dê-giù gì ôi-sĭng nâ ô siŏh ciáh, hô̤ lā̤ nguŏk-giù. | |
| Ìng-lôi có̤ gì kuàng giàng-sĭng gì hòng-tiĕng-ké hô̤ lā̤ ìng-cô̤-ôi-sĭng, ô gì sèng-âu iâ hô̤ lā̤ ôi-sĭng. | |
| Chēng-chiū-sĭng | |
| Chēng-chiū-sĭng (筅帚星) iâ hô̤ lā̤ sáu-chiū-sĭng (掃帚星) hĕ̤k-ciā uói-sĭng (彗星), sê cī siŏh lôi sìng-hông sê bĭng gâe̤ng siŏh gì tái-iòng-hiê siēu tiĕng-tā̤. Ĭ hióng tái-iòng gì huŏng-hióng ông-dông gì sèng-âu â̤ bóng chók cūi-cĭng-ké, káng guó kó̤ iā chiông chēng-chiū, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „chēng-chiū-sĭng“. | |
| Nguŏk | |
| Nguŏk (月) sê siŏh ciáh sì-găng dăng-ôi, chă-bók-dŏ̤ siŏng-dŏng nguŏk-giù ièng dê-giù chiŏ-chiŏ siŏh kuàng gì siŏh ciáh ciŭ-gĭ. | |
| Nièng | |
| Nièng (年) sê siŏh ciáh sì-găng dăng-ôi, chă-bók-dŏ̤ siŏng-dŏng dê-giù ièng tái-iòng chiŏ-chiŏ siŏh kuàng gì siŏh ciáh ciŭ-gĭ. | |
| Nĭk | |
| Nĭk (日) hĕ̤k-ciā hô̤ lā̤ gĕ̤ng (工), sê siŏh ciáh sì-găng dăng-ôi, chă-bók-dŏ̤ siŏng-dŏng dê-giù ièng dê-ché̤ṳk cê-gă chiŏ-chiŏ siŏh kuàng gì siŏh ciáh ciŭ-gĭ. | |
| Gâe̤ng Háng-ngṳ̄ mâ̤ siŏh iông, Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ gì sì-găng dŭ sê gōng „gūi nguŏk gūi hô̤“ (幾月幾號), ng-gōng „gūi nguŏk gūi nĭk“. | |
| Gié-lìng | |
| Gié-lìng (桂林) sê Guōng-să̤ gì siŏh ciáh siàng-chê, găk Liè-gĕ̤ng gì ò̤-gièng. | |
| Gié-lìng gì hŭng-gīng mâ̤ ngài, găk sié-gái dâi-dŏng iā chók-miàng. Gó-chṳ̄ iā sâ̤ nè̤ng é̤ṳ kó̤ hŭ-uái lṳ̄-iù. | |
| Nguŏh | |
| Nguŏh (玉) sê cī siŏh lôi ngàng-sáik sê sēng-liŏh-sáik buáng-táu-mìng gì bō̤-siŏh. Găk Dĕ̤ng Ā ùng-mìng diē-sié, nguŏh ô iā dâe̤ng-iéu gì é-ngiê, ô gì sèng-âu hō̤ gì nguŏh bī uòng-gĭng gó gói. | |
| Bō̤-siŏh | |
| Bō̤-siŏh (寶石) sê cī siŏh lôi â̤ sāi gák kŭi lì pău-guŏng gì siŏh, ék-buăng bī-gáu ngâing, iông-sék iā bī-gáu cóng. | |
| Bō̤-siŏh ô è̤ng-bō̤-siŏh, làng-bō̤-siŏh, liŏh-bō̤-siŏh, cōng, nguŏh dēng dēng. | |
| Cōng | |
| Cōng (鑽) iâ hô̤ lā̤ cōng-siŏh (鑽石), huá-hŏk gâe̤ng gĕ̤ng-ngiĕk gì ciáng-sék miàng-cê sê gĭng-gŏng-siŏh (金剛石), sê siŏh cṳ̄ng iù táng nguòng-só cŭ-siàng gì mò̤ ngàng-sáik gì gĭng-tā̤, iâ sê bō̤-siŏh gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Cōng iâ sê sié-gái dâi-dŏng có̤i ngâing gì nó̤h cĭ ék, bô găk lā̤ dô̤-iĕk-séng bī-gáu hō̤, găk kuŏ-hŏk ngiēng-géu gâe̤ng gĕ̤ng-ngiĕk sĕng-sāng diē-sié huák-hŭi iā duâi gì cáuk-ê̤ṳng. Ĭ iâ sê siŏh cṳ̄ng iā gói-dâe̤ng gì bō̤-siŏh, â̤ dé̤ṳng dò̤ lā̤ âng chiū-cī gà̤-dēng. | |
| Chiông | |
| Chiông (象) sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk, iâ sê gĭng-dáng sié-gái lṳ̆k-dê gà̤-dēng có̤i duâi gì buô-ṳ̄ dông-ŭk. | |
| Chṳ̄ | |
| Chṳ̄ (鼠) iâ hô̤ lā̤ lō̤-chṳ̄ (老鼠), sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk. | |
| Iòng | |
| Iòng kō̤-nèng cī: | |
| Lâu-hū | |
| Lâu-hū (老虎) iâ hô̤ lā̤ hū (虎), sê siŏh cṳ̄ng mà-kuŏ gì buô-ṳ̄ dông-ŭk, iâ sê gĭng-dáng mà-kuŏ dông-ŭk dâi-dŏng tā̤-hìng có̤i duâi gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Hū iâ sê sĕk-nê săng-ngáu (十二生肖) cĭ ék, dó̤i-éng gì dê-ciĕ (地支) sê ìng (寅), sèng-dāu sê ngù, â-dāu sê tó. | |
| Iòng (dông-ŭk) | |
| Iòng (羊) sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk. | |
| Tó | |
| Tó (兔) sê siŏh cṳ̄ng buô-ṳ̄ dông-ŭk. | |
| Tó iâ sê sĕk-nê săng-ngáu(十二生肖) cĭ ék, dó̤i-éng gì dê-ciĕ(地支) sê māu(卯), sèng-dāu sê hū, â-dāu sê lṳ̀ng. Bók-guó, Uŏk-nàng mò̤ tó ciā dông-ŭk, gó-chṳ̄ Uŏk-nàng nè̤ng ciŏng tó uâng siàng mà có̤ săng-ngáu. | |
| Lṳ̀ng | |
| Lṳ̀ng (龍) sê Dṳ̆ng-guók ùng-huá diē-sié hṳ̆-gáiu gì siŏh cṳ̄ng dông-ŭk. Găk Dṳ̆ng-guók sìng-uâ diē-sié, lṳ̀ng iā buōng-sê̤ṳ, â̤ siông-tiĕng dâung-ṳ̄, â̤ gáu ò̤, hù gâe̤ng hāi diē-sié hĭng-hŭng-có̤-lâung. Lṳ̀ng iâ sê Dṳ̆ng-guók gâe̤ng Uŏk-nàng mìng-cŭk gì chiông-cĭng. | |
| Lṳ̀ng gì dê-ôi găk Háng-cê Ùng-huá-kuŏng diē-sié iā dâe̤ng-iéu, sê hŭng-huòng, gì-lìng, ŭ-gŭi cà̤ hô̤ lā̤ „sé-sôi-séu“ (四瑞獸). Lṳ̀ng iâ sê sĕk-nê săng-ngáu (十二生肖) cĭ ék, dó̤i-éng gì dê-ciĕ (地支) sê sìng (辰), sèng-dāu sê tó, â-dāu sê siè. Găk gô-dā̤, nâ ô huòng-dá̤, guók-uòng hĕ̤k-ciā chĭng-uòng gì nó̤h gà̤-dēng â̤ dé̤ṳng ô lṳ̀ng, huòng-dá̤ sāi gì nó̤h lṳ̀ng ô 5 ciáh kă, chĭng-uòng ô 4 ciáh. Diê-siŏh-ciáh báh-sáng ô gāng sùi-biêng sāi lṳ̀ng gì uâ, huòi cêu kō̤-nèng ké̤ṳk nè̤ng dóng buóh siōng cô̤-huāng, â̤ dé̤ṳng niăh kī lì tài-tàu. | |
| Ŭ-gŭi | |
| Ŭ-gŭi (烏龜) sê siŏh cṳ̄ng bà-hèng dŏng-ŭk, piăng gà̤-dēng ô ngâing gì káe̤k-káe̤k. | |
| Ŭ-gŭi miâng iā dòng, ô gì gŭi siŏh tàu â̤ uăk gūi báh huói. | |
| Găk mā-cū, ŭ-gŭi bô hô̤ lā̤ kṳ̀ng-giāng (芹囝). Mā-cū báe̤k-găng-dō̤ (北竿島) cêu ô siŏh ciáh chŏng miàng-cê hô̤ lā̤ kṳ̀ng-pék (芹壁), hó-gê̤ṳng hāi lā̤ ô siŏh ciáh „gŭi-dō̤“(龜島). | |
| | |
| Hiŏng-gŭ | |
| Hiŏng-gŭ (香菰, 香菇) sê siŏh cṳ̄ng â̤ siăh gì cĭng-kṳ̄ng. | |
| Tè̤ng-chō̤ | |
| Tè̤ng-chō̤ (蟲草) sê siŏh cṳ̄ng cĭng-kṳ̄ng, iâ sê siŏh cṳ̄ng iā gói gì dṳ̆ng-iŏh. | |
| Tè̤ng-chō̤ sĕng gāng-ngiēng tè̤ng, gáu tè̤ng-giāng sī ī-hâiu téng ĭ chói diē-sié buóh chók lì gì, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „tè̤ng-chō̤“. | |
| Tù | |
| Tù (土, 涂) sê cī dê-giù lṳ̆k-dê biēu-méng gì siŏh cṳ̄ng dó̤i sĕng-ŭk uăk-dông ô īng-hiōng gì ŭk-cék-cèng. | |
| Gĭng-sṳ̆k | |
| Gĭng-sṳ̆k (金屬) sê siŏh cṳ̄ng ô guŏng-dĕk (dó̤i â̤ káng-giéng gì guŏng â̤ huāng-siâ), ô ièng-diēng-séng, ṳ̀ng-ê dô̤-diêng, diòng-iĕk gì séng-cék gì nó̤h. | |
| Só-lâiu | |
| Só-lâiu (塑料) sê siŏh cṳ̄ng gŏ̤-hŭng-cṳ̄ hăk siàng gì chéu-ciĕ cié-pīng. | |
| Iĕng-huă | |
| Iĕng-huă (烟花), iâ hô̤ lā̤ iĕng-huō (烟火) hĕ̤k-ciā huă (花), sê cī găk gŭng-sê̤ṳ hĕ̤k-ciā cáik-nĭk, biēu-iēng gì sèng-âu bóng gì nó̤h, ĭ gì nguòng-lī gâe̤ng páu-diông chă-bók-dŏ̤, dŭ sê kĕk huōi-iŏh có̤ gì. | |
| Bóng huă ô nék-giāng ngùi-hiēng, bô gă lā̤ bī-gáu chāu, gó-chṳ̄ Dṳ̆ng-guók céng-hū mâ̤ kīng bóng huă iā sâ̤ nièng. Bók-guó ciŏng-uâng có̤ lâ chŭng-cáik dŭ mò̤ mê kó̤. 2007 nièng, iĕng-huă gâe̤ng páu-tiông diŏh Hók-ciŭ ciáng-sék gā̤-géng, dăng chŭng-cáik â̤ sāi bóng huă bóng páu-diông lāu. | |
| Páu-diông | |
| Páu-diông (炮仗) sê Dĕ̤ng Ā nè̤ng găk cáik-nĭk sèng-âu iā sèu sāi gáu gì siŏh cṳ̄ng nó̤h. Ciŏng huōi-iŏh bău diŏh dé̤ṳk-dè̤ng hĕ̤k-ciā cāi-dè̤ng diē-sié, sāi huōi cióh dô̤-huōi-siáng ciŏng ĭ siĕu kī lì. Ciā nó̤h siĕu gì sèng-âu â̤ báuk-cá, báuk-cá gì sèng-âu siăng-ĭng iā duâi, cáik-nĭk gì sèng-âu bóng cuòi iā nâu-iĕk. | |
| Bóng páu-diông gâe̤ng bóng huă siŏh iông ô nék-giāng ngùi-hiēng, bô gă lā̤ bī-gáu chāu, gó-chṳ̄ Dṳ̆ng-guók céng-hū mâ̤ kīng bóng páu-diông iā sâ̤ nièng. Bók-guó ciŏng-uâng có̤ lâ chŭng-cáik dŭ mò̤ mê kó̤. 2007 nièng, iĕng-huă gâe̤ng páu-tiông diŏh Hók-ciŭ ciáng-sék gā̤-géng, dăng chŭng-cáik â̤ sāi bóng huă bóng páu-diông lāu. | |
| Lò̤-buàng | |
| Lò̤-buàng (羅盤) iâ hô̤ lā̤ lò̤-gĭng (羅經) hĕ̤k-ciā cī-nàng-cĕng (指南針), sê siŏh cṳ̄ng â̤ cī chók huŏng-hióng gì gă-sĭ-huă, găk lṳ̄-iù gì sèng-âu cáuk-ê̤ṳng iā duâi. | |
| Lò̤-buàng iâ sê Dṳ̆ng-guók gô-dā̤ „Sé duâi huák-mìng“ cĭ ék. | |
| Lòng-gĭ-ché̤ṳng | |
| Lòng-gĭ-ché̤ṳng (狼基銃 hĕ̤k-ciā 狼機銃), iâ hô̤ lā̤ gĭ-guăng-chiŏng (機關槍), sê siŏh cṳ̄ng chiŏng. | |
| Tāng-káik | |
| Tāng-káik (坦克) iâ hô̤ lā̤ ciéng-chiă (戰車), sê hiêng-dâi diŏh lṳ̆k-dê gà̤-dēng ciéng-cĕng gì ū-ké. | |
| Gŭng-sê̤ṳ | |
| Gŭng-sê̤ṳ (軍事) sê cī gâe̤ng siŏh ciáh guók-gă, céng-guòng gì guók-huòng ū-ciŏng lĭk-liông ô găng-guó gì hŏk-ông gâe̤ng dâi-gié. | |
| Ū-ké | |
| Ū-ké (武器) sê siŏh lôi â̤ dé̤ṳng dò̤ lì gŭng-gék gì gă-sĭ-huă, iâ â̤ dé̤ṳng dò̤ lì ŭi-hiĕk hĕ̤k-ciā huòng-ngṳ̄. | |
| Chāu-māng | |
| Chāu-māng (草蜢) sê siŏh lôi tè̤ng-giāng, chói duâi, â-hài huák-dăk, ciō-iéu siăh sĭk-ŭk gì niŏh-niŏh, iā sèu găk chèng hĕ̤k-ciā chāu-cṳ̀ng diē-sié chók-hiêng. | |
| Ô siŏh lôi gùng-gṳ̆ gì chāu-māng ciŏng-muòng siăh dêu gì, hī siŏh lôi chāu-māng hô̤ lā̤ huòng-tè̤ng (蝗蟲), iâ hô̤ lā̤ âng-huòng (旱蝗). Huòng-tè̤ng sê ciō-iéu gì hâi-tè̤ng cĭ ék, ék-buăng có̤-âng gì sèng-âu â̤ ô iā sâ̤ huòng-tè̤ng chók-hiêng, cuòi hô̤ lā̤ huòng-căi (蝗災). Có̤-chèng-gì dŭ iā giăng huòng-căi. | |
| Tè̤ng-ngiê | |
| Tè̤ng (蟲), tè̤ng-giāng (蟲囝), tè̤ng-ngiê (蟲蟻), sêu pū-tŭng-uâ īng-hiōng iâ hô̤ lā̤ hĕ̤k-ciā kŏng-tṳ̀ng (蜫蟲, 昆蟲), sê siŏh lôi ciék-ciĕ dông-ŭk gì tūng-chĭng. | |
| Ĕng-gŏ̤ | |
| Ĕng-gŏ̤ (鸚哥) iâ hô̤ lā̤ ĕng-ū (鸚鵡), sê siŏh lôi cēu. | |
| Ĕng-gŏ̤ gâe̤ng huá-huá siŏh iông, gĭng-guó hóng-liêng, â̤ ŏ̤k nè̤ng gōng-uâ. | |
| Huò-siông | |
| Huò-siông (和尚, iâ â̤ tĕ̤k „hù-siông“) sê cī Hŭk-gáu diē-sié nàng gì chók-gă-nè̤ng. | |
| Huá-huá | |
| Huá-huá (化化) sê siŏh cṳ̄ng cēu-giāng, siŏh sĭng ŭ-tók-tók, iông-sék ô nék-giāng chiông lō̤-uă. | |
| Huá-huá gâe̤ng ĕng-gŏ̤ siŏh iông, gĭng-guó hóng-liêng, â̤ ŏ̤k nè̤ng gōng-uâ. | |
| Nà̤-gŭ | |
| Nà̤-gŭ (尼姑, 妮姑) sê cī Hŭk-gáu diē-sié nṳ̄ gì chók-gă-nè̤ng. | |
| Ŏ̤-mì-tò̤-hŭk | |
| Ŏ̤-mì-tò̤-hŭk (阿彌陀佛, Huáng-ngṳ̄: अमिताभ) sê Hŭk-gáu diē-sié gì siŏh cŏng hŭk. Diŏh Dâi-sìng Hŭk-gáu diē-sié, Ŏ̤-mì-tò̤-hŭk sê să̤-huŏng gĭk-lŏh sié-gái gì tă-huŏng-hŭk (他方佛). | |
| Ŏ̤-mì-tò̤-hŭk sê gĭng-dáng Háng-diòng Hŭk-gáu diē-sié ciō-iéu gì sáng-iōng cĭ ék. Sáng Hŭk-gáu gì nè̤ng có̤i é̤ṳ nâing „Nàng-mò̤-ŏ̤-mì-tò̤-hŭk“ (南無阿彌陀佛) cī siŏh guó. Ŏ̤-mì-tò̤-hŭk diŏh Câung-diòng Hŭk-gáu diē-sié gì dê-ôi iâ sê dĕk-biék dâe̤ng-iéu. Băng-sièng Lā-mà cêu sê ĭ gì huá-sĭng. | |
| Băh-guōi | |
| Băh-guōi (白粿) sê Hók-gióng gì siŏh cṳ̄ng siēu-siăh, găk Hók-ciŭ, Nìng-dáik gâe̤ng Buò-dièng dŭ ô. Cŭ-uái gì nè̤ng có̤ nièng có̤ cáik dŭ â̤ siăh băh-guōi, iâ sê sáe̤ng ké̤ṳk bèng-iū hĕ̤k-ciā chĭng-chék. | |
| Băh-guōi sê kĕk găng-mī có̤ gì. Sĕng kĕk cūi ciŏng găng-mī céng lâ, gái dò̤ ĕng chuŏi-sòng diē-sié chŭi sṳ̆k. Chŭi sṳ̆k ī-hâiu, ĕng kô diē-sié cṳ̆ng lâ, cṳ̆ng gì sèng-âu gă nék-giāng huă-sĕng-iù diē kó̤. Dăng ciŏng ĭ téng hī diē-sié bĕk chók lì, kĕk chiū chŏ̤ siàng dòng-dòng-sék. | |
| Băh-guōi â̤ dé̤ṳng chā lā̤ siăh, iâ â̤ dé̤ṳng cṳ̄ lā̤ siăh. Chā băh-guōi ék-buăng diŏh kĕk tòng. | |
| Ô gì ngôi-dê nè̤ng â̤ ciŏng băh-guōi gâe̤ng nièng-gŏ̤ hông siŏh dŏi kó̤. Gì-sĭk băh-guōi gâe̤ng nièng-gŏ̤ mâ̤ siŏh iông, Hók-ciŭ nè̤ng gó̤ nièng-gŏ̤ hô̤ lā̤ diĕng-guōi. | |
| Káh-dièu | |
| Káh-dièu (客佻) sê cī ìng-lôi cê̤ṳ-nguông gâe̤ng ciō-dông có̤ gì siŏh cṳ̄ng ī iù-hié ùi mŭk-dék gì dâi-gié. | |
| Káh-dièu-bŏng | |
| Káh-dièu-bŏng (客佻幫) iâ hô̤ lā̤ bèng-iū (朋友), sê cī mò̤ chĭng-chék guăng-hiê, dáng-sê guăng-hiê mâ̤ ngài gì nè̤ng; hĕ̤k-ciā gōng, sê iā sèu káh-dièu diŏh siŏh dŏi gì nè̤ng. | |
| Káh-dièu-nó̤h | |
| Káh-dièu-nó̤h (客佻乇) iâ hô̤ lā̤ uàng-gê̤ṳ (玩具), sê cī ciŏng-muòng dò̤ ké̤ṳk nè̤ng káh-dièu sāi gì siŏh lôi nó̤h. | |
| Cièng-cāi | |
| Cièng-cāi (錢紙) iâ hô̤ lā̤ cāi-cièng (紙錢), sê siŏh cṳ̄ng kĕk cāi có̤ gì nó̤h. Áng mì-séng gì gōng-huák, cièng-cāi sê siĕu ké̤ṳk sī-nè̤ng sāi gì cièng. | |
| Bàng-siòng có̤i sèu káng-giéng gì cièng-cāi, sê ciŏng cāi gà̤-dēng dù siông gĭng-bŏh hĕ̤k-ciā ngṳ̀ng-bŏh có̤ gì, huòi ké̤ṳk Hók-ciŭ nè̤ng hô̤ lā̤ „nguòng-bō̤“ (元寶). Iâ ô gì nè̤ng â̤ ciŏng ciā „nguòng-bō̤“ siék siàng gô-dā̤ gĭng-nguòng-bō̤ gì hìng-câung, huòi iâ ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ „nguòng-bō̤-diâng“ (元寶錠). Gô ô siŏh cṳ̄ng cièng-cāi sê chĭng-mìng dák-cāi sèng-âu ciŏng-muòng dò̤ lì dák muó gà̤-dēng gì. | |
| Nguòng-bō̤ siĕu diông giâ lì gì ŭ-ŭ-sék nó̤h hô̤ lā̤ „nguòng-bō̤-hŭ“ (元寶灰). | |
| Nguòng-bō̤ | |
| Nguòng-bō̤ (元寶) kō̤-nèng sê cī: | |
| Huă | |
| Huă (花) sê kŭi-huă sĭk-ŭk gì huàng-sĭk ké-guăng. Huă gì hṳ̀ng-lūi diē-sié ô huă-hūng, huă-hūng iù mĭk-pŭng hĕ̤k-ciā hù-diĕk dái gáu gì-tă huă gì cṳ̀-lūi gà̤-dēng, cêu â̤ sìng-gŭng huàng-sĭk. | |
| Tiĕng-ò̤ | |
| Tiĕng-ò̤ (天河), iâ hô̤ lō̤ Ngṳ̀ng-háng (銀漢) hĕ̤k Ngṳ̀ng-ò̤ (銀河), hŏk-miàng giéu lō̤ Ngṳ̀ng-ò̤-hiê (銀河系), sê nē̤ng-gă tái-iòng-hiê găk gì siŏh ciáh sĭng-hiê. Tiĕng-ò̤ diē-sié chă-bók-dŏ̤ ô 1,000 é gáu 4,000 é lăk hèng-sĭng, gūi chiĕng ciáh sĭng-tuàng gâe̤ng sĭng-hùng cŭ-siàng gì hiê-tūng, gó ô iā sâ̤ cṳ̄ng sĭng-cié ké-tā̤ gâe̤ng sĭng-cié ŭ-dìng. | |
| Tiĕng-ò̤ dĭk-géng ô 100,000 guŏng-nièng hī māng dòng, dṳ̆ng-sĭng ô 12,000 guŏng-nièng hī māng gâiu, â̤ káng-giéng gì nó̤h gì cék-liông sê tái-iòng gì 1400 é buôi. | |
| Tiĕng-ò̤ â̤ cê̤ṳ-diōng, ĭ gì dṳ̆ng-sĭng hô̤ lā̤ ngṳ̀ng-sĭng. | |
| Tiĕng-ò̤ téng dê-giù lā̤ káng guó kó̤ iā chiông siŏh dèu ngṳ̀ng-sáik gì ò̤, gó-chṳ̄ Dṳ̆ng-guók duâi-buô-hông dê-kṳ̆ ciŏng ĭ hô̤ lā̤ „Ngṳ̀ng-ò̤“. | |
| Ngù-nèng | |
| Ngù-nèng (牛乳) sê nèng-ngù gì nèng, iâ sê gĭng-dáng ìng-lôi ciō-iéu sĭk-pīng cĭ ék. | |
| Sṳ̀-diēng | |
| Sṳ̀-diēng (辭典, 詞典) iâ hô̤ lā̤ cê-diēng (字典), sê ciŏng-muòng dò̤ lì gái-siêu sṳ̀-ngṳ̄ gì tĕ̤k-ĭng, é-sé̤ṳ, liê-guó, sāi-huák dēng dēng gì gĕ̤ng-gê̤ṳ-cṳ̆. | |
| Ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng | |
| Ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng (烏種儂), iâ hô̤ lā̤ háik-ìng (黑人), sê ìng-lôi gì 3 cṳ̄ng ìng-cṳ̄ng cĭ ék, ék-buăng dêu diŏh iĕk-dái dê-kṳ̆. | |
| Ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng có̤i cā dêu diŏh Hĭ-ciŭ, hŭ-uái bī-gáu lŏk-hâiu. Gáu-muōi-lāu Ĕu-ciŭ-nè̤ng kăi-sṳ̄ sĭk-mìng Hĭ-ciŭ, ciŏng iā sâ̤ ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng mâ̤ gáu Mī-ciŭ có̤ háik-nù. Hī sèng-âu Băh-cṳ̄ng-nè̤ng káng-mâ̤-kī ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng, ciŏng ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng hô̤ lā̤ „negro“, Hók-ciŭ-nè̤ng iâ ciŏng ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng miĕk-chĭng hô̤ lā̤ „ŭ-tók-gūi“ (烏黜鬼). | |
| Có̤i cā ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng găk Mī-guók dê-ôi iā dă̤, gáu 20 sié-gī 50 nièng-dâi, lŭk-sṳ̆ Martin Luther King huák-dông Hái-ìng mìng-guòng ông-dông, ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng gì dê-ôi ciáh gâe̤ng băh-cṳ̄ng-nè̤ng bìng-dēng. | |
| Ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng gì bìng-gĭng sĭng-tā̤ só-cék sê sié-gái gà̤-dēng siū-iū ìng-cṳ̄ng diē-sié có̤i hō̤ gì, gó-chṳ̄ iā sâ̤ chók-miàng gì tā̤-ṳ̆k ông-dông-nguòng sê ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng. Mī-guók sèng cūng-tūng Barack Obama iâ sê siŏh ciáh ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng. | |
| Băh-cṳ̄ng-nè̤ng | |
| Băh-cṳ̄ng-nè̤ng (白種儂), iâ hô̤ lā̤ băh-ìng (白人), sê cī puòi-hŭ ngàng-sáik bī-gáu băh gì ìng-cṳ̄ng. Ék-buăng lì gōng sê cī Caucasian ìng-cṳ̄ng, chă-bók-dŏ̤ siŏng-dŏng Ĕu-ciŭ-nè̤ng; bók-guó ô gì sèng-âu iâ â̤ dé̤ṳng cī puòi-hŭ ngàng-sáik bī-gáu chiēng gì ìng-cṳ̄ng. | |
| Huăng-giāng | |
| Huăng-giāng (番囝, 番仔) sê Hók-ciŭ-nè̤ng dó̤i ngôi-guók-nè̤ng gì chĭng-hŭ. Ék-buăng nâ ciŏng săng gì mâ̤ chiông Ā-ciŭ-nè̤ng (ŭ-cṳ̄ng-nè̤ng hĕ̤k-ciā băh-cṳ̄ng-nè̤ng) gì ngôi-guók-nè̤ng hô̤ lā̤ „huăng-giāng“. | |
| Găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié ô iā sâ̤ miàng-cê dái „huăng-giāng“ hĕ̤k-ciā „huăng“ gì nó̤h, chiông huăng-giāng-sṳ̀, huăng-sṳ̀, huăng-siông, huăng-kê, huăng-siŏh-liù, huăng-ciĕu, huăng-cièng-giāng dēng dēng. Ciŏng-uâng gì nó̤h găk gô-dā̤ dŭ mò̤, dŭ sê téng să̤-huŏng guók-gă diòng diē lì gì. | |
| Kō̤-cṳ̆ | |
| Kō̤-cṳ̆ (考書) sê siŏh cṳ̄ng kĕk hŭng-só lì kō̤-chă hŏk-sĕng diŏh siŏh ciáh līng-ṳ̆k diē-sié gì dĭ-sék gì huŏng-huák. Kō̤-cṳ̆ gì dà̤-mĕ̤k hô̤ lā̤ kō̤-dà̤, dŭ siā diŏh kō̤-guóng gà̤-dēng. Kō̤-cṳ̆ gì dê-huŏng hô̤ lā̤ kō̤-diòng. | |
| Sá̤-kṳ̄ng | |
| Sá̤-kṳ̄ng (細菌) sê sĕng-ŭk diē-sié só-liông có̤i sâ̤ gì siŏh cṳ̄ng, gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng sá̤-kṳ̄ng gì cūng-liông chă-bók-dŏ̤ ô 5×10 ciáh. Ĭ iā nâung, nâ sāi mĕ̤k-ciŭ mò̤-niĕ-ài káng diŏh, diŏh sāi hiēng-mì-giáng lì ché̤ṳ. | |
| Bâng-dŭk | |
| Bâng-dŭk (病毒) sê siŏh cṳ̄ng mò̤ sá̤-bău hìng-tái gì sĕng-mêng-tā̤. Ĭ iù siŏh ciáh hŏk-sŏng hŭng-cṳ̄ (DNA hĕ̤k-ciā RNA) gâe̤ng lāung-băh-cék cŭ siàng. | |
| Câung-cŭk | |
| Câung-cŭk (藏族, Câung-ngṳ̄: ) sê Câung-kṳ̆ (bău-guók gĭng-dáng gì Să̤-câung) gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Câung-cŭk gōng Câung-ngṳ̄. | |
| Thomas Edison | |
| Thomas Alva Edison (1847 n. 2 ng. 11 h. - 1931 n. 10 ng. 18 h.) sê Mī-guók chók-miàng gì huák-mìng-gă gâe̤ng siŏng-nè̤ng, ĭ huák-mìng guó gūi chiĕng cṳ̄ng gì nó̤h, gì-dṳ̆ng bău-guák diêng-guŏng. | |
| Marco Polo | |
| Marco Polo () sê siŏh ciáh É-dâi-lé gì siŏng-nè̤ng gâe̤ng lṳ̄-hèng-gă. Ĭ sê Ŭi-nà̤-sṳ̆ nè̤ng. Chă-bók-dŏ̤ găk Dṳ̆ng-guók Nguòng-dièu gì sèng-âu gṳ̆ng ĭ gă-gă lì Dṳ̆ng-guók có̤-sĕng-é, diōng kó̤ ī-hâiu găk găng-lò̤ diē-sié siā uòng chók-miàng gì «Marco Polo Iù-gé». Cuòi sê Ĕu-ciŭ có̤i chók-miàng gì gái-siêu dĕ̤ng-huŏng guók-gă gì cṳ̆, dó̤i ī-hâiu īng-hiōng iā duâi. | |
| Galileo Galilei | |
| Galileo Galilei (1564 n. 2 ng. 15 h. - 1642 n. 1 ng. 8 h.) sê siŏh ciáh É-dâi-lé gì ŭk-lī-hŏk-gă, só-hŏk-gă, tiĕng-ùng-hŏk-gă gâe̤ng diék-hŏk-gă. | |
| Christopher Columbus | |
| Christopher Columbus (1450 n. 10 ng. 31 h. - 1506 n. 5 ng. 20 h.) É-dâi-lé Genova nè̤ng, sê Ĕu-ciŭ lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng có̤i chók-miàng gì siŏh ciáh hòng-hāi-gă gâe̤ng sĭk-mìng-ciā. Ĭ sê tàu ciáh gáu Mī-ciŭ gì Ĕu-ciŭ nè̤ng, dó̤i-chiū Să̤-băng-ngà ciéng-liāng Mī-ciŭ. Bók-guó ĭ táu-dā̤ dŭ mâ̤ báik cê-gă huák-hiêng gì sê siŏh ciáh sĭng-dâi-lṳ̆k, gó-nâ-háng gáu gì sê Éng-dô. | |
| Napoléon Bonaparte | |
| Napoléon Bonaparte (1769 n. 8 ng. 15 h. - 1821 n. 5 ng. 5 h.) iâ hô̤ lā̤ Napoléon 1 sié, sê Huák-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng siŏh ciáh huòng-dá̤. 1804 nièng gáu 1814 nièng câi-ôi. | |
| Adolf Hitler | |
| Adolf Hitler (1889 n. 4 ng. 20 h. - 1945 n. 4 ng. 30 h.) sê siŏh ciáh Ó̤-dê-lé nè̤ng, iâ sê Dáik-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng iā chók-miàng gì céng-dê ìng-ŭk. Ĭ sê Nazi dōng gì liāng-dô̤-ìng, iù 1934 nièng gáu 1945 nièng sê Nazi Dáik-guók gì có̤i gŏ̤ nguòng-siū. Ĭ găk 1939 nièng huák-dông Dâ̤ 2 ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng, gáu-muōi-lāu páh suŏ, diŏh Báik-lìng cê̤ṳ-sák. | |
| Benito Mussolini | |
| Benito Mussolini (1883 n. 7 ng. 29 h. - 1945 n. 4 ng. 28 h.) sê siŏh ciáh É-dâi-lé lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng iā chók-miàng gì céng-dê ìng-ŭk. Ĭ sê Fasci dōng gì liāng-dô̤-ìng, iù 1922 nièng gáu 1943 nièng sê É-dâi-lé Uòng-guók gì siū-sióng. É-dâi-lé găk Dâ̤ 2 ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng dâi-dŏng páh suŏ ī-hâiu lŏk-dài, gáu-muōi-lāu ké̤ṳk sáng Gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê gì nè̤ng niăh kī lì tài sī. | |
| Lev Trotsky | |
| Lev Trotsky (Ngò̤-lò̤-sṳ̆-ngṳ̄: Лев Давидович Троцкий, 1879 n. 11 ng. 7 h. - 1940 n. 8 ng. 21 h.) sê siŏh ciáh Sŭ-lièng céng-dê-gă, Sŭ-lièng Gê̤ṳng-sāng-dōng gì ciō-iéu liāng-dô̤-ìng cĭ ék, iâ sê Sĕk-nguŏk Gáik-mêng gì sèng-âu iā dâe̤ng-iéu gì siŏh ciáh ìng-ŭk. Ĭ sê Sŭ-lièng È̤ng-gŭng gì cŭ-gióng nè̤ng. Ĭ huāng-dó̤i Liĕk-nìng gì iā sâ̤ guăng-diēng, Liĕk-nìng sī lō̤ ī-hâiu, ké̤ṳk Josef Stalin kăi-dṳ̀ chók dōng, cāu kó̤ guók-ngôi. 1940 nièng, ké̤ṳk Stalin puái dĕk-gĕ̤ng áng-sák. | |
| Siâ-huôi-ciō-ngiê | |
| Siâ-huôi-ciō-ngiê (社會主義) sê siŏh cṳ̄ng céng-dê lī-lâung gâe̤ng céng-dê ông-dông. Ĭ ciō-diŏng gĕ̤ng-ìng găi-gék mò̤ guăng nàng-nṳ̄ dŭ ĭng-găi kĕk mìng-ciō gì huŏng-sék cĭk-tā̤ guăng-lī siŏh ciáh siâ-huôi. | |
| Siê-huôi-ciō-ngiê â̤ dé̤ṳng buŏng kuŏ-hŏk siâ-huôi-ciō-ngiê, guók-gă siâ-huôi-ciō-ngiê, mìng-ciō siâ-huôi-ciō-ngiê, Dṳ̆ng-guók dĕk-sáik siâ-huôi-ciō-ngiê dēng dēng. | |
| Gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê | |
| Gê̤ṳng-sāng-ciō-ngiê (共產主義) sê siŏh cṳ̄ng céng-dê sṳ̆-siōng, ĭ ciō-diŏng siĕu-miĕk gáuk-ìng cài-sāng, gióng-lĭk siŏh ciáh mò̤ găi-gék, mò̤ guók-gă gâe̤ng céng-hū gì cĭk-tā̤-cié gì siâ-huôi. | |
| Cṳ̆-buōng-ciō-ngiê | |
| Cṳ̆-buōng-ciō-ngiê (資本主義) sê siŏh tó̤ gĭng-cá̤ lī-lâung gâe̤ng céng-dê lī-lâung, sê sêu cê̤ṳ-iù-ciō-ngiê īng-hiōng sāng-sĕng gì. | |
| Ĭ gì dĕk-sáik sê gáuk-ìng ô cê-gă gì cài-sāng, muōi siŏh ciáh nè̤ng gì dàu-cṳ̆ uăk-dông â̤ sāi iù gáuk-ìng sṳ̆-siōng lì có̤, ng-sê iù guók-gă kóng-cié. Găk gĭng-cá̤ huŏng-miêng, có̤ chê-diòng gĭng-cá̤, ciók gó nè̤ng gâe̤ng lò̤-dông, kĕk sĕng-sāng cài-lâiu lì cháung-cô̤ gá-dĭk. | |
| Chê-diòng | |
| Chê-diòng (市場) sê ìng-lôi găk gó-diâng diòng-sū gâe̤ng gó-diâng sì-găng có̤ sĕng-é gì diòng-sū. | |
| Gŭng-sĭ | |
| Gŭng-sĭ (公司) sê ī ìng-lé ùi mŭk-dék gì siŏh ciáh gùng-tā̤. | |
| Chiĕu-chê | |
| Chiĕu-chê (超市) sê chiĕu-gék chê-diòng (超級市場) gì gāng-chĭng, sê siŏh cṳ̄ng duâi hìng gì lìng-sêu-dáing, ék-buăng sê lièng-sō-dáing. | |
| Piĕ | |
| Piĕ (批) iâ hô̤ lā̤ iù-giông (郵件), sê siŏh cṳ̄ng ciŏng buóh siōng gōng gì uâ siā diŏh cāi gà̤-dēng gié ké̤ṳk nè̤ng káng gì huŏng-sék. | |
| Gū-piéu | |
| Gū-piéu (股票) sê siŏh cṳ̄ng céng-guóng, sê gū-hông gŭng-sĭ buóh siōng cháu cièng huák ké̤ṳk dàu-cṳ̆-ciā gì siŏh cṳ̄ng dâi-biēu gŭng-sĭ buô-hông cṳ̆-gĭng sū-iū-guòng gì bìng-céng. Mā̤ gáu gū-piéu gì nè̤ng cêu sê gŭng-sĭ gì gŭng-dŭng, áng chiū lā̤ gū-piéu só-liông gì dŏ̤ gâe̤ng ciēu ô guòng-lĭk buŏng-è̤ng, bók-guó nâ sê gŭng-sĭ siăh-buōng gì uâ, gū-dŭng iâ â̤ sêu gáu sŭng-sék. | |
| Mùng-gū-ngṳ̄ | |
| Mùng-gū-ngṳ̄ sê Mùng-gū-cŭk gì mū-ngṳ̄. Sié-gái gà̤-dēng gōng ciā uâ gì dŭ-liāng ô 570 uâng. | |
| Mùng-gū-cŭk | |
| Mùng-gū-cŭk sê Dṳ̆ng-guók Nô̤i Mùng-gū gâe̤ng Mùng-gū-guók gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Mùng-gū-cŭk gōng Mùng-gū-ngṳ̄. | |
| Siă-cŭk | |
| Siă-cŭk sê Hók-gióng có̤i nguòng-sṳ̄ gì mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Siă-cŭk gōng Siă-ngṳ̄, bók-guó gĭng-dáng duâi buô-hông nè̤ng dŭ mâ̤ báik gōng lāu. | |
| Huòi-cŭk | |
| Huòi-cŭk sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Huòi-cŭk sê Nguòng-dièu sèng-âu Háng-huá gì Ā-lá-báik-nè̤ng. | |
| Huák-lùng-gŭng | |
| Huák-lùng-gŭng (法輪功), iâ hô̤ lā̤ huák-lùng dâi-huák (法輪大法), sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh cŭng-gáu séng-cék gì cŭ-cék. 1992 nièng 5 nguŏk, iù Lī Hùng-cé găk Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì Gék-lìng cháung-lĭk. Huák-lùng-gŭng găk 1999 nièng ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók céng-hū diâng có̤ siŏh ciáh sià-gáu cŭ-cék, sáng ĭ gì nè̤ng ng-sê ké̤ṳk niăh kī lì, cêu sê cāu guók-ngôi kó̤. | |
| Lī Siòng-sêu | |
| Lī Siòng-sêu (李常受, 1905 n. 9 ng. 3 h. - 1997 n. 6 ng. 9 h.) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh gĭ-dók-gáu diòng-gáu-sê̤ṳ. | |
| Diòng-gáu-sê̤ṳ | |
| Diòng-gáu-sê̤ṳ (傳教士) sê cī giĕng-dêng gì sáng cê-gă gì cŭng-gáu, mâ̤ giăng huông, bié gáu gì-tă dê-huŏng hióng bék-nè̤ng sŏng-diòng cŭng-gáu gì nè̤ng. | |
| Găk Háng-ngṳ̄ diē-sié, diòng-gáu-sê̤ṳ ék-buăng sê cī Gĭ-dók-gáu gì diòng-gáu-sê̤ṳ. Gĭ-sĭk Hŭk-gáu gâe̤ng Ĭ-sṳ̆-làng-gáu iâ ô diòng-gáu-sê̤ṳ. | |
| Kū-guă | |
| Kū-guă (苦瓜) sê siŏh cṳ̄ng sŭ-chái, ê â̤ dĕu. | |
| Cṳ̀-ciŏng | |
| Cṳ̀-ciŏng (瓷磚) sê siŏh cṳ̄ng gióng-dé̤ṳk cài-lâiu. | |
| Cūi-nà̤ | |
| Cūi-nà̤ (水泥) sê siŏh cṳ̄ng gióng-dé̤ṳk cài-lâiu. | |
| Ciŏng-tàu | |
| Ciŏng-tàu (磚頭) sê siŏh cṳ̄ng gióng-dé̤ṳk cài-lâiu. | |
| Gáung-gṳ̆ng | |
| Gáung-gṳ̆ng (鋼筋) sê siŏh cṳ̄ng kĕk gáung có̤ gì gióng-dé̤ṳk cài-lâiu. | |
| Bók-séu-gáung | |
| Bók-séu-gáung (不鏽鋼) sê siŏh cṳ̄ng tiék gì hăk-gĭng. Ĭ gì iông-sék chiông gáung, dáng-sê mâ̤ chiông gáung hŭ-uâng ṳ̀ng-ê săng-cĭng, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ „bók-séu-gáung“. | |
| Ì-cô̤-hūng | |
| Ì-cô̤-hūng (胰皂粉) siŏh cṳ̄ng sā̤ ĭ-siòng gì sèng-âu sāi gì hūng-hūng, â̤ niông nó̤h sā̤ kī lì gó táh-gáik. | |
| Cáung-cŭk | |
| Cáung-cŭk (壯族, Cáung-ngṳ̄: Bouxcuengh) sê Dṳ̆ng-guók Guōng-să̤ gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Cáung-cŭk gōng Cáung-ngṳ̄. | |
| Muāng-cŭk | |
| Muāng-cŭk (滿族) iâ hô̤ lā̤ Muāng-ciŭ-cŭk (滿洲族, Muāng-ngṳ̄: ), sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Muāng-cŭk nè̤ng có̤i cā diêu diŏh Muāng-ciŭ (bău-guák gĭng-dáng gì Dṳ̆ng-guók Dĕ̤ng-báe̤k gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì Uōng-dĕ̤ng), 1644 nièng diē guăng gióng-lĭk Muāng-chĭng. Ī-hâiu Muāng-cŭk nè̤ng buŏng gáu ciòng-guók gáuk dê kó̤ diêu. | |
| Muāng-cŭk nè̤ng gì mū-ngṳ̄ sê Muāng-ngṳ̄, bók-guó gĭng-dáng duâi buô-hông Muāng-cŭk nè̤ng dŭ mâ̤ báik gōng lāu. | |
| Muāng-ciŭ | |
| Muāng-ciŭ (滿洲, Muāng-ngṳ̄: ) sê siŏh ciáh dê-lī gái-niêng, sê cī gĭng-dáng Dṳ̆ng-guók Dĕ̤ng-báe̤k (bău-guák Lièu-nìng, Gék-lìng gâe̤ng Háik-lṳ̀ng-gĕ̤ng 3 sēng), Nô̤i Mūng-gū dĕ̤ng-báe̤k gì „Dĕ̤ng-sé-mèng“ (Chiáh-hŭng-chê, Tŭng-lièu-chê, Hulunbuir-chê, Hinggan-mèng) gâe̤ng Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì Uōng-dĕ̤ng. Ék-buăng ciŏng Dṳ̆ng-guók Dĕ̤ng-báe̤k gì buô-hông hô̤ lā̤ „Nô̤i Muāng-ciŭ“ (內滿洲), Ngò̤-lò̤-sṳ̆ gì buô-hông hô̤ lā̤ „Ngôi Muāng-ciŭ“ (外滿洲). | |
| Muāng-ciŭ sê Muāng-cŭk gì huák-nguòng-dê, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ ciā miàng-cê. Gáu-muōi-lāu Dâ̤ 2 ché̤ṳ Sié-gái Dâi-ciéng ī-hâiu, Dṳ̆ng-guók nè̤ng biê-miēng tì-gáu Muāng-ciŭ-guók, dĕk-lìng-é ng-hô̤ ciā miàng, bók-guó gĭng-dáng sié-gái iā sâ̤ guók-gă gì nè̤ng gó hô̤ hŭ́-uái hô̤ lā̤ „Muāng-ciŭ“. | |
| Ì-cŭk | |
| Ì-cŭk (彝族, Ì-ngṳ̄: ꆈꌠ) sê Hùng-nàng gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Ì-cŭk gōng Ì-ngṳ̄. | |
| Ì-ngṳ̄ | |
| Ì-ngṳ̄ (彝語, ꆈꌠ꒿) sê Ì-cŭk nè̤ng gōng gì ngṳ̄-ngiòng. Gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng gōng Ì-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ-liāng ô 800 uâng. | |
| Băh-cŭk | |
| Băh-cŭk (白族, Băh-ngṳ̄: Baipho) sê Hùng-nàng gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Băh-cŭk gōng Băh-ngṳ̄. | |
| Kiŏng-cŭk | |
| Kiŏng-cŭk (羌族) sê Sé-chiŏng gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Kiŏng-cŭk gōng Kiŏng-ngṳ̄. | |
| Mièu-cŭk | |
| Mièu-cŭk (苗族) sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Mièu-cŭk gōng Mièu-ngṳ̄. | |
| Ièu-cŭk | |
| Ièu-cŭk (瑤族) sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng gì „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Ièu-cŭk gōng Ièu-ngṳ̄. | |
| Gĭng-cŭk | |
| Gĭng-cŭk (京族, Uŏk-nàng-ngṳ̄: người Kinh) iâ hô̤ lā̤ Uŏk-cŭk (越族, Uŏk-nàng-ngṳ̄: người Việt), sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh mìng-cŭk, iâ sê Uŏk-nàng gì ciō-tā̤ mìng-cŭk. Ciā mìng-cŭk iâ ké̤ṳk Dṳ̆ng-guók guăng-huŏng giĕ-dêng sê „Dṳ̆ng-huà Mìng-cŭk“ cĭ ék. | |
| Gĭng-cŭk nè̤ng gōng Uŏk-nàng-ngṳ̄. | |
| Mī-ciŭ | |
| Mī-ciŭ sê sié-gái gà̤-dēng gì siŏh ciáh dâi-lṳ̆k. Mī-ciŭ â̤ dé̤ṳng buŏng Báe̤k Mī-ciŭ gâe̤ng Nàng Mī-ciŭ 2 ciáh ciŭ. | |
| Dâi-iòng-ciŭ | |
| Dâi-iòng-ciŭ sê sié-gái gà̤-dēng gì siŏh ciáh ciŭ. | |
| Nàng-gĭk-ciŭ | |
| Nàng-gĭk-ciŭ sê sié-gái gà̤-dēng gì siŏh ciáh ciŭ. Hŭ-uái iâ sê gĭng-dáng sié-gái gà̤-dēng mì-ék siŏh ciáh mò̤ nè̤ng diâng-gṳ̆ gì ciŭ. | |
| Nàng-gĭk-ciŭ iā céng, siŏh nièng gáu muōi dŭ sê dâung siók. | |
| Éng-dô-iòng | |
| Éng-dô-iòng sê sié-gái gà̤-dēng gì siŏh ciáh dâi-iòng. Ĭ să̤-biĕng sê Hĭ-ciŭ, báe̤k-biĕng sê Ā-ciŭ, dĕ̤ng-biĕng sê Dâi-iòng-ciŭ, nàng-biĕng sê Nàng-bĭng-iòng. | |
| Dâi-să̤-iòng | |
| Dâi-să̤-iòng sê sié-gái gà̤-dēng gì siŏh ciáh dâi-iòng. Ĭ să̤-biĕng sê Mī-ciŭ, dĕ̤ng-biĕng sê Ĕu-ciŭ gâe̤ng Hĭ-ciŭ, nàng-biĕng sê Nàng-bĭng-iòng. | |
| Dâi-să̤-iòng gó â̤ dé̤ṳng buŏng Báe̤k Dâi-să̤-iòng gâe̤ng Nàng Dâi-să̤-iòng 2 ciáh dâi-iòng. | |
| Tái-bìng-iòng | |
| Tái-bìng-iòng sê sié-gái gà̤-dēng gì siŏh ciáh dâi-iòng. Ĭ să̤-biĕng sê Ā-ciŭ gâe̤ng Dâi-iòng-ciŭ, báe̤k-biĕng sê Ā-ciŭ gâe̤ng Báe̤k Mī-ciŭ, dĕ̤ng-biĕng sê Báe̤k Mī-ciŭ gâe̤ng Nàng Mī-ciŭ, nàng-biĕng sê Nàng-bĭng-iòng. | |
| Tái-bìng-iòng gó â̤ dé̤ṳng buŏng Báe̤k Tái-bìng-iòng gâe̤ng Nàng Tái-bìng-iòng 2 ciáh dâi-iòng. | |
| Báe̤k-bĭng-iòng | |
| Báe̤k-bĭng-iòng, iâ hô̤ lā̤ Báe̤k-gĭk-hāi, sê Báe̤k-gĭk hô-gê̤ṳng gì siŏh ciáh dâi-iòng. | |
| Nàng-bĭng-iòng | |
| Nàng-bĭng-iòng iâ hô̤ lā̤ Nàng-dâi-iòng hĕ̤k-ciā Nàng-gĭk-hāi, sê Nàng-gĭk-ciŭ hô-gê̤ṳng siŏh kuàng gì dâi-iòng. Gĭng-dáng guók-cié gà̤-dēng tūng-ék gì gōng-huák sê Nàng-ūi 60 dô ī nàng gì hāi cêu sê Nàng-bĭng-iòng. | |
| Có̤i cā kuŏ-hŏk-gă ciŏng Nàng-bĭng-iòng gŭi gáu Dâi-să̤-iòng, Éng-dô-iòng gâe̤ng Tái-bìng-iòng diē-sié kó̤, gáu-muōi-lāu huák-hiêng hŭ-uái gì iòng-liù gâe̤ng gì-tă dê-huŏng uòng-ciòng mâ̤ siŏh iông. 2000 nièng, guók-cié cūi-ùng dê-lī cŭ-cék bô ciŏng Nàng-gĭk-ciŭ hô-gê̤ṳng gì gèng-cūi-kṳ̆ téng gūi dâi-iòng diē-sié buŏng chók lì, biéng siàng dâ̤ 5 ciáh dâi-iòng, hô̤ lā̤ „Nàng-bĭng-iòng“. Bók-guó, Dṳ̆ng-guók mâ̤ sìng-nêng Nàng-bĭng-iòng ciā gōng-huák. | |
| Sĕng-mêng | |
| Sĕng-mêng (生命) iâ hô̤ lā̤ Uăk-miâng (活命), sê cī siŏh lôi ô ūng-dêng gì ŭk-cék gâe̤ng nèng-liông dâi-siâ hiêng-chiông, â̤ huòi-éng ché̤ṳ-gék, ô bâing-huák cê-gă hô-cié cê-gă (huàng-sĭk) gì buáng kŭi-huóng ŭk-cék hiê-tūng. | |
| Sī | |
| Sī (死) sê gâe̤ng uăk siŏng-dó̤i gì sĕng-mêng hiêng-chiông, sê cī mì-tì sĕng-ŭk-tā̤ uăk gì sū-iū sĕng-ŭk-hŏk gŭng-nèng ciòng-buô īng-giū dìng-cī. | |
| Găk iā sâ̤ gì ùng-huá diē-sié, nè̤ng dŭ mâ̤ é̤ṳ tì gáu ciā sṳ̀. Chiông Hók-ciŭ-uâ diē-sié, ciŏng sī dĕk-lìng-é kĕk siŏng-huāng é-séu gì sṳ̀ „sĕng“ (生) lì tá̤. Gó ô, „táung-kuàng“ (褪環) ciā sṳ̀ iâ ô sī gì é-séu, ciā sṳ̀ ô nék-giāng dái ché̤ṳ-kă̤ nè̤ng gì séng-cék. | |
| Huăng-hī | |
| Huăng-hī (歡喜) sê siŏh cṳ̄ng cìng-gāng, biēu-hiêng nè̤ng sĭng-lī câung-tái hō̤. Huăng-hī gì nguòng-ĭng kō̤-nèng sê giông-kŏng, ăng-ciòng, ái-cìng dēng dēng. Huăng-hī ék-buăng kĕk chiéu lì biēu-hiêng chók lì. | |
| Bù-sák | |
| Bù-sák (菩薩, Huáng-ngṳ̄: बोधिसत्त्व) sê Hŭk-gáu diē-sié siŭ-hèng gŏ̤, buóh siōng siŭ-hèng siàng hŭk gì siŭ-hèng-ciā. | |
| Hŭk | |
| Hŭk (佛, Huáng-ngṳ̄: बुद्ध) sê cī Hŭk-gáu diē-sié hók-dáik gâe̤ng dé-hiê siŭ-hèng uòng-muāng-ciā. | |
| Dēng-cṳ̆ng | |
| Dēng-cṳ̆ng (點鐘) iâ hô̤ lā̤ siēu-sì (小時), sê siŏh ciáh sì-găng dăng-ôi. Siŏh nĭk ô 24 dēng-cṳ̆ng. | |
| Gô-dā̤ Dĕ̤ng Ā ciŏng siŏh nĭk buŏng 12 ciáh sì-sìng, siŏh ciáh sì-sìng siŏng-dŏng gĭng-dáng gì 2 ciáh dēng-cṳ̆ng. | |
| Hŭng-cṳ̆ng | |
| Hŭng-cṳ̆ng (分鐘) sê siŏh ciáh sì-găng dăng-ôi. Siŏh dēng-cṳ̆ng â̤ dé̤ṳng buŏng 60 hŭng-cṳ̆ng. | |
| Gô-dā̤ | |
| Gô-dā̤ (舊底) sê siŏh ciáh tiŭ-chiông gì sì-găng gái-niêng, gâe̤ng hiêng-câi siŏng-huāng, dâi-biēu ī-gĭng huák-sĕng guó gì ìng-ŭk gâe̤ng dâi-gié. | |
| Hiêng-câi | |
| Hiêng-câi (現在) sê siŏh ciáh tiŭ-chiông gì sì-găng gái-niêng, găk gô-dā̤ gâe̤ng ciŏng-lài cĭ găng. | |
| Diŏh Hók-ciŭ-uâ diē-sié, hiêng-câi iâ â̤ hô̤ lā̤ „hiêng-káik-sì“ (現刻時), ô gì sèng-âu gâe̤ng „gĭng-dáng“ (今旦) gì é-sé̤ṳ siŏh iông. | |
| Ciŏng-lài | |
| Ciŏng-lài (將來) sê siŏh ciáh tiŭ-chiông gì sì-găng gái-niêng, sê cī gó muôi huák-sĕng guó gì ìng-ŭk hĕ̤k-ciā dâi-gié. | |
| Hók-ciŭ-uâ diē-sié iā ciēu sāi ciā sṳ̀, ék-buăng sāi „mìng-dáng“ (明旦) hĕ̤k-ciā „â-nĭk“ (下日). | |
| Siŏh-màng | |
| Siŏh-màng (昨暝 hĕ̤k-ciā 一暝) iâ hô̤ lā̤ Siŏh-nĭk (昨日 hĕ̤k-ciā 一日), sê cī gĭng-dáng cĭ sèng gì hī siŏh nĭk. Siŏh-màng gì màng-buŏ hô̤ lā̤ „siŏh-màng-buŏ“ (昨暝晡). | |
| Gĭng-dáng | |
| Gĭng-dáng (今旦) sê hiêng-câi gì cī siŏh nĭk; iâ cêu sê gōng, sê siŏh-màng gì â siŏh nĭk, mìng-dáng gì sèng siŏh nĭk. | |
| Mìng-dáng | |
| Mìng-dáng (明旦) sê gĭng-dáng gì â siŏh nĭk. | |
| Màng-buŏ | |
| Màng-buŏ (暝晡) sê cī siŏh nĭk dâi-dŏng nĭk-tàu lŏk-săng gì hī siŏh dâung sì-găng. | |
| Màng-buŏ siăh gì hī siŏh dáung buông hô̤ lā̤ siăh-màng (食暝), màng-buŏ kó̤-káung hô̤ lā̤ káung-màng (睏暝) hĕ̤k-ciā hiók-màng (歇睏). | |
| Cā-tàu | |
| Cā-tàu (早頭, Hók-ciŭ chê-kṳ̆ gâe̤ng Mìng-âu nè̤ng tĕ̤k „cāi-tàu“) sê cī siŏh nĭk dâi-dŏng nĭk-tàu ciáh chók-hiêng gì hī siŏh dáung sì-găng hô-gê̤ṳng, ék-buăng cī 10 dēng-cṳ̆ng cĭ sèng. | |
| Cā-tàu siăh buông hô̤ lā̤ siăh-cā (食早). | |
| Puái-dáu | |
| Puái-dáu (破晝) iâ hô̤ lā̤ ciáng-ngū (正午), dŏng-ngū (當午), dṳ̆ng-ngū (中午), sê cī siŏh nĭk dâi-dŏng 12 dēng hī siŏh dēng-cṳ̆ng. | |
| Dṳ̆ng-ngū siăh gì hī siŏh dáung buông hô̤ lā̤ siăh-dáu (食晝), dṳ̆ng-ngū kó̤-káung hô̤ lā̤ káung-dáu (睏晝) hĕ̤k-ciā hiók-dáu (歇晝). | |
| Â-dáu | |
| Â-dáu (下晝) sê siŏh nĭk dâi-dŏng puái-dáu ī hâiu, màng-buŏ ī sèng gì sì-găng. | |
| Lĕ̤k | |
| Lĕ̤k (鹿) sê siŏh lôi buô-ṳ̄ dông-ŭk. | |
| Lèng-huă | |
| Lèng-huă (蓮花) iâ hô̤ lā̤ hò̤-huă (荷花), sê siŏh cṳ̄ng dŏ̤-nièng-sĕng chō̤-buōng sĭk-ŭk. | |
| Muòi-huă | |
| Muòi-huă (梅花) sê siŏh cṳ̄ng huă. Ĭ iâ sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì guók-huă. | |
| Iòng-muòi | |
| Iòng-muòi (楊梅) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Cō̤ | |
| Cō̤ (棗) sê siŏh cṳ̄ng cūi-guō. | |
| Chŭng-tiĕng | |
| Chŭng-tiĕng sê siŏh nièng dâi-dŏng gì tàu siŏh gié. | |
| Iĕk-tiĕng | |
| Iĕk-tiĕng (熱天) iâ hô̤ lā̤ hâ-tiĕng (夏天), sê siŏh nièng dâi-dŏng gì dâ̤ 2 gié. | |
| Chiŭ-tiĕng | |
| Chiŭ-tiĕng sê siŏh nièng dâi-dŏng gì dâ̤ 3 gié. | |
| Chéng-tiĕng | |
| Chéng-tiĕng (凊天) iâ hô̤ lā̤ dĕ̤ng-tiĕng (冬天), sê siŏh nièng dâi-dŏng gì dâ̤ 4 gié. | |
| Sĭng-câung | |
| Sĭng-câung sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng. | |
| Hié (ké-guăng) | |
| Hié sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng, dò̤ lì hŭ-ngék. | |
| Hié | |
| Hié kō̤-nèng sê: | |
| Ôi | |
| Ôi sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng, dò̤ lì siĕu-huá. | |
| Dâi-diòng | |
| Dâi-diòng sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng. | |
| Siēu-diòng | |
| Siēu-diòng sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng. | |
| Dāng-nòng | |
| Dāng-nòng sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng. | |
| Găng-câung | |
| Găng-câung sê dông-ŭk gì siŏh ciáh ké-guăng. | |
| Gū-chiŏng-kĕ̤ng | |
| Gū-chiŏng-kĕ̤ng iâ hô̤ lā̤ gŏng-muòng, sê gū-chiŏng ciáng-dâi-dŏng ô siŏh ciáh kĕ̤ng-kĕ̤ng, dò̤ lā̤ lá sāi sāi. | |
| Lĕ̤k-dèu-gáuk | |
| Lĕ̤k-dèu-gáuk sê nè̤ng gì siŏh cṳ̄ng gáuk-gáuk. | |
| À̤ | |
| À̤ (鞋) sê siŏh cṳ̄ng sê̤ṳng diŏh kă dā̤ gì nó̤h. | |
| Să-mŏk | |
| Să-mŏk (沙漠) sê lṳ̆k-dê gà̤-dēng gì siŏh cṳ̄ng dê-hìng, siŏh-chék-ché̤ṳ dŭ sê săi, cūi iā ciēu. | |
| Să̤-ngiù | |
| Să̤-ngiù (犀牛) sê siŏh cṳ̄ng dông-ŭk. | |
| Sá̤-bàu | |
| Sá̤-bàu (細胞) sê sĕng-ŭk-tā̤ gì giék-gáiu gâe̤ng gŭng-nèng gì gĭ-buōng dăng-ôi. Dṳ̀ kŭi bâng-dŭk ī-ngôi, sū-iū sĕng-ŭk dŭ sê iù sá̤-bàu cŭ siàng gì, ô gì sê siŏh ciáh sá̤-bàu, ô gì sê iā sâ̤ sá̤-bàu. Nè̤ng gì sĭng-tā̤ gà̤-dēng dŭ-liāng ô gūi sĕk uâng-é ciáh sá̤-bàu. | |
| Sá̤-bàu ék-buăng iā nâung, diŏh kĕk hiēng-mì-giáng lì dàng ciáh â̤ ché̤ṳ diŏh. Bók-guó ô gì sĕng-ŭk gì sá̤-bàu iā duâi lăk, chiông hiŏng-gŭ ciŏng-uâng, dĭk-ciék kĕk mĕ̤k-ciŭ cêu â̤ káng-giéng. | |
| Gūi | |
| Gūi (鬼) sê mì-séng gōng-huák diē-sié nè̤ng sī lō̤ ī-hâiu gì lìng-hùng. | |
| Diŏh Hók-ciŭ-uâ diē-sié, gūi iâ hô̤ lā̤ „lă-că-nó̤h“ (拉渣乇). | |
| Lă-că-nó̤h | |
| Lă-că-nó̤h kō̤-nèng cī: | |
| Mô̤ | |
| Mô̤ (帽) sê siŏh cṳ̄ng dái tàu gà̤-dēng gì nó̤h. | |
| Sāng | |
| Sāng (傘) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lì ciă ṳ̄ ciă siók gì nó̤h. Gó ô siŏh cṳ̄ng sāng sê ciŏng-muòng dò̤ lì ciă nĭk-tàu gì, hô̤ lā̤ tái-iòng-sāng. | |
| Máe̤ng | |
| Máe̤ng (夢, iâ â̤ tĕ̤k „móng“) sê nè̤ng diŏh kó̤-káung gì sèng-âu siōng-chiông chók lì gì dù-chiông, siăng-ĭng, sṳ̆-kō̤ hĕ̤k-ciā gāng-gáuk. | |
| Hŭ-ngék | |
| Hŭ-ngék (呼吸) sê sĕng-ŭk gì siŏh cṳ̄ng sĕng-lī dâi-siâ hiêng-chiông. Nè̤ng gâe̤ng buô-ṳ̄ dông-ŭk sê kĕk hié lì hŭ-ngék gì. | |
| Sĕng-ŭk | |
| Sĕng-ŭk sê cī ô sĕng-mêng gì gáuk-tā̤. | |
| Dŏ̤ | |
| Dŏ̤ (刀) sê kāng nó̤h gì gă-sĭ-huă hĕ̤k-ciā kāng nè̤ng gì ū-ké. | |
| Chiēng-gák | |
| Chiēng-gák (掌甲) sê nè̤ng chiēng-cāi sèng-dāu gì gáe̤k-cék-cèng. Buóh kă-cāi sèng-dāu gì gák hô̤ lā̤ „kă-gák“ (骹甲). | |
| Tá̤ | |
| Tá̤ (屜) sê gă-sĭ diē-sié dò̤ lì ĕng nó̤h gì siŏh cṳ̄ng kŭng-găng. | |
| Nùng-mìng-gĕ̤ng | |
| Nùng-mìng-gĕ̤ng (農民工), iâ hô̤ lā̤ mìng-gĕ̤ng (民工), sê cī téng nùng-chŏng giàng gáu siàng-chê diē-sié có̤ gĕ̤ng gì nè̤ng. | |
| Ĭng-ôi Hók-ciŭ gì mâ̤ ciēu gì nùng-mìng-gĕ̤ng sê téng Sé-chiŏng lì gì, gó-chṳ̄ iā sâ̤ Hók-ciŭ nè̤ng ciŏng nùng-mìng-gĕ̤ng dŭ hô̤ lā̤ Sé-chiŏng-giāng (四川囝). Bók-guó ciā sṳ̀ ô nék-giāng mâ̤ hō̤ tiăng. | |
| Nùng-mìng | |
| Nùng-mìng (農民) iâ hô̤ lā̤ nùng-mìng-gŏ̤ (農民哥) hĕ̤k-ciā có̤-chèng-gì (做塍其), sê cī kĕk nùng-ngiĕk (bău-guák có̤-chèng, bóng-mŭk dēng dēng) lì mì-tì sĕng-uăk gì nè̤ng. | |
| Gŭng-ô-uòng | |
| Gŭng-ô-nguòng (公務員) sê cī găk céng-hū gĭ-gáiu gĕ̤ng-cáuk gì nè̤ng. | |
| Diêng-dĕng | |
| Diêng-dĕng (電燈) iâ hô̤ lā̤ diêng-guŏng (電光), sê cī kĕk tŭng-diêng lì huák-guŏng gì ciéu-mìng siék-bê. | |
| Guŏng | |
| Guŏng (光) sê siŏh cṳ̄ng nè̤ng kĕk mĕ̤k-ciŭ â̤ káng-giéng gì diêng-cṳ̀-pŏ̤. | |
| Sĕ̤ng-săng-giāng | |
| Sĕ̤ng-săng-giāng (雙生囝) iâ hô̤ lā̤ sĕ̤ng-bàu-tăi (雙胞胎), sê cī tăi-sĕng dông-ŭk siŏh tăi cà̤ iōng giâ lì gì lâng ciáh niè-giāng. | |
| Tàu-sĕ̤ | |
| Tàu-sĕ̤ (頭梳) sê siŏh cṳ̄ng dò̤ lì sĕ̤ tàu-huók gì nó̤h. | |
| Kṳ̄ng-lṳ̀ng | |
| Kṳ̄ng-lṳ̀ng (恐龍) sê siŏh cṳ̄ng ī-gĭng miĕk-ciók gì cék-tùi dông-ŭk. | |
| Huá-siŏh | |
| Huá-siŏh (化石, iâ â̤ tĕ̤k „huá-sĭk“), sê cī làu diŏh siŏh-tàu diē-sié gì gū-sĕng-ŭk sĭ-tā̤, ék-buăng sê gū-sĕng-ŭk gì gáuk-gáuk gâe̤ng buói-káe̤k. | |
| Kié-dâ̤ | |
| Kié-dâ̤ (契弟) hĕ̤k-ciā kié-gŏ̤ (契哥) sê cī nàng gì dùng-séng-liông. Găk Hók-ciŭ-uâ diē-sié, kié-dâ̤ iâ sê siŏh cṳ̄ng iā ng-hō̤ tiăng gì má nè̤ng uâ. „Iā kié-dâ̤“ ô „iā ngiák“, „có̤-kiĕng“ cī siŏh lôi gì é-sé̤ṳ. | |
| Kié-dâ̤ ciā sṳ̀ gì Háng-cê sê „契弟“, diŏh Muāng-chĭng sèng-âu «È̤ng-làu-máe̤ng» diē-sié gì dâ̤ 9 huòi ô chók-hiêng ciā sṳ̀. „契弟“ cī 2 cê gó ô „nêng gì ĭ-diê“ gì é-sé̤ṳ, bók-guó diŏh tĕ̤k „kié-diê“, mâ̤ sāi tĕ̤k „kié-dâ̤“. Bàng-siòng sāi gì sèng-âu ng-tĕ̤ng sāi dâng, nâ mò̤ nè̤ng găng-huō â̤ cĕ̤ng. | |
| Lō̤-cṳ̄ | |
| Lō̤-cṳ̄ (老子) sê Dṳ̆ng-guók Chŭng-chiŭ Sì-dâi gì siŏh ciáh sṳ̆-siōng-gă. Gáu-muōi-lāu ké̤ṳk Dô̤-gáu cŭng chĭng hô̤ lā̤ Dô̤-dáik Tiĕng-cŭng (道德天尊). | |
| Sŏng-cṳ̄ | |
| Sŏng-cṳ̄ (孫子), sáng Sŏng (孫), miàng Ū (武), sê Dṳ̆ng-guók Chŭng-chiŭ Sì-dâi gì siŏh ciáh gŭng-sê̤ṳ sṳ̆-siōng-gă. Ĭ sê hī sèng-âu bĭng-gă gì dâi-biēu ìng-ŭk, ĭ siā gì cṳ̆ «Sŏng-cṳ̄ bĭng-huák» iā chók-miàng. | |
| Hàng Hĭ | |
| Hàng Hĭ (韓非, ? - s. 233 n.), iâ hô̤ lā̤ Hàng-hĭ-cṳ̄ (韓非子), sê Dṳ̆ng-guók Ciéng-guók Sì-dâi gì siŏh ciáh sṳ̆-siōng-gă, iâ sê Huák-gă sṳ̆-siōng có̤i dâe̤ng-iéu gì ìng-ŭk cĭ ék. | |
| Cŏng-cṳ̄ | |
| Cŏng-cṳ̄ (莊子), sáng Cŏng (莊), miàng Ciŭ (周), sê Dṳ̆ng-guók Chŭng-chiŭ Sì-dâi gì siŏh ciáh sṳ̆-siōng-gă. Ĭ iâ sê Dô̤-gă sṳ̆-siōng gì dâi-biēu ìng-ŭk. | |
| Gô-gĭng-săng | |
| Gô-gĭng-săng (舊金山, Ĭng-ngṳ̄: San Francisco) sê siŏh ciáh Mī-guók gì siàng-chê. | |
| Să̤-iù-gé | |
| «Să̤-iù-gé» (西遊記) sê Dṳ̆ng-guók gū-diēng gì siŏh buô sìng-guái siēu-siók, chă-bók-dŏ̤ găk Mìng-dièu gì sèng-âu chók-hiêng. ciā cṳ̆ gì nô̤i-ṳ̀ng gōng gì sê Dòng-cĕng gâe̤ng ĭ gì 3 ciáh dù-dâ̤ Sŏng Nguô-kŭng (Mī-gàu-uòng), Dṳ̆ Báik-gá̤ (Dṳ̆ Nguô-nèng), Să Nguô-cêng (Să-cĕng) kó̤ Să̤-tiĕng (Éng-dô) chṳ̄-gĭng gì gó-sê̤ṳ. | |
| Dòng-cĕng chṳ̄-gĭng gì gó-sê̤ṳ sê iù Dòng-dièu sèng-âu gì Hièng-câung hù-siông kó̤ Éng-dô chṳ̄-gĭng gì lĭk-sṳ̄ gāi-siā siàng gì. Ciā cṳ̆ dâi-dŏng ô iā sâ̤ gó-sê̤ṳ găk Dṳ̆ng-guók iā chók-miàng, gì-dṳ̆ng ô nē̤ng-gă iā sṳ̆k-sék gì „Duâi nâu tiĕng-gṳ̆ng“, „săng páh Băh-gáuk-cĭng“ gâe̤ng „Huōi-iêng-săng“. | |
| «Să̤-iù-gé» gâe̤ng «Săng-guók Iēng-ngiê», «È̤ng-làu-máe̤ng», «Cūi-hū» cà̤ hô̤ lā̤ “sé-dâi mìng-cé̤ṳk”. | |
| Săng-guók Iēng-ngiê | |
| «Săng-guók Iēng-ngiê» (三國演義), ciòng-miàng hô̤ lā̤ «Săng-guók-cé Tŭng-sṳ̆k Iēng-ngiê» (三國志通俗演義), sê Dṳ̆ng-guók gū-diēng gì siŏh buô siēu-siók, chă-bók-dŏ̤ sê găk Nguòng-dièu muăk-gĭ gáu Mìng-dièu chĕ̤-gĭ gì sèng-âu chók-hiêng gì. Ciā cṳ̆ mò̤ siā cáuk-ciā, gó-chṳ̄ mâ̤ hiēu dó̤-dā̤ sê diê-nè̤ng siā gì, bók-guó gĭng-dáng duâi-buô-hông gì hŏk-ciā giéng-gáe̤k ciā nè̤ng sê Lò̤ Guáng-dṳ̆ng. | |
| «Săng-guók Iēng-ngiê» gōng gì sê Dĕ̤ng-háng muăk-gĭ, Săng-guók gáu Să̤-céng tŭng-ék Dṳ̆ng-guók cĭ găng siŏh báh nièng gì lĭk-sṳ̄ dâi-gié, áng lĭk-sṳ̄ gó-sê̤ṳ gāi-siā, cṳ̆ diē-sié gì dâe̤ng-iéu ìng-ŭk găk «Săng-guók-cé» diē-sié dŭ â̤ chă diŏh miàng-cê. «Săng-guók Iēng-ngiê» gâe̤ng «Să̤-iù-gé», «È̤ng-làu-máe̤ng», «Cūi-hū» cà̤ hô̤ lā̤ „Sé-dâi mìng-cé̤ṳk“. | |
| Cūi-hū | |
| «Cūi-hū» (水滸), bô hô̤ «Cūi-hū diông» (水滸傳), sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh buô gū-diēng siēu-siók, chă-bók-dŏ̤ sê găk Mìng-dièu chĕ̤-gĭ chók-hiêng gì. Mò̤ siā cáuk-ciā, gó-chṳ̄ mâ̤ báik siā cṳ̆ gì dó̤-dā̤ sê diê-nè̤ng. | |
| Ciā cṳ̆ gōng gì sê Báe̤k-sóng muăk-gĭ Dièu Gái, Sóng Gŏng dēng dēng 100 gūi ciáh nè̤ng ké̤ṳk nè̤ng páuk-hâi, cāu gáu Liòng-săng cê̤ṳ-ngiê, huák-diēng iā giòng-duâi, có̤i-cṳ̆ng hióng huòng-dá̤ dàu-hòng, dó̤i-chiū huòng-dá̤ páh gáuk-dó̤i nùng-mìng-gŭng gì gó-sê̤ṳ. Găk lĭk-sṳ̄ diē-sié cĭng gì ô Sáe̤ng Gŏng ciā nè̤ng, bók-guó «Cūi-hū» diē-sié gì gô-sê̤ṳ sê biĕng gì, găk lĭk-sṳ̄ siông ùng-ciòng mò̤ ciā dâi. | |
| «Cūi-hū» gâe̤ng «Să̤-iù-gé», «È̤ng-làu-máe̤ng», «Săng-guók Iēng-ngiê» cà̤ hô̤ lā̤ „Sé-dâi mìng-cé̤ṳk“. | |
| Lū Séng | |
| Lū Séng (魯迅, 1881 n. 9 ng. 25 h. - 1936 n. 10 ng. 19 h.), nguòng-lài miàng-cê hô̤ lā̤ Ciŭ Sê̤ṳ-ìng (周樹人), Ciék-gŏng Siêu-hĭng nè̤ng, sê Dṳ̆ng-guók siŏh ciáh chók-miàng gì cáuk-gă. Ĭ siā guó iā sâ̤ ùng-ciŏng, dó̤i Ngū-sé̤ṳ Ông-dông īng-hiōng iā duâi. | |
| Hù Sék | |
| Hù Sék (胡適, 1891 n. 12 ng. 17 h. - 1962 n. 2 ng. 24 h.), cê Sék-cĭ (適之), Ăng-hŭi Cék-kă̤ nè̤ng, sê Dṳ̆ng-guók siŏh ciáh chók-miàng gì cáuk-gă gâe̤ng hŏk-ciā. Ĭ iâ sê Ngū-sé̤ṳ Ông-dông gâe̤ng Sĭng-ùng-huá Ông-dông sèng-âu chók-miàng gì ìng-ŭk cĭ ék. | |
| Lìng Gáuk-mìng | |
| Lìng Gáuk-mìng (林覺民, 1887 n. - 1911 n. 4 ng. 27 h.), Hók-ciŭ nè̤ng. Ĭ găk 1911 nièng chăng-gă Guōng-ciŭ Ùng-huă-gŏng Kī-ngiê, ké̤ṳk Muāng-chĭng céng-hū tài sī. Sĭng-hái Gáik-mêng ī-hâiu, ké̤ṳk Dṳ̆ng-huà Mìng-guók céng-hū hô̤ lā̤ liĕk-sê̤ṳ. Ĭ gì chió diêu diŏh Săng-huŏng-chék-háe̤ng gì Iòng-giò-háe̤ng gâe̤ng Nàng-âu-gă̤ gì diô kāu. | |
| Sīng Bō̤-dĭng | |
| Sīng Bō̤-dĭng (沈葆楨, ), Hók-gióng Âu-guăng nè̤ng (gĭng-dáng sṳ̆k Hók-ciŭ), sê Dṳ̆ng-guók Muāng-chĭng sèng-âu Iòng-ô Ông-dông gì dâe̤ng-iéu ìng-ŭk. Ĭ sê Lìng Cáik-sṳ̀ gì niè-sái. | |
| Dìng Bō̤-tĭng | |
| Dìng Bō̤-tĭng (陳寶琛, 1848 n. 10 ng. 19 h. - 1935 n. 3 ng. 5 h.), Hók-gióng Mìng-gâing Lò̤-ciŭ nè̤ng (gĭng-dáng sṳ̆k Hók-ciŭ Chŏng-săng), sê Dṳ̆ng-guók Muāng-chĭng sèng-âu gì siŏh ciáh céng-dê-gă, iâ sê Dṳ̆ng-guók có̤i hâiu siŏh ciáh huòng-dá̤ Puō-ngì gì sĭng-săng. | |
| Huáng-ngṳ̄ | |
| Huáng-ngṳ̄ (梵語) sê Gū Éng-dô gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. Éng-dô-gáu gâe̤ng Hŭk-gáu gì iā sâ̤ gĭng-diēng dŭ sê kĕk Huáng-ngṳ̄ siā gì. Gĭng-dáng ī-gĭng mò̤ nè̤ng kĕk ĭ có̤ cê-gă gì mū-ngṳ̄ lāu, bók-guó sié-gái gà̤-dēng gó ô chă-bók-dŏ̤ 1 uâng ciáh nè̤ng gōng ciā uâ gōng mâ̤ ngài. | |
| Pŏ̤-sṳ̆-ngṳ̄ | |
| Pŏ̤-sṳ̆-ngṳ̄ (波斯語) sê Ĭ-lāng gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng. | |
| Ī-sáik-liĕk | |
| Ī-sáik-liĕk (以色列) sê Dṳ̆ng-dĕ̤ng gì siŏh ciáh guók-gă, ciō-iéu mìng-cŭk sê Iù-tái-nè̤ng. | |
| Yasser Arafat | |
| Yasser Arafat (Ā-lá-báik-ngṳ̄: , 1929 n. 8 ng. 4 h. - 2004 n. 11 ng. 11 h.) sê Palestine Gāi-huóng Cŭ-cék gì ciō-sĭk. | |
| Saudi Ā-lá-báik | |
| Saudi Ā-lá-báik (Ā-lá-báik-ngṳ̄: ), ĭng-ĭk hô̤ lā̤ Să-ŭ-dê Ā-lá-báik (沙烏地阿拉伯) hĕ̤k-ciā Să-dĕk Ā-lá-báik (沙特阿拉伯), sê siŏh ciáh Dṳ̆ng-dĕ̤ng guók-gă, diŏh Ā-lá-báik Buáng-dō̤ gà̤-dēng. | |
| Gāng-puŏ-câi | |
| Gāng-puŏ-câi (柬埔寨) sê Dĕ̤ng-nàng Ā gì siŏh ciáh guók-gă. Gô-dā̤ hô̤ lā̤ Gŏ̤-mièng (高棉). | |
| Miēng-diêng | |
| Miēng-diêng (緬甸) sê siŏh ciáh Dĕ̤ng-nàng Ā guók-gă. | |
| Lài-giù | |
| Lài-giù (箂球) sê siŏh cṳ̄ng tā̤-ṳ̆k ông-dông gì sêng-âu sāi gì giù. | |
| Iâ hô̤ lā̤ làng-giù (籃球). | |
| Làu Bê | |
| Làu Bê(劉備, 161 n. - 223 n. 6 ng. 10 h.), cê Hièng-dáik (玄德), sê Săng-guók Sì-dâi Sṳ̆k-háng gì kăi-guók huòng-dá̤, 221 nièng gáu 223 nièng câi-ôi. | |
| Cò̤ Chó̤ | |
| Cò̤ Chó̤ (曹操, 155 n. 7 ng. 18 h. - 220 n. 3 ng. 15 h.) sê Dĕ̤ng-háng muăk-gĭ gì siŏh ciáh sìng-sióng. Săng-guók Sì-dâi Cò̤-ngôi gì kăi-guók huòng-dá̤ Cò̤ Pī sê ĭ gì giāng. | |
| Sŏng Guòng | |
| Sŏng Guòng (孫權, 182 n. 7 ng. 5 h. - 252 n. 5 ng. 21 h.) sê Săng-guók Sì-dâi Sŏng-ngù gì kăi-guók huòng-dá̤, 222 nièng gáu 252 nièng câi-ôi. | |
| Guăng Ṳ̄ | |
| Guăng Ṳ̄ (關羽, ? - 220 n.), cê Hùng-dòng (雲長), sê Săng-guók Sì-dâi Sṳ̆k-háng gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng. | |
| Hâung Ṳ̄ | |
| Hâung Ṳ̄ (項羽, s 232 n. - s. 202 n.) sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh chók-miàng gì ìng-ŭk, hô̤ lā̤ Să̤-chū Bá-uòng (西楚霸王). | |
| Làu Băng | |
| Làu Băng (劉邦, s 256 n. - s 195 n.), iâ hô̤ lā̤ Háng Gŏ̤-cū (漢高祖), sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng Háng-dièu gì kăi-guók huòng-dá̤, sèng 202 nièng gáu sèng 195 nièng câi-ôi. | |
| Ù-cṳ̆ | |
| Cĕu Ù-cṳ̆ (騶無諸, ? - s 192 n.) sê Mìng-uŏk-guók gì dâ̤ 7 sié guók-uòng, iâ sê Uŏk-uòng Gău-ciēng gì hâiu-dâi. | |
| Sèng 220 nièng, Cìng Sṳ̄-huòng miĕk Mìng-uŏk, ciŏng ĭ hié có̤ gŭng-diōng. Gáu-muōi-lāu dó̤i-chiū miĕk Cìng-dièu. Hâung Ṳ̄ mò̤ hŭng ĭ có̤ guók-uòng, Ù-cṳ̆ cêu dó̤i-chiū Làu Băng páh Hâung Ṳ̄, hŭng Mìng-uŏk guók-uòng. Ĭ ciŏng Mìng-uŏk gì siū-dŭ téng Ū-ì-săng gì săng-kă buăng gáu gĭng-dáng gì Hók-ciŭ lì. | |
| Ṳ̀-siêng | |
| Cĕu Ṳ̀-siêng (騶餘善, ? - s 110 n.) sê Mìng-uŏk-guók gì dâ̤ 9 ciáh guók-uòng, iâ sê có̤i-hâiu siŏh ciáh guók-uòng. Sèng 135 nièng gáu sèng 110 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê Mìng-uŏk guók-uòng Tīng gì diê, sèng 135 nièng tài sī Tīng chuâng-ôi. Sèng 110 nièng, huăng-dó̤i Háng-dièu, cê̤ṳ-chĭng Dĕ̤ng-uŏk Ū-dá̤ (東越武帝). Háng Ū-dá̤ puái buô-dôi páh Mìng-uŏk, ĭ ké̤ṳk buô-hâ tài sī, Mìng-uŏk-guók miĕk-uòng. | |
| Háng Ū-dá̤ | |
| Háng Ū-dá̤ (漢武帝, s 157 n. 7 ng. 14 h. - s. 87 n. 3 ng. 29 h.), miàng Làu Tiék (劉徹), sê Háng-dièu gì dâ̤ 7 ciáh huòng-dá̤. Sèng 157 nièng gáu sèng 87 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê Háng Gīng-dá̤ gì giāng. | |
| Sṳ̆-mā Chiĕng | |
| Sṳ̆-mā Chiĕng (司馬遷, ? - s 86 n.) sê Dṳ̆ng-guók Háng-dièu sèng-âu gì siŏh ciáh lĭk-sṳ̄-hŏk-gă. Ĭ iâ sê «Sṳ̄-gé» gì cáuk-ciā. | |
| Ū Cáik-tiĕng | |
| Ū Cáik-tiĕng (武則天, 624 n. 2 ng. 17 h. - 705 n. 12 ng. 16 h.) sê Dòng-dièu gì huòng-hâiu, huòng-tái-hâiu gâe̤ng Ū-ciŭ gì huòng-dá̤. 690 nièng gáu 705 nièng câi-ôi. Ĭ sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng mì-ék siŏh ciáh nṳ̄ gì huòng-dá̤. | |
| Ĭ sê Dòng Gŏ̤-cŭng gì lâu-mā, iâ sê Dòng Dṳ̆ng-cŭng gâe̤ng Dòng Iô-cŭng gì nòng-nā̤. | |
| Dòng Tái-cŭng | |
| Dòng Tái-cŭng (唐太宗, 598 n. 1 ng. 28 h. - 649 n. 7 ng. 10 h.), miàng Lī Sié-mìng (李世民), sê Dṳ̆ng-guók Dòng-dièu gì dâ̤ 2 ciáh huòng-dá̤, 626 nièng gáu 649 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê Dòng Gŏ̤-cū gì dâ̤ 2 ciáh giāng. 626 nièng, tài sī huòng-tái-cṳ̄ Lī Gióng-sìng, bék ĭ nòng-bâ tó̤i-ôi, cê-gă có̤ huòng-dá̤. Dòng-dièu găk ĭ chiū lā̤ iā giòng-duâi. | |
| Dô̤-sê̤ṳ | |
| Dô̤-sê̤ṳ (道士) sê Dô̤-gáu gì chók-gă-nè̤ng. Nṳ̄ gì dô̤-sê̤ṳ hô̤ lā̤ dô̤-gŭ (道姑). | |
| Sŭ-ciŭ | |
| Sŭ-ciŭ (蘇州) sê Dṳ̆ng-guók Gŏng-sŭ â-dā̤ gì siŏh ciáh chê. | |
| Dĕ̤ng-uāng | |
| Dĕ̤ng-uāng (東莞) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh dĕk duâi siàng-chê, sṳ̆k Guōng-dĕ̤ng guāng gì. | |
| Hŭk-săng | |
| Hŭk-săng (佛山) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh dĕk duâi siàng-chê, sṳ̆k Guōng-dĕ̤ng guāng gì. | |
| Mùi-ciŭ | |
| Mùi-ciŭ (梅州) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh dê-gék-chê, sṳ̆k Guōng-dĕ̤ng guāng gì. Duâi-buô-hông gì Mùi-ciŭ nè̤ng kĕk Káh-gă-ngṳ̄ có̤ cê-gă gì mū-ngṳ̄. | |
| Ŭng-ciŭ | |
| Ŭng-ciŭ (溫州) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh dê-ngék-chê, sṳ̆k Ciék-gŏng guāng gì. | |
| Nìng-pŏ̤ | |
| Nìng-pŏ̤ (寧波) sê Dṳ̆ng-guók gì siŏh ciáh dê-gék-chê, sṳ̆k Ciék-gŏng guāng gì. | |
| Bìng-iōng | |
| Bìng-iōng (平壤, Dièu-siēng-ngṳ̄: 평양) sê Dièu-siēng Mìng-ciō-ciō-ngiê Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók gì siū-dŭ. | |
| Uōng-hiĕk liù-lāng-ké | |
| Uōng-hiĕk liù-lāng-ké (網頁瀏覽器, Ĭng-ngṳ̄: web browser) sê dò̤ lì hiēng-sê uōng-câng hŭk-ô-ké (iâ hô̤ lā̤ sê̤ṳ-hŭk-ké) hĕ̤k-ciā uòng-giông hié-tūng diē-sié gì ùng-giông, bêng-chiă niông ê̤ṳng-hô gâe̤ng ciā ùng-giông gău-hô̤ gì siŏh cṳ̄ng niōng-giông. | |
| Mìng-dê Tiĕng-huòng | |
| Mìng-dê Tiĕng-huòng (Nĭk-buōng-ngṳ̄: , 1852 n. 11 ng. 3 h. - 1912 n. 7 ng. 30 h.), miàng Mutuhito (), sê Nĭk-buōng dâ̤ 122 dâi tiĕng-huòng, 1867 nièng gáu 1912 nièng câi-ôi. Ĭ câi-ôi gì sèng-âu huák-sĕng Mìng-dê Mì-sĭng. | |
| Ciĕu-huò Tiĕng-huòng | |
| Ciĕu-huò Tiĕng-huòng (Nĭk-buōng-ngṳ̄: , 1901 n. 4 ng. 29 h. - 1989 n. 1 ng. 7 h.), miàng Hirohito (), sê Nĭk-buōng gì dâ̤ 124 dâi tiĕng-huòng, 1926 nièng gáu 1989 nièng câi-ôi. Ĭ sê Dâi-céng Tiĕng-huòng gì giāng. | |
| Ĭ găk 1937 nièng huák-dông chĭng-liŏh Dṳ̆ng-guók gì ciéng-cĕng. 1944 nièng huák-dông Tái-bìng-iòng Ciéng-cĕng, dâ̤ nê nièng ké̤ṳk Mī-guók páh suŏ dàu-hòng. 1989 nièng táung-kuàng ī-hâiu, ĭ gì giāng Akihito dĕng-gĭ. | |
| Sìng-ū Tiĕng-huòng | |
| Sìng-ū Tiĕng-huòng (Nĭk-buōng-ngṳ̄: ), áng Nĭk-buōng sìng-uâ gì gōng-huák, sê Nĭk-buōng gì tàu siŏh ciáh tiĕng-huòng. | |
| Dâi-céng Tiĕng-huòng | |
| Dâi-céng Tiĕng-huòng (Nĭk-buōng-ngṳ̄: , 1879 n. 8 ng. 31 h. - 1926 n. 12 ng. 25 h.), miàng Yosihito (), sê Nĭk-buōng dâ̤ 123 dâi gì tiĕng-huòng, 1912 nièng gáu 1926 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ tàu-nō̤ ô nék-giāng mò̤-bâng, gó-chṳ̄ téng 1921 nièng kăi-sṳ̄ iù ĭ gì giāng Hirohito (cêu-sê ī-hâiu gì Ciĕu-huò Tiĕng-huòng) lì ché̤ṳ-lī céng-dê dâi-gié. | |
| Gă-sĭ-huă | |
| Gă-sĭ-huă (傢私花) iâ hô̤ lā̤ gă-sĭ (傢私) hĕ̤k-ciā gĕ̤ng-gê̤ṳ (工具), sê dó̤i-chiū nè̤ng có̤ gĕ̤ng-cáuk gì siŏh lôi ké-gê̤ṳ. | |
| Gă-sĭ | |
| Gă-sĭ (傢私) iâ hô̤ lā̤ gă-gê̤ṳ (傢具), sê niông nè̤ng sĕng-uăk, gĕ̤ng-cáuk hĕ̤k-ciā siâ-huôi uăk-dông puói gì ê̤ṳng-gê̤ṳ. | |
| Akihito | |
| Akihito (Nĭk-buōng-ngṳ̄, , 1933 n. 12 ng. 23 h. - ) sê Nĭk-buōng hiêng-câi gì tiĕng-huòng, iâ sê Nĭk-buōng dâ̤ 125 ciáh tiĕng-huòng. Gĭng-dáng gì Nĭk-buōng nè̤ng gó̤ ĭ „Gĭng-siông Tiĕng-huòng“ (). | |
| Siông Tái | |
| Siông Tái (尚泰, 1843 n. 8 ng. 3 h. - 1901 n. 8 ng. 19 h.) sê Liù-giù-guók gì dâ̤ 28 dâi guók-uòng, iâ sê có̤i hâiu siŏh ciáh Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng. 1848 nièng gáu 1879 nièng câi-ôi. | |
| 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, Nĭk-buōng ciŏng ĭ gó̤-lòng-chió buăng gáu Dŭng-gĭng kó̤ diêu. 1901 nièng sī diŏh Dŭng-gĭng. | |
| Siông Nìng | |
| Siông Nìng (尚寧, 1564 n. - 1620 n. 10 ng. 24 h.) sê Liù-giù-guók gì dâ̤ 16 dâi guók-uòng, 1589 nièng gáu 1620 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê Siông Īng gì niè-sái. Siông Īng bâng-sī mò̤ giāng, cêu iù niè-sái Siông Nìng dĕng-gĭ. 1609 nièng, Nĭk-buōng chĭng-liŏh Liù-giù, ciŏng ĭ niăh kó̤. Gáu-muōi-lāu ĭng-ôi Mìng-dièu gì ák-lĭk, mò̤-niĕ-ài găk 1611 nièng ciŏng ĭ bóng diōng chió. Bók-guó Nĭk-buōng gó dĕk-lìng-é làu buô-dôi gáng-sê Liù-giù gì céng-dê, téng cī sèng-âu kăi-sṳ̄ Liù-giù găk céng-dê gà̤-dēng diŏh tiăng Nĭk-buōng gì chói. | |
| Siông Nìng sī lō̤ ī-hâiu, giéng-gáe̤k mò̤ méng kó̤ giéng ĭ gì cū-cŭng, ng-gâe̤ng cĭ sèng gì guók-uòng muài diŏh siŏh dŏi, ciŏng cê-gă gì sĭ-tā̤ muài diŏh Puō-tiĕng Gĭk-lŏ̤h-lìng diē-sié. | |
| Tokugawa Ieyasu | |
| Tokugawa Ieyasu(Nĭk-buōng-ngṳ̄: , 1543 n. 1 ng. 31 h. - 1616 n. 5 ng. 22 h.) sê Nĭk-buōng Ciéng-guók Sì-dâi gì siŏh ciáh dâi-miàng, iâ sê Edo Sì-dâi gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng. Ĭ sê Tokugawa Máuk-hū gì gióng-lĭk-ciā. | |
| Tokugawa Yoshimune | |
| Tokugawa Yoshimune (Nĭk-buōng-ngṳ̄: , 1684 n. 11 ng. 27 h. - 1751 n. 7 ng. 12 h.) sê Nĭk-buōng Edo Sì-dâi gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng, sê Tokugawa Máuk-hū gì dâ̤ 8 êng ciŏng-gŭng. 1716 nièng gáu 1745 nièng câi-êng. Ĭ dó̤i hī sèng-âu Nĭk-buōng gĭng-cá̤ huák-diēng góng-hióng iā duâi. | |
| Oda Nobunaga | |
| Oda Nobunaga (Nĭk-buōng-ngṳ̄: , 1534 n. - 1582 n. 6 ng. 21 h.) sê Nĭk-buōng Ciéng-guók Sì-dâi gì siŏh ciáh chók-miàng gì dâi-miàng. Ĭ diŏh Owari-sēng chók-sĕng, gáu-muōi-lāu páh giâ iā sâ̤ gì dê-huŏng. 1582 nièng, buô-hâ Akechi Mitsuhide cô̤-huāng, ciŏng ĭ bău-ùi diŏh Gĭng-dŭ gì siŏh ciáh miêu diē-sié. Ĭ cāu mâ̤ chók, mò̤-niĕ-ài chiék-bók cê̤ṳ-sák. Ĭ gì buô-hâ Toyotomi Hideyoshi bìng-dêng páng-lâung, có̤i cṳ̄ng tūng-ék Nĭk-buōng. | |
| Toyotomi Hideyoshi | |
| Toyotomi Hideyoshi (Nĭk-buōng-ngṳ̄: "Hŭng-sìng Séu-gék", 1537 n. 3 ng. 26 h. - 1598 n. 9 ng. 18 h.), sê Nĭk-buōng Ciéng-guók Sì-dâi gì siŏh ciáh chók-miàng gì ìng-ŭk. | |
| Ĭ nòng-bâ nâ sê có̤-chèng-gì, iā cā gì sèng-âu cêu sī lāu. Chió bék bié kó̤ có̤ hù-siông. Gáu-muōi-lāu kó̤ Oda Nobunaga chió lā̤ dó̤i-chiū có̤ chó̤i-dâi. Oda Nobunaga huák-hiêng ĭ ô buōng-sê̤ṳ, niông ĭ có̤ cê-gă gì buô-hâ. Toyotomi Hideyoshi găk ĭ â-dā̤ lĭk giâ iā sâ̤ gŭng-lò̤. 1582 nièng, Akechi Mitsuhide cô̤-huāng, Oda cê̤ṳ-sák. Toyotomi ciŏng Akechi páh suŏ tài lâi, ciék Oda gì băng, có̤i cṳ̄ng găk 1591 nièng tūng-ék Nĭk-buōng. | |
| 1592 nièng, Toyotomi puái buô-dôi kó̤ chĭng-liŏh Dièu-siēng, cūng-bê ciéng-liāng Dièu-siēng ī-hâiu gái páh Mìng-dièu. Mìng-dièu puái bĭng kó̤ dó̤i-chiū Dièu-siēng, Nĭk-buōng mò̤-niĕ-ài iàng. Có̤i muōi Toyotomi găk 1598 nièng bâng-sī, cī huòi chĭng-liŏh sék-bâi lāu. | |
| Ĭ sī lō̤ ī-hâiu, ĭ gì giāng Toyotomi Hideyori ciék-băng. 1615 nièng, Toyotomi Hideyori ké̤ṳk Tokugawa Ieyasu miĕk lâi, gó̤-lòng chió dŭ ké̤ṳk tài sī. | |
| Sóng-dièu | |
| Sóng-dièu hĕ̤k Sáe̤ng-dièu (宋朝) sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu. | |
| 960 nièng, Sóng Tái-cū tŭng-huăng Hâiu-ciŭ, găk Kăi-hŭng gióng-lĭk ciā uòng-dièu. Gáu-muōi-lāu tūng-ék Dṳ̆ng-guók, Ngū-dâi Sĕk-guók Sì-dâi giék-sók. | |
| 1127 nièng sêu gáu Gĭng-guók gì chĭng-liŏh, báe̤k-huŏng dŭ ké̤ṳk Gĭng-guók dók kó̤. Sóng Gŏ̤-cŭng cāu kó̤ Lìng-ăng (gĭng-dáng Ciék-gŏng gì Hòng-ciŭ). Lĭk-sṳ̄-hŏk-gă ciŏng ciā sèng gì sì-gĭ hô̤ lā̤ Báe̤k-sóng, cĭ hâiu hô̤ lā̤ Nàng-sóng. | |
| 1279 nièng, Nàng-sóng ké̤ṳk Nguòng-dièu miĕk lâi. Chŭi-iòng-gōng Sóng-dièu gì sèng-âu găk gŭng-sê̤ṳ gâe̤ng ngôi-gău huŏng-miêng dŭ có̤ mâ̤ hō̤, dáng-sê ciā dièu-dâi gì gĭng-cá̤ gâe̤ng ùng-huá sê iā huák-dăk gì. | |
| Dòng-dièu | |
| Dòng-dièu (唐朝) sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu. | |
| 618 nièng, Dòng Gŏ̤-cū diŏh Diòng-ăng dĕng-gĭ, gáu-muōi-lāu tūng-ék Dṳ̆ng-guók. Dòng-dièu găk Dòng Tái-cŭng, Dòng Gŏ̤-cŭng, Ū Cáik-tiĕng gâe̤ng Dòng Hièng-cŭng chiū lā̤ iā giòng-duâi. Muăk-gĭ Dṳ̆ng-guók duâi lâung. 907 nièng, ké̤ṳk Hâiu-liòng chṳ̄-dâi. | |
| Háng-dièu | |
| Háng-dièu (漢朝) sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu, iâ sê dâ̤ 2 ciáh tūng-ék uòng-dièu. | |
| Sèng 202 nièng, Háng Gŏ̤-cū Làu Băng miĕk Hâung Ṳ̄, gióng-lĭk Háng-dièu. Háng-dièu diŏh Háng Ū-dá̤ chiū lā̤ có̤i giòng-duâi. 9 nièng, ké̤ṳk Uòng Mōng chuâng-ôi. 25 nièng, Háng Guŏng-ū-dá̤ ciŏng huòng-dá̤ gì ôi dók diōng lì, lĭk-sṳ̄-hŏk-gă ciŏng Háng Guŏng-ū-dá̤ cĭ sèng gì Háng-dièu hô̤ lā̤ Să̤-háng, cĭ hâiu gì hô̤ lā̤ Dĕ̤ng-háng. | |
| 220 nièng, Cò̤ Pī chuâng-ôi gióng-lĭk Cò̤-nguôi, Háng-dièu miĕk-uòng. Háng-dièu gì huòng-sék Làu Bê găk Sé-chiŏng gióng-lĭk Sṳ̆k-háng. | |
| Săng-guók | |
| Săng-guók (三國) sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh sì-dâi. Găk ciā sì-dâi diē-sié, Dṳ̆ng-guók buŏng Cò̤-ngôi, Sṳ̆k-háng gâe̤ng Dĕ̤ng-ngù săng ciáh guók-gă, gó-chṳ̄ hô̤ lā̤ săng-guók sì-dâi. | |
| 220 nièng, Cò̤ Pī hié Háng Hióng-dá̤ chuâng-ôi, gióng-lĭk Cò̤-ngôi. Dâ̤ nê nièng, Làu Bê iâ găk Sìng-dŭ dĕng-gĭ cê̤ṳ-chĭng Háng-dièu huòng-dá̤, lĭk-sṳ̄-hŏk-gă gó̤ ciā guók-gă hô̤ lā̤ Sṳ̆k-háng. 229 nièng, Dĕ̤ng-ngù gì Sŏng Guòng iâ chĭng huòng-dá̤. Săng-guók Sì-dâi cêu ciŏng-uâng kăi-sṳ̄ lāu. | |
| Cò̤-ngôi muăk-gĭ gì céng-guòng sĭk-ciék găk Sṳ̆-mā-sê gă-cŭk chiū lā̤. Gáu-muōi-lāu Sṳ̆k-háng găk 263 nièng ké̤ṳk Cò̤-ngôi miĕk lâi, 2 nièng ī-hâiu, Sṳ̆-mā Ièng chuâng-ôi, gióng-lĭk Céng-dièu. 280 nièng bô miĕk Dĕ̤ng-ngù, Săng-guók Sì-dâi giék-sók. | |
| Săng-guók gì lĭk-sṳ̄ ĭng-ôi «Săng-guók Iēng-ngiê» ciā siēu-siók, Dṳ̆ng-guók nè̤ng dó̤i ĭ bī-gáu sṳ̆k-sék. Bók-guó hiā siēu-siók diē-sié gōng gì nó̤h iā sâ̤ sê gĭng-guó ùng-hŏk gă-gĕ̤ng gì, mâ̤ dé̤ṳng dŏng lĭk-sṳ̄ lì káng. | |
| Cìng-dièu | |
| Cìng-dièu (秦朝) sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì siŏh ciáh uòng-dièu, iâ sê tàu siŏh ciáh tūng-ék uòng-dièu. | |
| Sèng 221 nièng, Cìng-guók gì Cìng Sṳ̄-huòng miĕk Lĕ̤k-guók, gióng-lĭk tūng-ék gì Cìng-dièu, Ciéng-guók Sì-dâi giék-sók. Cìng Sṳ̄-huòng â̤ giăng Lĕ̤k-guók gì nè̤ng cô̤-huāng, sāi gáuk cṳ̄ng chiū-dâung páh-ák huāng-káung, có̤i cṳ̄ng Lĕ̤k-guók gì nè̤ng duâi cô̤-huāng. Sèng 207 nièng, ké̤ṳk Làu Băng gì buô-dôi miĕk lâi. | |
| Mìng (Sĕk-guók) | |
| Mìng-guók (閩國) iâ hô̤ lā̤ Dâi-mìng (大閩), sê Ngū-dâi Sĕk-guók Sì-gĭ gì siŏh ciáh guók-gă, iâ sê Sĕk-guók cĭ ék. Ciā guók-gă tūng-dê gì dê-huŏng chă-bók-dŏ̤ siŏng-dŏng gĭng-dáng Dṳ̆ng-guók gì Hók-gióng-sēng. | |
| Mìng-guók iù Uòng Sīng-dĭ găk 909 nièng gióng-lĭk, bók-guó ĭ táu-dā̤ dŭ mò̤ chĭng huòng-dá̤, 933 nièng, ĭ gì giāng Uòng Iòng-gĭng ciáh kăi-sṳ̄ chĭng Dâi-mìng huòng-dá̤. | |
| 945 nièng, Mìng-guók ké̤ṳk Nàng-dòng miĕk lâi. | |
| Siông Géng | |
| Siông Géng (尚敬, 1700 n. 8 ng. 3 h. - 1752 n. 3 ng. 14 h.), cê Ūng-dṳ̆ng (允中), sê Liù-giù-guók gì dâ̤ 22 dâi guók-uòng, 1713 nièng gáu 1752 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ ciáh dĕng-gĭ gì sèng-âu Liù-giù iā bék. Gáu-muōi-lāu ĭ niông cê-gă gì sĭng-săng Chái Ŭng duâi có̤ gāi-gáik, Liù-giù ciáh kăi-sṳ̄ bó kī lì. | |
| Siông Cĭng | |
| Siông Cĭng (尚眞, 1465 n. - 1527 n. 1 ng. 12 h.) sê Liù-giù-guók gì dâ̤ 12 dâi guók-uòng, 1477 nièng gáu 1527 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê guók-uòng Siông Ièng gì giāng. Siông Ièng găk 1476 nièng bâng-sī ī-hâiu, buōng-dā̤ buóh siōng niông ĭ ciék-băng, dáng-sê hī sèng-âu ĭ guó sá̤, cêu niông chĭng-chĭng gì diê Siông Sŏng-ŭi dĕng-gĭ. Bók-guó Siông Cĭng gì nòng-nā̤ sĭng lā̤ mâ̤ sōng-kuái, Siông Sŏng-ŭi ciáh có̤ 6 gá nguŏk-nĭk cêu ké̤ṳk ĭ dṳ̆k lŏ̤k-dài, niông Siông Cĭng có̤ guók-uòng. | |
| Siông Cĭng câi-ôi gì sèng-âu Liù-giù có̤i giòng-duâi, páh giâ Báik-dṳ̀ng-săng gâe̤ng Gṳ̆ng-gū. Ĭ â̤ giāng gáuk dê gì nè̤ng cô̤-huāng, ciŏng bĭng-ké ciòng-buô mŭk-siŭ, ĕng diŏh Siū-lī-siàng diē-sié. Bók-guó ciŏng-uâng có̤ iâ niông Liù-giù gì gŭng-sê̤ṳ biéng iā lŏ̤h-hâiu. | |
| Dâng Huò | |
| Dâng Huò (鄭和, 1371 n. - 1433 n.), nguòng-lài miàng-cê hô̤ lā̤ Mā Săng-bō̤ (馬三保), sê Mìng-dièu sèng-âu gì siŏh ciáh tái-gáng. | |
| Téng 1405 nièng kăi-sṳ̄ Īng-lŏk Huòng-dá̤ puái Dâng Huò chók-hāi kó̤ gì-tă guók-gă. Cuòi cêu sê lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng gì Dâng Huò lŏ̤h-să̤-iòng. Dâng Huò dŭ liāng lŏ̤h-să̤-iòng 7 huòi, có̤i cṳ̄ng sī diŏh gĭng-dáng Éng-dô gì Gū-lī. | |
| Gă-lṳ̀ng Huòng-dá̤ | |
| Gă-lṳ̀ng Huòng-dá̤ (嘉隆皇帝, Uŏk-nàng-ngṳ̄: , 1762 n. 2 ng. 8 h. - 1820 n. 2 ng. 3 h.), miàng Uōng Hók-ióng (), sê Uŏk-nàng Uōng-dièu gì tàu ciáh huòng-dá̤, 1802 nièng gáu 1820 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ nguòng-lài sê Uŏk-nàng nàng-huŏng Guōng-nàng Uōng-ciō gì uòng-cṳ̄. 1777 nièng, Guōng-nàng Uōng-ciō céng-guòng ké̤ṳk Să̤-săng-dièu gì Uōng Hiê tŭi-huăng, ĭ cāu kó̤ Tái-guók. Gáu-muōi-lāu găk Huák-guók diòng-gáu-sê̤ṳ Báik-dŏ̤-lô gì dó̤i-chiū giâ miĕk lâi Să̤-săng-dièu, gióng-lĭk Uōng-dièu. Sī lō̤ ī-hâiu, miêu-hô̤ hô̤ lā̤ Sié-cū (世祖), ié-hô̤ hô̤ lā̤ Gŏ̤-huòng-dá̤ (高皇帝). | |
| Sê̤ṳ-dáik Huòng-dá̤ | |
| Sê̤ṳ-dáik Huòng-dá̤ (嗣德皇帝, Uŏk-nàng-ngṳ̄: , 1829 n. 9 ng. 22 h. - 1883 n. 7 ng. 17 h.), miàng Uōng Hók-sì (), puō-miàng Uōng Hók Hùng-êng (), sê Uŏk-nàng Uōng-dièu gì dâ̤ 4 ciáh huòng-dá̤, 1847 nièng gáu 1883 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ câi-ôi gì sèng-âu páh-ák gĭ-dók-gáu, gó-chṳ̄ Huák-guók cióh ciā cióh-kāu chĭng-liŏh Uŏk-nàng, ciéng kó̤ Uŏk-nàng gì Nàng-gì. Sī lō̤ ī-hâiu, Uŏk-nàng kăi-sṳ̄ biéng siàng Huák-guók gì sĭk-mìng-dê. | |
| Mìng-mêng Huòng-dá̤ | |
| Mìng-mêng Huòng-dá̤ (明命皇帝, Uŏk-nàng-ngṳ̄: , 1791 n. 5 ng. 25 h. - 1841 n. 1 ng. 20 h.), miàng Uōng Hók-giēu (), nguòng-miàng Uōng Hók-dāng (), sê Uŏk-nàng Uōng-dièu gì dâ̤ 2 ciáh huòng-dá̤, 1820 nièng gáu 1841 nièng câi-ôi. | |
| Câi-ôi gì sèng-âu chĭng-liŏh Lō̤-uŏ gâe̤ng Gāng-puŏ-câi, iâ gâe̤ng Tái-guók huák-sĕng guó ciéng-cĕng. Ĭ ngièng-lâ̤ páh-ák gĭ-dók-gáu, gó-chṳ̄ hī sèng-âu să̤-huŏng guók-gă gì nè̤ng iā nô ĭ. Sī lō̤ ī-hâiu, miêu-hô̤ hô̤ lā̤ Séng-cū (聖祖), ié-hô̤ hô̤ lā̤ Ìng-huòng-dá̤ (仁皇帝). | |
| Guŏng-dṳ̆ng Huòng-dá̤ | |
| Guŏng-dṳ̆ng Huòng-dá̤ (光中皇帝, Uŏk-nàng-ngṳ̄: , 1753 n. - 1792 n. 9 ng. 16 h.), miàng Uōng Guŏng-bìng (), nguòng-miàng hô̤ lā̤ Uōng Hiê hĕ̤k-ciā Uōng Ùng-hiê (), sê Uŏk-nàng Să̤-săng-dièu gì siŏh ciáh huòng-dá̤, 1788 nièng gáu 1792 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê nùng-mìng chók-sĕng gì, gáu-muōi-lāu gâe̤ng ĭ-gŏ̤ Uōng Nguŏk, Uōng Lṳ̄ cô̤-huāng, tŭi-huăng Guōng-nàng Uōng-ciō gâe̤ng báe̤k-huŏng gì Dâng-ciō, bô ciŏng Hâiu-là̤-dièu gì huòng-dá̤ dṳ̆k kó̤ Muāng-chĭng, tŭng-ék Uŏk-nàng. Hī sèng-âu Tái-guók gâe̤ng Muāng-chĭng chĭng-liŏh Uŏk-nàng, ké̤ṳk ĭ dṳ̆k diōng chió. Gĭng-dáng iā sâ̤ Uŏk-nàng nè̤ng giéng-gáe̤k ĭ sê Uŏk-nàng gì mìng-cŭk ĭng-hṳ̀ng. | |
| Nàng-uŏk-guók | |
| Nàng-uŏk-guók (南越國) sê gô-dā̤ diŏh Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng gì siŏh ciáh guók-gă, liāng-tū chă-bók-dŏ̤ găk gĭng-dáng gì Guōng-dĕ̤ng gâe̤ng Guōng-să̤, gó ô gĭng-dáng Uŏk-nàng báe̤k-biĕng gì siŏh gáe̤k. | |
| Ciā guók-gă sê diŏh sèng 203 nièng gióng-lĭk gì. Sèng 111 nièng, ké̤ṳk Háng-dièu miĕk lâi. | |
| Nàng-uŏk | |
| Nàng-uŏk kō̤-nèng cī: | |
| Nū-ī-hăk-cà̤ | |
| Nū-ī-hăk-cà̤ (努爾哈齊, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1559 n. 2 ng. 21 h. - 1626 n. 9 ng. 30 h.) hĕ̤k-ciā Nū-ī-hăk-chiáh (努爾哈赤), sê Hâiu-gĭng gì gióng-lĭk-ciā. | |
| Ĭ găk 1616 nièng tūng-ék Nṳ̄-cĭng, gióng-lĭk Hâiu-gĭng, nièng-hô̤ hô̤ lā̤ Tiĕng-mêng (天命,). Téng 1618 nièng kăi-sṳ̄ páh Mìng-dièu. 1626 nièng bâng-sī. Miêu-hô̤ Tái-cū (太祖), ié-hô̤ Gŏ̤-huòng-dá̤ (高皇帝). | |
| Huòng Tái-gĭk | |
| Huòng Tái-gĭk (皇太極, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1592 n. 11 ng. 28 h. - 1643 n. 9 ng. 21 h.) sê Hâiu-gĭng gì dâ̤ 2 ciáh Khan, iâ sê Chĭng-dièu gì gióng-lĭk-ciā. 1626 nièng gáu 1643 nièng câi-ôi. | |
| 1626 nièng ĭ nòng-bâ Nū-ī-hăk-cà̤ sī lō̤ ī-hâiu dĕng-gĭ, nièng-hô̤ Tiĕng-chŭng (天聰, ). 1635 nièng páh giâ gó̤-lòng ciáh Mūng-gū. Dâ̤ nê nièng, gāi guók-hô̤ hô̤ lā̤ Dâi-chĭng-guók, nièng-hô̤ Sùng-dáik (崇德, ), dĕng-gĭ có̤ huòng-dá̤. Bô cê-gă dái-bĭng kó̤ páh Dièu-siēng, bék ĭ dàu-hòng. 1643 nièng dái-bĭng páh Mìng-dièu, buáng-diô-dŏng làu pé-háik sī lō̤. Miêu-hô̤ Tái-cŭng (太宗), ié-hô̤ Ùng-huòng-dá̤ (文皇帝). Ĭ gì giāng Hók-lìng dĕng-gĭ có̤ huòng-dá̤. | |
| Sông-dê Huòng-dá̤ | |
| Sông-dê Huòng-dá̤ (順治皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1638 n. 3 ng. 15 h. - 1661 n. 2 ng. 5 h.), miàng Hók-lìng (福臨, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 2 ciáh huòng-dá̤, iâ sê Muāng-chĭng diē Guăng ī-hâiu gì tàu ciáh huòng-dá̤. 1643 nièng gáu 1661 nièng câi-ôi, nièng-hô̤ Sông-dê (順治). | |
| Ĭ nòng-bâ Huòng Tái-gĭk sī lō̤ ī-hâiu dĕng-gĭ, hī sèng-âu ĭ nâ 6 huói, iù ĭ gă-gă Dŏ̤-ī-gūng ché̤ṳ-lī dâi-gié. 1644 nièng, Mìng-dièu duâi luâng, Ngù Săng-gié bóng Muāng-chĭng bĭng diē Săng-hāi-guăng. Sông-dê ciŏng siū-dŭ buăng gáu Sông-tiĕng-hū (gĭng-dáng gì Báe̤k-gĭng). 1650 nièng, Dŏ̤-ī-gūng sī diŏh Muāng-ciŭ, ĭ kăi-sṳ̄ chĭng-céng. | |
| 1661 nièng, Sông-dê diŏh buáng-màng-săng-găng săng-mŭk-siŏh-sì bâng-sī, hī sèng-âu ĭ nâ 24 huói, miêu-hô̤ Sié-cū (世祖), ié-hô̤ Ciŏng-huòng-dá̤ (章皇帝). Ĭ gì giāng Hièng-iék dĕng-gĭ. Áng guăng-huŏng gì gōng-huák, Sông-dê sê chók-dâu sī gì, bók-guó mìng-găng ô Sông-dê cāu kó̤ Ngū-dài-săng chók-gă có̤ hù-siông gì gōng-huák, gáu gĭng-dáng gó mâ̤ hiēu cuòi sê-ng-sê cĭng gì. | |
| Kŏng-hĭ Huòng-dá̤ | |
| Kŏng-hĭ Huòng-dá̤ (康熙皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1654 n. 5 ng. 4 h. - 1722 n. 12 ng. 20 h.), miàng Hièng-iék (玄燁, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 3 ciáh huòng-dá̤, 1661 nièng gáu 1722 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Kŏng-hĭ (康熙). | |
| Ĭ nòng-bâ Sông-dê sī gì sèng-âu ĭ nâ 6 huói, iù Ngò̤-bái ché̤ṳ-lī dâi-gié. 1669 nièng, ĭ huák-dông céng-biéng, ciŏng Ngò̤-bái niăh kī lì, kăi-sṳ̄ chĭng-céng. 1673 nièng, Kŏng-hĭ gié-hĕk ciŏng nàng-huŏng Háng-nè̤ng gì Săng-huăng hié lâi, có̤i cṳ̄ng Săng-huăng cô̤-huāng, cuòi cêu sê Săng-huăng cĭ lâung, gáu 1681 nièng ciáh ké̤ṳk Muāng-chĭng bĭng bìng-dêng. 1683 nièng, puái Siĕ Lòng páh Dài-uăng, ciŏng Dài-uăng gì Dŭng-nìng Uòng-guók miĕk lâi. | |
| 1722 nièng, 69 huói gì Kŏng-hĭ bâng-sī, ĭ gì dâ̤ 4 ciáh giāng Êng-cĭng ciék-băng. Miêu-hô̤ Séng-cū (聖祖), ié-hô̤ Ìng-huòng-dá̤ (仁皇帝). | |
| Ṳ̆ng-céng Huòng-dá̤ | |
| Ṳ̆ng-céng Huòng-dá̤ (雍正皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1678 n. 12 ng. 13 h. - 1735 n. 10 ng. 8 h.), miàng Êng-cĭng (胤禛, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 4 ciáh huòng-dá̤, 1722 nièng gáu 1735 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Ṳ̆ng-céng (雍正). | |
| Ĭ sê Kŏng-hĭ gì dâ̤ 4 ciáh giāng, hŭng Ṳ̆ng-chĭng-uòng (雍親王). Kŏng-hĭ sī lō̤ ī-hâiu dĕng-gĭ. 1735 nièng bâng-sī, miêu-hô̤ Sié-cŭng (世宗), ié-hô̤ Hièng-huòng-dá̤ (憲皇帝). Ĭ gì 4 ciáh giāng Hùng-lĭk ciék-băng. | |
| Gièng-lṳ̀ng Huòng-dá̤ | |
| Gièng-lṳ̀ng Huòng-dá̤ (乾隆皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1711 n. 9 ng. 25 h. - 1799 n. 2 ng. 7 h.), miàng Hùng-lĭk (弘曆, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 5 ciáh huòng-dá̤, 1735 nièng gáu 1795 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Gièng-lṳ̀ng (乾隆). | |
| Gièng-lṳ̀ng sê Ṳ̆ng-céng gì dâ̤ 4 ciáh giāng, có̤-sá̤ cêu iā chŭng-mìng, Kŏng-hĭ gâe̤ng Ṳ̆ng-céng dŭ iā tiáng ĭ. Ṳ̆ng-céng dĕng-gĭ ī-hâiu, ciŏng mì-ciéu káung diŏh Gièng-chĭng-gṳ̆ng dâi-dâing „Ciáng-dâi guŏng-mìng“ (正大光明) biēng-ngiăh gì piăng-hâiu. Dīng Ṳ̆ng-céng sī lō̤ ī-hâiu, dâi-hŏk-sê̤ṳ dŏng gáuk ciáh dâi-sìng gì méng ciŏng hiā-huòi dò̤ chók lì, cêu áng Ṳ̆ng-céng gì é-sê̤ṳ, niông Hùng-lĭk dĕng-gĭ. | |
| Gièng-lṳ̀ng câi-ôi gì sèng-âu Dṳ̆ng-guók gĭng-cá̤ huák-diēng iā ká̤. Ĭ bô ciéng-liāng Să̤-câung gâe̤ng Sĭng-giŏng, páh Miēng-diêng, Dài-uăng, Uŏk-nàng, Nà̤-bŏ̤h-ī dēng dēng gì dê-huŏng, cī gūi ciáh ciéng-cĕng ké̤ṳk ĭ cê-gă hô̤ lā̤ „Sĕk-ciòng Ū-gŭng“ (十全武功). Chók-miàng gì «Sé-kó Ciòng-cṳ̆» iâ sê diŏh hī sèng-âu siā gì. Bók-guó, ĭ câi-ôi gì sèng-âu ciòng-guók iā sâ̤ guăng-nguòng tăng-ŭ, cêu lièng ĭ có̤i káng-dâe̤ng gì dâi-sìng Huò-sĭng dŭ sê siŏh ciáh tăng-guăng. ĭ mò̤-niĕ-ài géng-cī. | |
| 1795 nièng, Gièng-lṳ̀ng ciŏng huòng-ôi niông ké̤ṳk cê-gă gì giāng Gă-kéng, bók-guó ĭ gó ī tái-siông-huòng gì sĭng-hông ché̤ṳ-lī céng-dê. 1799 nièng bâng-sī. Miêu-hô̤ hô̤ lā̤ Gŏ̤-cŭng (高宗), ié-hô̤ hô̤ lā̤ Sùng-huòng-dá̤ (純皇帝). | |
| 1928 nièng, Gièng-lṳ̀ng gì muó ké̤ṳk Sŏng Dâing-ĭng dái bĭng giàng diē kó̤ tău-dò̤-nó̤h, sĭ-tā̤ ké̤ṳk có̤ bàng-báik. Gáu-muōi-lāu Puō-ngì puái nè̤ng kó̤ dṳ̀ng-sĭng ăng-cáung. | |
| Gièng-lṳ̀ng sê siŏh ciáh iā chók-miàng gì huòng-dá̤, mò̤ gūi ciáh Dṳ̆ng-guók nè̤ng mâ̤ báik ĭ. Iā sâ̤ ùng-hŏk cáuk-pīng, diêng-sê-kiŏk gâe̤ng diêng-īng diē-sié ô gōng ĭ gì gô-sê̤ṳ. | |
| Gă-kéng Huòng-dá̤ | |
| Gă-kéng Huòng-dá̤ (嘉慶皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1760 n. 11 ng. 13 h. - 1820 n. 9 ng. 2 h.), miàng Ngṳ̀ng-iēng (顒琰, ), có̤i cā miàng Īng-iēng (永琰), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 6 ciáh huòng-dá̤, 1796 nièng gáu 1820 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Gă-kéng (嘉慶). | |
| Ĭ sê Gièng-lṳ̀ng gì dâ̤ 15 ciáh giāng. 1796 nièng, Gièng-lṳ̀ng niông-ôi ké̤ṳk ĭ, bók-guó hī sèng-âu sū-iū dâi-gié gó sê iù Gièng-lṳ̀ng lì ché̤ṳ-lī. Gáu 1799 nièng Gièng-lṳ̀ng sī lō̤ ī-hâiu ciáh kăi-sṳ̄ chĭng-céng, mā-siông ciŏng Huò-sĭng niăh kī lì bék ĭ cê̤ṳ-sák. | |
| Ĭ iā nô tăng-guăng, bók-guó hī sèng-âu tăng-ŭ gì hiêng-chiông iā puō-biéng, ĭ dó̤i cuòi iâ mò̤-huák-niăh-ĭ-ài. Câi-ôi gì sèng-âu, Băh-lièng-gáu găk Sé-chiŏng cô̤-huāng. | |
| 1820 nièng bâng-sī, bók-guó áng mìng-găng gì gōng-huák, ĭ sê ké̤ṳk lài-gŭng páh sī gì. Miêu-hô̤ Ìng-cŭng (仁宗), ié-hô̤ Iô-huòng-dá̤ (睿皇帝). Duâi-giāng Dô̤-guŏng ciék-băng. | |
| Dô̤-guŏng Huòng-dá̤ | |
| Dô̤-guŏng Huòng-dá̤ (道光皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1782 n. 9 ng. 16 h. - 1850 n. 2 ng. 25 h.), miàng Mìng-nìng (旻寧, ), có̤i cā miàng Mièng-nìng (綿寧), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 7 ciáh huòng-dá̤, 1820 nièng gáu 1850 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Dô̤-guŏng (道光). Ĭ sê Gă-kéng gì duâi-giāng. | |
| 1844 nièng, Ĭng-guók huák-dông chĭng-liŏh Dṳ̆ng-guók gì Ă-piéng Ciéng-cĕng, Muāng-chĭng páh suŏ, ciŏng Hiŏng-gē̤ng gák ké̤ṳk Ĭng-guók. 1850 nièng diŏh Ièng-mìng-huòng bâng-sī, iù Hièng-hŭng ciék-băng. Miêu-hô̤ Sŏng-cŭng (宣宗), ié-hô̤ Sìng-huòng-dá̤ (成皇帝). | |
| Hièng-hŭng Huòng-dá̤ | |
| Hièng-hŭng Huòng-dá̤ (咸豐皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1831 n. 7 ng. 17 h. - 1861 n. 8 ng. 22 h.), miàng Ĭk-cê̤ṳ (奕詝, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 8 ciáh huòng-dá̤, 1850 nièng gáu 1861 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Hièng-hŭng (咸豐). Ĭ sê Dô̤-guŏng gì dâ̤ 4 ciáh giāng. | |
| Câi-ôi gì sèng-âu, Hùng Séu-ciòng găk 1851 nièng cô̤-huāng, gióng-lĭk Tái-bìng-tiĕng-guók, nàng-huŏng iā sâ̤ dê-huŏng ké̤ṳk ĭ ciéng kó̤. Téng 1856 nièng kăi-sṳ̄, Ĭng-guók gâe̤ng Huák-guók huák-dông Dâ̤ 2 ché̤ṳ Ă-piéng Ciéng-cĕng. 1860 nièng páh giâ Báe̤k-gĭng, ciŏng Ièng-mìng-huòng siĕu lâi. Hièng-hŭng cāu kó̤ Sìng-dáik Biê-sṳ̄-săng-cŏng. | |
| Hièng-hŭng é̤ṳ siăh Ă-piéng, có̤i cṳ̄ng dáik hié-bâng, diŏh Sìng-dáik bâng-sī. Miêu-hô̤ Ùng-cŭng (文宗), ié-hô̤ Hiēng-huòng-dá̤ (顯皇帝). | |
| Ĭ nâ ô Dùng-dê siŏh ciáh giāng, có̤i-muōi Dùng-dê cêu có̤ huòng-dá̤. | |
| Dùng-dê Huòng-dá̤ | |
| Dùng-dê Huòng-dá̤ (同治皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1856 n. 4 ng. 27 h. - 1875 n. 1 ng. 12 h.), miàng Cái-sùng (載淳, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 9 ciáh huòng-dá̤, 1861 nièng gáu 1875 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Dùng-dê (同治). Ĭ sê Hièng-hŭng mì-ék gì siŏh ciáh giāng. | |
| Dùng-dê câi-ôi gì sèng-âu, iù Cṳ̀-hĭ Tái-hâiu (ĭ nòng-nā̤) gâe̤ng Cṳ̀-ăng Tái-hâiu (Hièng-hŭng gì huòng-hâiu) cà̤ ché̤ṳ-lī dâi-gié. 1864 nièng, miĕk Tái-bìng-tiĕng-guók. | |
| Cṳ̀-hĭ gâe̤ng Dùng-dê gì lâu-mā có̤ mâ̤ huò, Dùng-dê giéng-gáe̤k sĕng-uăk mò̤-mê, iā sèu giàng kó̤ gê-guāng diē-sié pièu. 1875 nièng bâng-sī, hī sèng-âu ĭ nâ ô 19 huói. Miêu-hô̤ Mŭk-cŭng (穆宗), ié-hô̤ Ngiê-huòng-dá̤ (毅皇帝). Áng guăng-huŏng gì gōng-huák, ĭ sê chók-dâu sī gì, bók-guó mìng-găng dŭ gōng ĭ sê kó̤ gê-dáing ī-hâiu niēng muòi-dŭk sī gì. | |
| Dùng-dê mò̤ giāng, Cṳ̀-hĭ téng ĭ chĭng-cé̤ṳk-báh diê diē-sié giēng chók Guŏng-sê̤ṳ lì ciék ĭ gì băng. | |
| Guŏng-sê̤ṳ Huòng-dá̤ | |
| Guŏng-sê̤ṳ Huòng-dá̤ (光緒皇帝, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: , 1871 n. 8 ng. 14 h. - 1908 n. 11 ng. 14 h.), miàng Cái-tièng (載湉, ), sê Muāng-chĭng gì dâ̤ 10 ciáh huòng-dá̤, 1875 nièng gáu 1908 nièng câi-ôi. Nièng-hô̤ Guŏng-sê̤ṳ (光緒). | |
| Ĭ sê Dùng-dê gì chĭng-cé̤ṳk-báh-diê. 1875 nièng Dùng-dê bâng-sī mò̤ giāng, Cṳ̀-hĭ Tái-hâiu téng huòng-cŭk diē-sié giēng chók ĭ lì dĕng-gĭ ciék-băng. Bók-guó ĭ iā sâ̤ dâi-gié diŏh tiăng Cṳ̀-hĭ gì chói. | |
| Ĭ găk 1898 nièng huák-dông Muô-sók Biéng-huák, gáu-muōi-lāu buóh siōng ciŏng Cṳ̀-hĭ guŏng kī lì, có̤i cṳ̄ng sék-bâi, ké̤ṳk Cṳ̀-hĭ guŏng diŏh Dṳ̆ng-nàng-hāi diē-sié. 1908 nièng sī, mìng-găng gōng-huák sê ĭ ké̤ṳk Cṳ̀-hĭ dŭk-sī gì. Miêu-hô̤ Dáik-cŭng (德宗), ié-hô̤ Gīng-huòng-dá̤ (景皇帝). Ĭ iâ mò̤ giāng, ĭ gì dĭk Puō-ngì ciék-băng. | |
| Puō-ngì | |
| Puō-ngì (溥儀, 1906 n. 2 ng. 7 h. - 1967 n. 10 ng. 17 h.) sê Muāng-chĭng có̤i hâiu siŏh ciáh huòng-dá̤, iâ sê cĭ hâiu Muāng-ciŭ-guók gì huòng-dá̤. | |
| 1908 nièng Guŏng-sê̤ṳ bâng-sī, mò̤ giāng, iù Puō-ngì dĕng-gĭ, nièng-hô̤ Sŏng-tūng (宣統). Ĭ hī sèng-âu iā sá̤, iù Cái-hŭng gâe̤ng Lè̤ng-ê̤ṳ Tái-hâiu ché̤ṳ-lī dâi-gié. 1911 nièng, huák-sĕng Sĭng-hāi Gáik-mêng, Nguòng Sié-kāi bék ĭ tó̤i-ôi, Dṳ̆ng-huà Mìng-guók sìng-lĭk. | |
| 1931 nièng, 918 Sê̤ṳ-biéng huák-sĕng, Nĭk-buōng ciéng-liāng Muāng-ciŭ. Puō-ngì téng Báe̤k-gĭng cāu kó̤ Diòng-chŭng, găk hŭ-uái gióng-lĭk Muāng-ciŭ-guók, nièng-hô̤ Kŏng-dáik (康德). 1945 nièng Nĭk-buōng dàu-hòng, ĭ buóh siōng cāu kó̤ Nĭk-buōng, ké̤ṳk Sŭ-lièng nè̤ng niăh kó̤, ăk diōng Dṳ̆ng-guók lì. 1959 nièng, Mò̤ Dĕk-dŭng mêng-lêng ciŏng ĭ bóng chók lì. 1967 nièng găk Báe̤k-gĭng bâng-sī. | |
| Dŭng-nìng-guók | |
| Dŭng-nìng-guók (東寧國) sê Dài-uăng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng tàu ciáh Háng-nè̤ng céng-guòng, tūng-dê gĭng-dáng Dài-uăng gì nàng-bô, iù Dâng Sìng-gŭng gióng-lĭk. | |
| 1662 nièng, Dâng Sìng-gŭng páh giâ Dài-uăng, ciŏng Hò̤-làng dṳ̆k kó̤, gióng-lĭk ciā céng-guòng. Dŭng-nìng gì gŭng-ciō cê̤ṳ-chĭng sê Mìng-dièu gì huăng-uòng, bók-guó ĭ găk Īng-lĭk Huòng-dá̤ găk Hùng-nàng ké̤ṳk Ngù Săng-gié tài-sī ī-hâiu, ng-lĭk Mìng-dièu cŭng-sék có̤ huòng-dá̤, sĭk-cié sê siŏh ciáh dŭk-lĭk gì céng-guòng. Hī sèng-âu să̤-huŏng guók-gă gì nè̤ng dŭ gó̤ Dŭng-nìng gì gŭng-ciō hô̤ lā̤ „Dài-uăng guók-uòng“ (臺灣國王). | |
| 1683 nièng, Dŭng-nìng ké̤ṳk Muāng-chĭng páh suŏ, hióng Muāng-chĭng dàu-hòng. | |
| Dâng Sìng-gŭng | |
| Dâng Sìng-gŭng (鄭成功, 1624 n. 8 ng. 27 h. - 1662 n. 6 ng. 23 h.) sê Dài-uăng Dŭng-nìng-guók gì gióng-lĭk-ciā. | |
| Ĭ nòng-bâ Dâng Ciĕ-lṳ̀ng sê Mìng-dièu gì siŏh ciáh hāi-chĕk, ĭ nòng-nā̤ sê Nĭk-buōng nè̤ng Tagawa Matsu. Dâng Sìng-gŭng găk Nĭk-buōng chók-sĕng, gáu-muōi-lāu gṳ̆ng nòng-bâ diōng Dṳ̆ng-guók páh Muāng-chĭng, Mìng-dièu gì Īng-lĭk Huòng-dá̤ hŭng ĭ có̤ Iòng-bìng-uòng (延平王). 1662 nièng, dái bĭng páh Dài-uăng nàng-buô, ciŏng hŭ-uái gì Hò̤-làng sĭk-mìng-ciā dṳ̆k kó̤, gióng-lĭk Háng-nè̤ng găk Dài-uăng gì tàu ciáh céng-guòng Dŭng-nìng-guók. Mò̤ niŏh òng diŏh Dŭng-nìng-guók gì Dŭng-dŭ (gĭng-dáng gì Dài-nàng) bâng-sī, ĭ gì giāng Dâng Gĭng ciék-băng. 1681 nièng, Dâng Gĭng tŭi-cŏng ĭ có̤ Dièu-uòng (潮王), ié-hô̤ Ū-uòng (武王). | |
| Dâng Gĭng | |
| Dâng Gĭng (鄭經, 1642 n. 10 ng. 25 h. - 1681 n. 3 ng. 17 h.), cê Hièng-cĭ (賢之), sê Dài-uăng Dŭng-nìng-guók gì dâ̤ 3 ciáh gŭng-ciō, 1662 nièng gáu 1681 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ sê Dâng Sìng-gŭng gì giāng, Dâng Sìng-gŭng sī lō̤ ī-hâiu, ciŏng uòng-ôi téng gă-gă Dâng Sĭk hŭ-uái dók guó lì. Câi-ôi gì sèng-âu, dó̤i-chiū Săng-huăng páh Muāng-chĭng. 1681 nièng bâng sī, ié-hô̤ Dièu Ùng-uòng (潮文王). | |
| Cṳ̀-hĭ Tái-hâiu | |
| Cṳ̀-hĭ Tái-hâiu (慈禧太后, 1835 n. 11 ng. 29 h. - 1908 n. 11 ng. 15 h.) sê Muāng-chĭng muăk-gĭ gì siŏh ciáh huòng-tái-hâiu, iâ sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng chók-miàng gì céng-dê-gă. | |
| Cṳ̀-hĭ sê Muāng-ciŭ Siŏng-uòng-gì nè̤ng, sáng Yehe Nara. Ĭ sê Hièng-hŭng gì sá̤-bò̤, iâ sê Dùng-dê chĭng-chĭng gì nông-nā̤. Téng 1862 nièng gáu 1908 nièng ùi cī, Cṳ̀-hĭ sê Muāng-chĭng gì sĭk-cié tūng-dê-ciā, Dùng-dê gâe̤ng Guŏng-sê̤ṳ dŭ diŏh tiăng ĭ gì chói. Sī lō̤ ī-hâiu, ié-hô̤ Háu-kĭng Hiēng-huòng-hâiu (孝欽顯皇后, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ). | |
| Huò-sĭng | |
| Huò-sĭng (和珅, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: = "Hešen", 1750 n. 7 ng. 1 h. - 1799 n. 2 ng. 22 h.) sê Muāng-chĭng sèng-âu gì siŏh ciáh dâi-sìng. Ĭ sê Muāng-ciŭ Ciáng-è̤ng-gì nè̤ng, sáng Niohuru. | |
| Huò-sĭng găk céng-dê gâe̤ng ngôi-gău gà̤-dēng iā ô buōng-sê̤ṳ, gó-chṳ̄ Gièng-lṳ̀ng iā káng-dâe̤ng ĭ, niông ĭ có̤ duâi guăng. Bók-guó ĭ iâ sê Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng siŏh ciáh iā chók-miàng gì tăng-guăng, chió lā̤ cièng ô gūi é hī-māng sâ̤. Ĭ gâe̤ng Gă-kéng guăng-hiê mâ̤ huò, 1799 nièng Gă-kéng chĭng-céng ī-hâiu mā-siông ciŏng ĭ niăh kī lì, bék ĭ cê̤ṳ-sák. | |
| Siông Bă-cé | |
| Siông Bă-cé (尚巴志, 1372 n. - 1439 n.) sê Liù-giù-guók gì dâ̤ 4 dâi guók-uòng, 1421 nièng gáu 1439 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ nòng-bâ Siông Sṳ̆-siêu nguòng-lài sê Nàng-săng gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng. 1406 nièng, Siông Bă-cé dó̤i-chiū ĭ nòng-bâ ciŏng Dṳ̆ng-săng gì uòng-ôi dók guó lì. 1416 nièng, Siông Sṳ̆-siêu puái Siông Bă-cé miĕk Báe̤k-săng. | |
| 1421 nièng, Siông Sṳ̆-siêu bâng-sī, Siông Bă-cé dĕng-gĭ. 1429 nièng miĕk Nàng-săng, tūng-ék Liù-giù. 1439 nièng bâng-sī, ĭ gì giāng Siông Dṳ̆ng ciék-băng. | |
| Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng | |
| Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng (Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄: ), iâ hô̤ lā̤ Giū-mī Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng (), sê Mìng-dièu puái kó̤ Liù-giù kó̤ diêu gì Hók-gióng-nè̤ng 36 sáng gì tūng-chĭng. | |
| Gŏng-gé̤ṳ «Mìng-sṳ̄» gì gé-cāi, 1372 nièng, Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng Chák-dô hióng Mìng-dièu dièu-góng. Hī sèng-âu Liù-giù gié-sŭk iā lŏ̤h-hâiu, Ciŏ Nguòng-ciŏng cêu puái Hók-gióng-nè̤ng 36 sáng kó̤ Liù-giù diêu, dó̤i-chiū hŭ-uái gì huák-diēng. Cī siŏh dêng nè̤ng dŭ diêu diŏh Giū-mī-chŏng diē-sié, dó̤i Liù-giù gì ngôi-găng góng-hióng iā duâi. | |
| Dâng Dùng | |
| Dâng Dùng (鄭迵, 1549 n. - 1611 n. 10 ng. 24 h.), cê Lé-săng (利山), hŭng-hô̤ Jana Ueekata (Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄: ), sê Liù-giù-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă. | |
| Dâng Dùng sê Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng gì hâiu-dâi, cū-gék Hók-ciŭ Diòng-lŏ̤h. Ĭ diŏh Liù-giù gì Giū-mī-chŏng chók-sĕng, nièng-kĭng gì sèng-âu kó̤ Mìng-dièu làu-hŏk guó. 1606 nièng, Dâng Dùng dŏng-sōng Liù-giù gì săng-sṳ̆-guăng. Ciā săng-sṳ̆-guăng siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók gô-dā̤ gì sìng-sióng, ĭ iâ sê tàu ciáh ô Dṳ̆ng-guók háik-tūng gì săng-sṳ̆-guăng. | |
| 1591 nièng, Nĭk-buōng Satsuma gì dâi-mìng Shimazu Yoshihiro siā piĕ ké̤ṳk Liù-giù guók-uòng Siông Nìng, diē-sié gōng Nĭk-buōng gì Toyotomi Hideyoshi buóh siōng chók-bĭng páh Dièu-siēng, gó̤ Liù-giù huák-bĭng lì dó̤i-chiū ĭ. Dâng Dùng dó̤i Nĭk-buōng nè̤ng ciŏng-uâng có̤-huák iā huāng-găng, gó-chṳ̄ gióng-ngiê guók-uòng ng-sāi chák ĭ, bô ciŏng ciā dâi-gié gó̤-só Mìng-dièu. 1598 nièng, Liù-giù gì sùng ké̤ṳk hŭng-tăi chŭi gáu Nĭk-buōng hŭ-uái, Tokugawa Ieyasu ciŏng sùng dèng ké̤ṳk Liù-giù, bô cióh ciā dâi-gié gó̤ Liù-giù lì dièu-góng. Dâng Dùng găng-huō iā cĕ̤ng, duâi báuk sṳ̄-cāi. Có̤i cṳ̄ng īng-kī Satsuma diŏh 1609 nièng chĭng-liŏh Liù-giù. Dâng Dùng dái bĭng huāng-káung, ciéng-bâi ké̤ṳk niăh kó̤. | |
| 1611 nièng, Satsuma bék Siông Nìng gâe̤ng Liù-giù dâi-sìng chiĕng-dêng bók-bìng-dēng gì dièu-iók. Dâng Dùng duâi báuk, ké̤ṳk Shimazu Tadatsune tài sī diŏh Kagoshima. Ĭ găk ciéng-cĕng gì sèng-âu iā ṳ̄ng-gāng, gó-chṳ̄ diŏh Satsuma iā chók-miàng, ké̤ṳk tài sī gì sèng-âu, iā sâ̤ nè̤ng kó̤ káng ĭ nè̤ng dô̤-dā̤ săng sié-nó̤h iông-sék. | |
| Chái Ŭng | |
| Chái Ŭng (蔡溫, 1682 n. 10 ng. 25 h. - 1762 n. 1 ng. 23 h.), cê Ùng-iŏk (文若), hŭng-hô̤ Gushichan Ueekata (Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄: ), sê Liù-giù-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă. | |
| Chái Ŭng sê Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng gì hâiu-dâi, cū-gék Ciòng-ciŭ gì Nàng-ăng. Ĭ nièng-kĭng gì sèng-âu găk Dṳ̆ng-guók gì Hók-ciŭ làu-hŏk guó, gáu-muōi-lāu có̤ guók-uòng Siông Géng gì sĭng-săng. 1728 nièng dŏng-sōng săng-sṳ̆-guăng (siŏng-dŏng Dṳ̆ng-guók gô-dā̤ gì sìng-sióng), dó̤i Liù-giù có̤ iā sâ̤ gāi-gáik, Liù-giù téng iā bék gì guók-gă kăi-sṳ̄ biéng bó. 1752 nièng sṳ̀-cék. | |
| Okinawa-ngṳ̄ | |
| Okinawa-ngṳ̄ (沖縄語) sê Liù-giù Okinawa nè̤ng gì mū-ngṳ̄, gĭng-dáng gōng ciā uâ gì nè̤ng chă-bók-dŏ̤ ô 98 uâng. | |
| Okinawa-ngṳ̄ gô-dā̤ sê Liù-giù-guók gì guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng, găk hī sèng-âu ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Liù-giù-ngṳ̄. Bók-guó gĭng-dáng Liù-giù-ngṳ̄ ék-buăng cī sū-iū Liù-giù Mìng-cŭk mū-ngṳ̄ gì tūng-chĭng, Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄ nâ sê gì-dṳ̆ng gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. | |
| 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, Nĭk-buōng céng-hū giòng-páuk Liù-giù nè̤ng gōng Nĭk-buōng-ngṳ̄, bêng-chiă dó̤i gōng Liù-giù-ngṳ̄ gì hŏk-sĕng tā̤-huák. Gó-chṳ̄ â̤ báik gōng Okinawa-ngṳ̄ gì nè̤ng muōng biéng muōng ciēu, gáu hiêng-câi Liù-giù nè̤ng ciáh kăi-sṳ̄ bō̤-hô Okinawa-ngṳ̄. Bók-guó, chŭi-iòng-gōng guók-cié gà̤-dēng ī-gĭng sìng-nêng sū-iū Liù-giù-ngṳ̄ dŭ ng-sê Nĭk-buōng-ngṳ̄ gì huŏng-ngiòng, gĭng-dáng Nĭk-buōng guăng-huŏng ĭng-ôi céng-dê gì sṳ̆-iéu, gó sê gó̤ ĭ Okinawa Huŏng-ngiòng. | |
| Siông Mŭk | |
| Siông Mŭk (尚穆, 1739 n. 5 ng. 3 h. - 1794 n. 2 ng. 19 h.) sê Liù-giù-guók gì dâ̤ 23 dâi guók-uòng, 1752 nièng gáu 1794 nièng câi-ôi. | |
| Siông Mŭk sê Siông Géng gì giāng. Ĭ câi-ôi gì sèng-âu, cié-dêng Liù-giù lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng tàu buô huák-lŭk. | |
| Liù-giù-ngṳ̄ | |
| Liù-giù-ngṳ̄ (琉球語) sê dó̤i Liù-giù gáuk-dê nè̤ng gì gáuk cṳ̄ng mū-ngṳ̄ gì tūng-chĭng. | |
| Găk gô-dā̤ Liù-giù-guók gì sèng-âu, Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄ ké̤ṳk nè̤ng hô̤ lā̤ Liù-giù-ngṳ̄. Bók-guó gĭng-dáng Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄ nâ sê Liù-giù-ngṳ̄ dâi-dŏng gì siŏh cṳ̄ng. | |
| Mìng-ngṳ̄ | |
| Mìng-ngṳ̄ (閩語) sê dó̤i Hók-gióng gūi ciáh ngṳ̄-ngiòng gì tūng-chĭng. | |
| Mìng-ngṳ̄ bău-guák â-dā̤ cī gūi cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng: | |
| Céng-ngṳ̄ | |
| Céng-ngṳ̄ (晉語) sê Dṳ̆ng-guók Săng-să̤ nè̤ng gì mū-ngṳ̄. Gĭng-dáng gōng ciā uâ gì nè̤ng chă-bók-dŏ̤ ô 6305 uâng. | |
| Lìng Sié-gŭng | |
| Lìng Sié-gŭng (林世功, 1842 n. 2 ng. 3 h. - 1880 n. 11 ng. 20 h.), cê Cṳ̄-sê̤ṳ (子敘), hô̤ Chŭng-bâung (春傍), sê Liù-giù-guók gì siŏh ciáh céng-dê-gă gâe̤ng ngôi-gău-guăng. Hŭng-hô̤ Nagushiku Satunushipechin (Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄: ). | |
| Lìng Sié-gŭng diŏh Giū-mī-chŏng chók-sĕng, ĭ sĭ siā mâ̤ ngài, ké̤ṳk Liù-giù puái kó̤ Dṳ̆ng-guók làu-hŏk. Diōng lì ī-hâiu, có̤ uòng-tái-cṳ̄ Siông Diēng gì sĭng-săng. | |
| 1876 nièng, Nĭk-buōng giòng-páuk Liù-giù gâe̤ng Muāng-chĭng duâng-ciŏk guăng-hiê, guók-uòng Siông Tái puái ĭ gṳ̆ng Hióng Dáik-hèng kó̤ Hók-ciŭ, hióng Muāng-chĭng bó̤-gó̤ ciā dâi. 1879 nièng, Liù-giù ké̤ṳk Nĭk-buōng miĕk lâi, ĭ tău-tău téng Hók-ciŭ bié kó̤ Báe̤k-gĭng gău-siĕk, iéu-giù Muāng-chĭng hióng Nĭk-buōng siĕ-gă ák-lĭk. Muāng-chĭng gâe̤ng Nĭk-buōng dàng-puáng sék-bâi ī-hâiu, ĭ găk Báe̤k-gĭng cê̤ṳ-sák. | |
| Giū-mī-chŏng | |
| Giū-mī-chŏng (Chṳ̆ng-sìng-ngṳ̄: ), ciáng-sê miàng-cê hô̤ lā̤ Dòng-ìng (唐榮 hĕ̤k-ciā 唐營), sê gô-dā̤ Liù-giù-guók gì siŏh ciáh chŏng, diŏh gĭng-dáng Nā-bá-chê gì Giū-mī. | |
| Gŏng-gé̤ṳ «Mìng-sṳ̄» gì gé-cāi, 1372 nièng, Liù-giù-guók Dṳ̆ng-săng-uòng Chák-dô hióng Mìng-dièu dièu-góng. Hī sèng-âu Liù-giù gié-sŭk iā lŏ̤h-hâiu, Ciŏ Nguòng-ciŏng cêu puái Hók-gióng-nè̤ng 36 sáng kó̤ Liù-giù diêu. Cī siŏh dêng nè̤ng cêu sê Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng. Ĭ-gáuk-nè̤ng găk Liù-giù gióng-lĭk Giū-mī-chŏng lì diêu. | |
| Gĭng-dáng Giū-mī-chŏng ī-gĭng mò̤ lāu. 1992 nièng, Hók-ciŭ-chê dó̤i-chiū Nā-bá-chê diŏh Giū-mī-chŏng gì nguòng-cī gióng-lĭk Hók-ciŭ-huòng, lì gé-niêng cī siŏh dâung lĭk-sṳ̄. | |
| Hók-ciŭ-huòng | |
| Hók-ciŭ-huòng (福州園) sê Liù-giù Naha-chê gì siŏh ciáh Dṳ̆ng-guók-sék huòng-lìng, diŏh Naha-chê Kume 2-39. | |
| Hók-ciŭ-huòng kī diŏh nguòng-lài Giū-mī-chŏng (Kume-chŏng) gì dê-puòi gà̤-dēng. Găk Liù-giù-guók gì sì-dâi, Giū-mī-chŏng diē-sié diêu gì sê téng Hók-gióng buăng guó gì Mìng-ìng Săng-sĕk-lĕ̤k-sáng. Cī siŏh dêng nè̤ng dó̤i Liù-giù gì ngôi-gău có̤ chók iā duâi gì góng-hióng. 1991 nièng, Naha chiăng Hók-ciŭ ciŏng-gă lì kī ciā huòng, lì gé-niêng cī siŏh dâung lĭk-sṳ̄. 1992 nièng kī hō̤ ciáng-sék kŭi-huóng, giàng diē chăng-guăng sê miēng-hié gì. | |
| Kī Hók-ciŭ-huòng gì cài-lâiu ciòng-buô sê téng Hók-ciŭ hâ guó gì, diē-sié ô Hók-ciŭ dâi-biēu gì hŭng-gīng: Săng-săng (Ṳ̀-săng, Ŭ-săng, Bìng-săng), lâng-ták (Ŭ-ták, Băh-ták) gâe̤ng siŏh làu (Mìng-gĕ̤ng). | |
| Săng-săng-cé | |
| Săng-săng-cé (三山志) sê Hók-ciŭ gì siŏh buô dê-huŏng-cé. Ciā cṳ̆ sìng-cṳ̆ gì sì-găng sê Nàng-sóng, gó̤-lòng buô cṳ̆ dŭ liāng ô 24 guóng. | |
| Kié-ngò̤ | |
| Kié-ngò̤ (企鵝) sê siŏh cṳ̄ng mâ̤ buŏi gì cēu, sĕng-uăk diŏh Nàng-buáng-giù bī-gáu chéng gì dê-huŏng. | |
| Cĕu Tīng | |
| Cĕu Tīng (騶郢, ? - s 135 n.) sê Mìng-uŏk-guók gì siŏh ciáh guók-uòng. Ĭ sê Ù-cṳ̆ gì giāng. | |
| Tīng câi-ôi gì sèng-âu Mìng-uŏk có̤i giòng-duâi. Sèng 138 nièng, Tīng páh Dĕ̤ng-ĕu-guók, tài sī hī guók gì guók-uòng. Háng Ū-dá̤ puái buô-dôi kó̤ dó̤i-chiū Dĕ̤ng-ĕu. Tīng huák-hiêng Háng-dièu buô-dôi giòng-duâi, dái bĭng diōng chió. Dĕ̤ng-ĕu páh mâ̤ guó Mìng-uŏk, mò̤-niĕ-ài ciŏng guók-gă buăng gáu Diòng-gĕ̤ng, Huài-ò̤ hī siŏh dái kó̤, Mìng-uŏk uòng-ciòng ciéng-liāng Dĕ̤ng-ĕu gì tū-dê. | |
| Sèng 135 nièng, Cĕu Tīng chĭng-liŏh Nàng-uŏk-guók, Nàng-uŏk páh mâ̤ guó ĭ, iéu-giù Háng-dièu lì dó̤i-chiū. Háng Ū-dá̤ bô puái iā sâ̤ gì bĭng lì páh Mìng-uŏk. Tīng gì diê Ṳ̀-siêng tài sī ĭ, hióng Háng-dièu dàu-hòng. Háng-dièu hŭng Ṳ̀-siêng có̤ Dĕ̤ng-uŏk guók-uòng, lêng-ngôi bô lĭk Cĕu Tiū có̤ Iù-uòng. Ciŏng-uâng, Mìng-uŏk sĭk-cié cêu biéng 2 ciáh guók-gă lāu. | |
| Báh-uŏk | |
| Báh-uŏk hĕ̤k-chiā Báik-uŏk (百越) sê dó̤i gô-dā̤ diêu diŏh Dṳ̆ng-guók nàng-huŏng gì sū-iū Uŏk-cŭk nè̤ng gì tūng-chĭng. | |
| Báh-uŏk â̤ dé̤ṳng buŏng iā sâ̤ cṳ̄ng, bău-guák Găng-uŏk, Iòng-uŏk, Mìng-uŏk, Dĕ̤ng-ĕu, Nàng-uŏk, Lŏk-uŏk dēng dēng mìng-cŭk. | |
| Dìng Gēng | |
| Dìng Gēng (陳煚, 1218 n. - 1277 n.), iâ hô̤ lā̤ Dìng Tái-cŭng (陳太宗), sê Uŏk-nàng Dìng-dièu gì gióng-lĭk-ciā. | |
| Dìng Gēng gì cū-gék sê Hók-ciŭ Diòng-lŏ̤h, gáu-muōi-lāu buăng kó̤ Guōng-să̤ Ṳ̆ng-ciŭ (gĭng-dáng gì Gié-lìng), bô buăng gáu Uŏk-nàng kó̤. Dìng Gēng gì gă-gă Dìng Sê̤ṳ-kéng gâe̤ng Dìng Siū-dô găk Lī-dièu bìng-dêng puáng-lâung dâi-dŏng lĭk giâ duâi gŭng-lò̤, gó-chṳ̄ giòng-lĭk iā duâi. | |
| Dìng Gēng tō̤ Lī-dièu gì huòng-tái-nṳ̄ Lī Hŭk-gĭng (Lī Ciĕu-huòng) có̤ lâu-mā. Lī Hŭk-gĭng diŏh 1224 dĕng-gĭ ī-hâiu, Dìng gă gì giòng-lĭk muōng biéng muōng duâi, có̤i cṳ̄ng Dìng Gēng diŏh 1226 nièng chuâng-ôi, gióng-lĭk Dìng-dièu. Hī sèng-âu Nguòng-dièu miĕk Nàng-sóng, chĭng-liŏh Uŏk-nàng, ké̤ṳk ĭ dṳ̆k diōng chió. 1258 nièng, niông-ôi ké̤ṳk tái-cṳ̄ Dìng Huōng (Dìng Séng-cŭng), cê-gă có̤ tái-siông-huòng. 1277 nièng bâng-sī. | |
| Lī Gŭng-ūng | |
| Lī Tái-cū (李太祖, 974 n. 3 ng. 8 h. - 1028 n. 3 ng. 31 h.), miàng Lī Gŭng-ūng (李公蘊), cê Diêu-iēng (兆衍), sê Uŏk-nàng Lī-dièu gì gióng-lĭk-ciā, 1009 nièng gáu 1028 nièng câi-ôi. | |
| Ĭ nòng-bâ sê Ciòng-ciŭ Ăng-hāi nè̤ng, gáu-muōi-lāu kó̤ Uŏk-nàng có̤-sĕng-é, cêu diêu diŏh hŭ-uái. Lī Gŭng-ūng có̤i cā sê Sèng Là̤-dièu gì siŏh ciáh ciŏng-gŭng. 1009 nièng, Uŏk-nàng duâi lâung, ĭ ké̤ṳk buô-hâ tiáng gèng kó̤ có̤ huòng-dá̤, gióng-lĭk Lī-dièu, nièng-hô̤ Sông-tiĕng. Ĭ gióng-lĭk gì Lī-dièu sê Uŏk-nàng lĭk-sṳ̄ gà̤-dēng có̤i giòng-duâi gì uòng-dièu. Ĭ iâ dó̤i Uŏk-nàng ùng-huá huák-diēng góng-hióng iā duâi. | |
| 1028 nièng bâng-sī, miêu-hô̤ Tái-cū, ié-hô̤ Sìng-ū Huòng-dá̤ (神武皇帝). | |
| Mìng-dṳ̆ng-ngṳ̄ | |
| Mìng-dṳ̆ng-ngṳ̄ (閩中語) sê Hók-gióng gì siŏh cṳ̄ng ngṳ̄-ngiòng. Săng-mìng chê-kṳ̆, Să-gâing gâe̤ng Īng-ăng dŭ sê gōng ciā ngṳ̄. | |
| Gĭng-dáng gōng Mìng-dṳ̆ng-ngṳ̄ gì nè̤ng dŭ liāng ô 350 uâng. | |
| Dṳ̆ng-guók Guók-mìng-dōng | |
| Dṳ̆ng-guók Guók-mìng-dōng (中國國民黨) sê Dṳ̆ng-huà Mìng-guók gì siŏh ciáh céng-dōng, 1919 nièng, iù Sŏng Dṳ̆ng-săng gióng-lĭk. | |
| Mìng-ciō-dōng | |
| Mìng-ciō-dōng kō̤-nèng cī: | |
| Mìng-ciō-dōng (Mī-guók) | |
| Mìng-ciō-dōng (民主黨, Ĭng-ngṳ̄: Democratic Party) sê Mī-guók gì siŏh ciáh céng-dōng, iâ sê Mī-guók có̤i duâi gì 2 ciáh céng-dōng cĭ ék (gó ô siŏh ciáh sê Gê̤ṳng-huò-dōng). 1792 nièng, iù Andrew Jackson sìng-lĭk. | |
| Gê̤ṳng-huò-dōng | |
| Gê̤ṳng-huò-dōng kō̤-nèng cī: | |
| Gê̤ṳng-huò-dōng (Mī-guók) | |
| Gê̤ṳng-huò-dōng (共和黨, Ĭng-ngṳ̄: Republican Party) sê Mī-guók gì siŏh ciáh céng-dōng, iâ sê Mī-guók có̤i duâi gì 2 ciáh céng-dōng cĭ ék (gó ô siŏh ciáh sê Mìng-ciō-dōng). 1854 nièng sìng-lĭk. | |
| Gēng Cĭng-dṳ̆ng | |
| Gēng Cĭng-dṳ̆ng (耿精忠, ? - 1682 n.) sê Muāng-chĭng sèng-âu gì dâ̤ 3 dâi gì Cêng-nàng-uòng (靖南王), iâ sê Săng-huăng cĭ lâung dâi-dŏng gì „săng-huăng“ cĭ ék. | |
| Gēng Cĭng-dṳ̆ng sê dâ̤ 2 dâi Cêng-nàng-uòng Gēng Gié-mâiu gì giāng, 1649 nièng ĭ nòng-bâ sī lō̤ ī-hâiu hŭng uòng. 1673 nièng, găk Hók-ciŭ kī-bĭng huāng-káung Muāng-chĭng. Dài-uăng Dŭng-nìng-guók gì Dâng Gĭng iâ puái bĭng lì Hók-gióng ciĕ-uông, bók-guó ĭ gâe̤ng Dâng Gĭng có̤ siŏng-ciăng kó̤, Dâng Gĭng puái bĭng ciŏng Ciòng-ciŭ gâe̤ng Ciŏng-ciŭ ciéng kó̤. Muāng-chĭng gì bĭng téng Ciék-gŏng páh gáu Hók-gióng, ĭ mò̤-niĕ-ài dàu-hòng, ké̤ṳk Muāng-chĭng niăh kó̤ Báe̤k-gĭng. 1681 nièng, Kŏng-hĭ bìng-dêng Săng-huăng cĭ lâung ī-hâiu, ciŏng ĭ lìng-dì tài sī, gó̤-lòng chió nè̤ng dŭ ké̤ṳk Muāng-chĭng tài ták. | |
| Gēng Cĭng-dṳ̆ng gì uòng-hū găk gĭng-dáng Hók-ciŭ Céng-ăng-kṳ̆ gì Uòng-cŏng (王莊) hŭ-uái. Gĭng-dáng Uòng-cŏng biĕng-dău ô iā sâ̤ Chiông-huòng (象園), Lièng-huòng (蓮園) cī siŏh lôi dái „huòng“ (園) cê gì dê-miàng, gô-dā̤ dŭ sê Gēng Cĭng-dṳ̆ng uòng-hū gì hâiu-huă-huòng. |
Sign up for free
to join this conversation on GitHub.
Already have an account?
Sign in to comment