chk corpus

2. ɬəmŋəɬ. ɣajʔeɬɣa ŋireq
aŋqaɬʔəraɣenewəcɣən. ŋirʔe ɣajʔeɬɣa nətejŋetqinet, peninet picəɣiciɬʔət. amɬəməɬʔət-əm naqam. əmraɣenewəcɣən ŋenri tapqajekwe penin rətajŋawjo. emrənɣiiwite ɣajʔeɬɣa ŋirerɣeri. qoɬ-əm noɬwətwaqen, penin waŋecʔatəɬʔən, picəŋəttəkin irwəir ninetejkəqin, amaɬwaŋ waɬʔən rʔenut, umqeŋəttəkin, pojɣən, rʔenut, teɣrəneŋ, ʔinnəpʔi, ərət, meqəm, ceruneŋ, ciŋiweq. qoɬ aŋqajpə ɬejwəɬʔən, tʔer waɬʔən aŋqaɣənnek, meməɬ, rərkə, unʔeɬ, rʔew, əmrata ninentəqin.
qənwerewər qutiine ənnen pewrameməɬqaj təmək ɬəwawnen. miŋkri, tutteɣrənintək teɣrəneŋ nenapecajwəqen, nəcəpʔetqin. ikwʔi ənŋot jʔeɬɣətomɣetə:
- ratanŋawŋen! qoɬ ɣənnik təmək təɬwakwʔan!
- eɬəmŋe rʔenut?
- wəne waj, aɬəmə meməɬqaj!
- ketem! ɣəmrʔam erɣatək! jəqqej ɣəmnan təmək traɬwawŋən? qonər-əm ɣəmək aɣənnekkewaɬʔeɣət. ɣəmnan ɣajmaŋen, tranməŋən!
- epɬeen qun-əm, pɬewər-əm!
ekwetɣʔi. qoɬ-əm penin tirwəŋəɬʔən. qeɣɬənanɣet ɬʔunin ɬəɣen ewənjanjan nətwaqen. neme təmək ɬəwawəŋŋonen, wərʔuntetɣʔi, qonər-əm ɣənməɬ kərɣam ənŋin ikwʔi:
- ɣajmaŋen! tranməŋən!
rʔenut-əm, ɬəwawəŋŋoɣʔe, metewnin, raɣtəɣʔe.jarak pəkirɣʔi, jʔeɬɣətomɣa pənɬonen:
- ʔəmto, ɣənin ɬənjo təmɣʔan?
- ratanŋawŋen! təɬwakwʔan, təmetekwʔen!
- naqam nəraqowetɣaweɣət? nətəmŋewetɣaweɣət! mətiw-əm, təmɣʔan!
- ʔəmto? miŋkri mənəntəɣʔen? ŋərkəcɣərɣən, ənŋin ɣənnik təmək mətraɬwawŋən. narewəŋŋomək: « teŋəɬʔəturi! » ʔataw ŋirenɬeŋu mənjʔoɣʔan!
rʔenut-əm, najʔoɣʔan qeɣɬənanɣet ŋirenɬeŋu. jəqqej tʔerkin teɣrəneŋ, irwəir, rʔenut, ceruneŋ? enaŋaɬwawətwawərkən ɣajaaɬen. ənkemir ewər ɬewɬewɣənnikqej amjanjan nətwaqen. rʔenut-əm ŋan , nerkəɬeɬʔetɣʔen, ʔecɣənrʔem ewərjoo’cɣən pəkirɣʔi waɬarkəɬama. aŋqata rəɬʔetenninetjoa, tewəɬʔatək nəɬwawqenat, miŋkrijoa ninenɬeqinet. qənwer ɣapaaɬen. iɬir ɣewətretɬin. qoɬ-əm ikwʔi:
- təttənrəŋŋoɣʔak, nekem ewən ɣanotaɬʔojocɣənamore, mʔecesqikwʔek, məmpeɣʔek!
- ʔamən nəreqən-əm!
e’cesqikwʔi, ŋəpeɣʔi. torpanrewatək ɣəcormepə, tumɣiin ʔətwʔet pirinin        qutiine, ritɬinnin ənək ʔətwetə, rəɣəntewennin tumɣətum. qaɬɣota nitqin tumɣətum waŋejpək. wanewan. meɬewiɬukəɬʔin nəɬeqin.jarak pəkirɣʔi, əməɬʔo ŋewʔenti matanenat. qoɬ-əm waj penin ŋeranʔəɬo kətcəŋawarəcɣətwaɬʔən, qonər-əm təɬwakerkəɬʔen, təɬwujŋe awaɬaka əmə. niwqin: « miŋkri? rʔenut-əm? ətɬon-waj təwʔirkən! »
ŋəroqawkenak quɬiquɬ waɬomnen ɣərɣoɬajpə:
- ənŋe ineɣiteke. ɣərɣoɬaɣtə ənŋe etɬepke quɬiɣjit!jajwacwaɣərɣa nereɣiteɣət. ənŋe acemɣʔotwaka, enmec amʔewetə qəcemɣʔojaarkən. enmec-əm  qəjeɣteɬɣi, quɬitɣiwik narajʔoɣət.
emqeɬeɬwəne ikwʔi: « reqe məjeɣteɬɣʔek? taŋakerkəɬʔeɣəm, təɬwawaɬakəɬʔeɣəm. »
-jeɬʔo,jaw-jaw! wiin qətwarkən!jajwacwaɣərɣa nereɣiteɣət! enmec-əm raj aŋqacormən qəɣiteɣən.
ɣitenin. ewən ənkə nomrʔawəcɣən ɣanomɬen... rʔenut-əm ətɬon? ceŋəttetɣʔi, qutəsqəcetɣʔi, jʔonen, nineɣcurməqin, niwqin: « miŋkri məntəɣʔen? »     ceɣkamcecəŋŋoɣʔe. k ’eɬuq-əm waj aŋqacormən məkuttəɬʔən. cimɣʔunjetɣʔi, ikwʔi: « ʔamŋot? miŋkri məntəɣʔen? » irwutte rewnin, wewtəjŋən-əm waɬano tejkənin, ʔamən-əm rərajwənen, cəwitkunin, ŋunku tekicɣəɣiniw rəratjownen, rəpennin, rəkəkwawnen. qənwerewər wəkwəɬɣən rəɣətkunin, maɬkokacɣən tejkənin. qonər-əm tuttəmiɬɣəŋɣʔi əməŋ, qeɬuq-əm əweŋŋoɣʔe, ɬəɣeqametwaŋŋoɣʔe, qənwer-əm tuttərŋəɣʔi, temʔemiŋɣʔi. ənkʔam-əm pɬətkuneŋu, əɬwacɣən təmnen. rʔenut-əm, tirʔəŋɣʔi. əɬwəɬu              təmətkoŋŋonen, ənin jəpawerʔən əməɬʔo pɬətkunin. qənwerewər taroŋɣʔe, qonər-əm ɣataronɬen-əm, ɣataranɬen əməɬʔo. ənrʔam majŋəmeməɬ təmnen, majŋəŋeɣcəqək rətriɬnin, qətrətkənək. ɣəcɣərʔoɣtə ɣeɬiɬin, eɬetwərkən-əm waj rʔenut. ənin ɬajwən, winə ratcəŋannen, taŋɣewetə rətcənin.jaraŋə ənin teŋewətrəke rətcənin, onməcəko miŋkə. teŋeɬejwəke ɣenʔetɬin. jəqqej-əm ɣiwe: « nəpicəɣiciɣʔen? » rooɬqəɬ əməɬʔo ɣenumekewɬin. meməɬcəŋən-əm waj wəcɣəteerkən ʔeqeɣnik, omomək. naqam ənrʔam taŋwətratetəjep əjaajpə, taŋerɣəɬqək rətriɬnin. wəcɣəteerkən əmkətkənŋet, əmanoŋet. ʔam eretətkurʔuɣʔi, cikʔəmŋətetɣʔi. ɣənuneɬerʔurkən-əm. ŋenku ʔətwəɬʔən wətretɣʔi, penin waŋejpəɬʔən:
-jeɬʔopeɬ ɣəmnin ʔemi? ʔemitɬonajɣət? mətətɣiwimək! amɣəɬota təɣtəɣət!
ɣə! ninewinwəɣiteqin ɬəɣen aqocetkənka. penin-əm raj qoɬ waŋejpəɬʔən:
- ʔemitɬonajɣət? amɣəɬota təɣtəɣət!
qənwerewər ŋaɣcəqətkənək ʔəmriɬ taŋeɬɣəperaŋŋoɣʔe! rʔenut-əm, ewəŋŋoɣʔe: « ewŋan-əm ŋanqen! tumɣepiɬ-əm ənkə ɣewʔiɬin! » ŋəpeɣʔi. rəceŋkeewnin, cejwəɣʔi ŋenri ŋajeqopə. qeeqən təttetɣʔi, taaɬɣəɬatɣʔe  ʔətwəŋqacaɣtə. ʔətwəɬʔən ewən ŋanqen nəɬeqin, ɣəcurmək ɣejəqetɬin.    ɣuq! ɣaɬɣota nitqin waŋejpək...
-jako,jako! qəpeɬqəntetɣi! cit-əm, amɣəɬota təɣtəɣət!
meɬewiɬukəɬʔin nəɬeqin. qonər-əm taŋakerkəɬʔen tumɣətum neməqej. ceŋet-əm turəmpeɬʔən amtewəɬʔatək ɣatɣətɬoɬen. petɬe wʔiɣʔi. qoɬ-əm wajjarak pəkirɣʔi, əməɬʔo ŋewʔenti matanenat. ənnen ɣiwik ɬʔeɬeŋitɣʔi, ewər ətɬon miŋkemiɬ tumɣətum ɣanoratwawqaatɬen, ənkemic ewər wətku rajʔopanŋənen. ɣənuneɬerʔukjopannen neməqej. ʔepte ənkʔam eɬwek ʔəmriɬ eɬɣəperaŋŋoɣʔe. ewən-əm ketem ənin ʔəmriɬ. cawtətəmkepə qepɬunin.      
« teŋɣənin tajkəjo! naqam ɣətjajwacwaɣərɣa ɬuŋɣitete nentəɣət? » peɬanen, raɣtəɣʔe, əməɬʔo ŋewʔenti matanenat. ənkʔam ətɬon waŋŋoɣʔe, ŋəranŋawa nʔeɬɣʔi.


3. aŋaŋʔaacek ɣaŋawəɬqəɬma
mətɬəŋərɣare jicʔemretti. ənanŋencʔan eŋeŋəɬʔən, nəŋewʔenqetqin. qutti əneeɬʔət waj nəŋawtəŋqenat. ŋawənjətrawma təmŋenotaɣtə nekwetqin ənanətɬaŋe. emŋewʔenʔenqete, ŋawənjətrawəɬʔət nenapeɬaqenat jicʔemittumɣət. niwqinet-əm əneeɬʔət:

- qəɬqəritcəqikwətkə!

naqam enarerɬʔat nəmetewqinet, qətɬəɣijarak ewən iɬʔutkuɬʔən nəjʔoqen. ənkʔam jicʔemittumɣət əməɬʔo nəŋawʔanraɣtatqenat. ətɬon wanewan. jʔeɬəɣi penin iɬʔutkuɬʔən, ənpəcʔəntəjojŋa taŋocʔjo. qənwer ewər ikwʔi eɬʔotkoa’acek ənaaɬʔetə:

- ʔamən-əm ətɬon! ʔepte ɣəm məŋawtəŋɣʔak!

- meŋq-om ŋawʔan reɬʔuŋən?

- ɣajmaŋen, treɬʔuŋən.

- pɬewər-əm!

ɣənunnutekin ŋenkukinjaaken qunŋeekkəɬʔən cawcəwajŋən, ətrʔec qunŋeekək. ujŋe ekkeke, təɬwamənan ŋaakkajŋən. naqam ənrʔam nəmtumɣəqej eŋinqejkəɬʔin, neme ɬəɣen ɣeŋewʔene. əməɬʔo ɣanəmtomɣəma ɣepeɬqetɬinet ənpənacɣəqaɣte. rʔenut-əm? qunemerkececʔən ŋaakkajŋən tʔəɬəŋŋoɣʔe, ətrʔec qaajpə ɬejwəɬʔən, iməreqəɬʔən, ətrʔec amənan emerkececʔən. qənwer təɬewʔiteŋ itərkən. rocɣəpɣʔe. wʔiɣʔi. rʔenut-əm, ətɬəɣəqeje wanewan nənreqewnin, penin rəraɬkotwajo. qənwer ewər, erɣatetə nəmtumɣəqej qətɣʔi armacʔetə. iwnin ənŋot, ikwʔi:

- anə, qa! maɬretəɬaɬʔeɣəm! ʔamŋot miŋkəri! opopə mənəntəɣʔen, mənənŋiwən!

- ʔamən-əm ewər, ɣənan cimɣʔute, ewər-əm nəreqən-əm!

- ee! nəreqən-əm!

ənanwencəmŋə, iwɬəɣiɬiɬʔən, ejminnin. ejminnin-əm, weninnin. rʔenut-əm ətɬon, waj rənenin peneeɬʔən raɬkocəkojpə. miŋkri waj? ətɬəɣəqej təmŋetwarkən. ɣəpinicuɬʔu nəntomɣənpənacɣəqaj wʔiɬʔəmiɣɬitəɬʔən. qonərə ənkemir ŋewʔen etɬə ewinretke, penin təɬwamənan nəɣpinicuqin. weninnin-əm cəmŋacɣən, əmə orwoor weninnin. kəɬɣennin-əm, jəɬɣawetəwaq ŋawəsqatəjŋən orwətkənək enomannen. ənkʔam, kəɬɣetəpɬətkuk, weɬojpə rəwetɣawannen, katam rətreɬəŋŋok. iwnin ənŋot, ikwʔi:

- taɣam! ɣənan ewər, miŋkri cimɣʔun reteɣjeŋɣʔe, ənkəri qekwetɣi!

rʔenut-əm, ətɬon rətriɬnin. qeeqən ewɬəɣeɬeŋŋoɣʔe, wencəmŋacɣən-əm miŋkri? qənwer-əm iwɬəmetekwʔi, awetəwaq ekwetɣʔi. merənre cejwəɣʔi, təɬejqete itɣʔi, qənwer ewər ŋan ʔiremjetɣʔi. rʔenut ətɬon, penin iɬʔutkuɬʔən ŋanqen ʔaacek, aŋaŋʔaacekqaj, ənpəcʔəntəjojŋa penin taŋocʔjo. ikwʔi ənŋot:

- ɣəmnin ŋewʔenɬəqəɬ, waj-waj təɬerkən!

penin taŋocʔjo ənpəcʔəntəjojŋa. ɣaɣajmawɬen, ɣeqitpewɬin ocətkoɬʔən. rʔenut-əm ətɬon, penin təɬeɬʔən cəmŋacɣən amwetɣərəŋ, taŋamwetɣərəŋ ənkeɣjit, majŋəqoɬenotajpə, ɣənonnotajpə. ikwʔi ənŋot:

- ɣuk! ɣəmnin ŋewʔenɬəqəɬ ejmewərkən. miŋkri-əm mitɣʔek? təcemɣʔotəmŋewərkən!

qənwer ewər weniwərɣərɣən naacomtaɣnatəŋŋoɣʔan. qənwer pəkirɣʔi. rʔenut-əm,jecʔamettomɣetə ikwʔi:

- kitʔam, raj! qəɣitesqikwətkə. ratanŋawŋen! ŋotəŋ rʔenut pəkirɣʔi?

a’mən-əm ətɬon, emjəmɣəmɣe, ɬəɣen nəɣiteqin, panaaɬʔəwətrəcɣən. rʔenut ŋot? riwɬəɣiɬirkənin cəmŋacɣa. rʔenut-əm ətɬon, ocətkontəjojŋa penrənen, qənwer rərətkunin. penin iɬʔutkuɬʔən waj ʔaacek. rʔenut-əm, ratwənen,   ənəkqac rətriɬnin. qonər-əm ewər ocətkontəjojŋən iwnin:

- ɣəməkqac qətriɬɣən!

ikwʔi ənŋot, iwnin:

- ʔamən-əm mekwetɣʔek! ətɬon waj tanŋaarkən, əweɣɣərɣən məɬqərirɣʔen, ʔemitɬon? ceŋet ətɬon, tikwʔek ətɬon, ɣəmnin waj ŋewʔenɬəqəɬ, əweɣɣərɣən-əm məɬqəritcəqikwʔen. ɣənan-əm qənjotwaɣən, toreɬoɬʔatəŋŋok  qineqepɬuɣi, tənotɬərkəneɣət!...

ekwetɣʔi, iɬʔutkuɣʔi, anŋatɣʔe. qeɣɬənanɣet etʔo qeeqən mənɣətɬəŋən riɬunin. ɬəɣen-əm qepɬunin əntəjojŋa anŋatʔaacek:

- taɣam, qənwatɣe! wenʔom ɣənan!jaɣtacɣərɣən qəretɣən!

ɬewət riɬunin ʔaaceka, pəkirɣʔi, qeɬuq-əm cəkeekwʔi: « ɣu! panen-am waj             ŋewʔenɬəqəɬ narəcɣətwaqen! » neme ŋan ekwetɣʔi, ɣənməɬkinek ʔoraŋ waɣʔe. qənwer ewər peneeɬʔən qutɣʔi. ikwʔi ənŋot:

- jʔarat tomakwʔak!

neme qepɬunin ənpəcʔəntəjojŋa ʔaacekqaj. jəɬqetɣʔet, ewər erɣatək petɬe

kmiŋetɣʔi. nəmtakacɣət petɬe meŋqo ɣaaɬomrʔoɬenat. « kitʔam,                           ŋawʔanraɣtatəɬʔen ŋewʔen mənɬʔusqikwʔen! » rʔenut-əm ətɬon, ŋutku pəketcaɣʔe ɣamɣanəmtakacɣən, əməɬʔo cəmce waɬʔən. « kitʔam, ŋewʔen mənɬʔuɣʔen ɣənin, wajənre nʔurekwʔen! » ikwʔi ʔəwequc:

- ammənɣətɬəŋən qənʔurewetɣən, amkaɣənməɬɣən!

emkeɣənme nəŋojŋəneɬorʔoqenat, nəkeɣətrerʔuqinet ŋojŋəneɬonwepə. rʔenut-əm, erɣatək ikwʔi ʔəwaqocetə:

- ʔamən-əm mənʔaɬarantomək! ɣəmnin ŋeɬwəɬ manaŋatərkən, mənjopatɣʔan!

iwɬəɣiɬiɬʔən cəmŋacɣən neme nejmitɣʔen. awetəwaq qonqaa nakəɬɣatəŋŋoɣʔan, naqam nəmkərɣeri tenmawəɬʔət, ŋərarɣare rəpet. ocətkontəjojŋən ɣʔəwaqocema qutɣʔi. wakʔoɣʔat, ŋeɬqikwʔet ŋəranqətceŋa. eɬʔotkoa’acek ikwʔi:

- taɣam, qiɬkəmjetɣətək!

qeeqənuqej ɬəɣen waɣʔat, ɬəɬepɣʔet, ewənjarak ɣepkirɬinet. nəmtomɣənpənacɣəqaja ɬʔuninet:

- ɣuk, niwqin, ɣənin ŋotəŋ ŋeekək ɣejetɬin ɣʔəwaqocema!

etɬə aaɬomka itərkən, penin ʔempətwaɬʔən ətɬəɣəqej. « meŋqo nəjetɣʔen,  ceŋet wʔiɬʔən? » miŋkri waj, jʔarat merejaarkən. k ’ənwer emʔəmu ɣeɬiɬin, rəpet nərawqerɣatqen. qənwer əntuuɬpər qətɣʔi:

- wəne waj, qejɣəpe ɣejenmuri!

etɬə aɬəmaɬawka. qənwer-əm ŋeekək qətɣʔi ewən kmiŋəɬʔən. wətku ənkə ɬəmaɬakwʔe, cewtəsqutɣʔi, korɣakwʔe. ʔamən-əm ətɬonjewʔaɣərɣən ɣitek. ɣequpqəntetɬinet ɣeŋewʔene. miŋkri waj, ampənnətwak, təɬwaqametwaka. tʔece waɣʔat. ʔamən-əm ŋewʔen  ʔəwaqocetə ikwʔi:

- a’taw, ŋeɬwəɬ qəpenrəɣən, qəɬqəritcəqikwən! mitʔeɬəɣi ewənʔəsqekut, awənwaŋqacte ŋireq ɬewmiɬeŋət, ənqenat rewətrenŋət-əm. ənkʔam qutti  ʔəɬqeɬʔət, eɬɣatte, uwɬəɬeɬʔət ɬəɣen, neməqej ɬewmiɬeŋət? ənqen qoɬ mejŋʔəɬqeɬʔən, ənanmajŋəcəmŋə, qoren-əm ococ, ənqenat ənŋe apeɬaka!

rʔenut-əm, ʔaacekəcɣən ekwetɣʔi, ŋoonkə təɬek-əm wetcaɣʔe, ʔeɣqoɬaɣʔe. ʔamən-əm ətɬon kecʔeɣiniw pəkirɣʔet,janrakacʔaɣenew əməɬʔo. « ɣə! qənumekekwətkə ŋeɬwəɬ! » qeɣɬənanɣet ŋawəɬcəŋən nenəpkiretɣʔen. ənanmajŋəcəmŋə ʔəttʔəjoɬ qaak ininiɣʔi. miŋkri nutete waɬʔən ŋaɬwəɬcəŋən nəmkəqenacɣən. ənqenat reɬʔuɣninet, ewənʔəsqekut, ewəreɬɣarʔəɬqeɬʔət. əmətwata, əmɬʔota rənninet. rʔenut-əm, ɣemɣuttuut ninek ’epɬuqin, ewər ʔorawetɬʔo nəɬqutrʔuqin, cəmqək aɣətkaqatkəɬʔen, cəmqək amənɣəqatkəɬʔen, cəmqək qunɬəɬeɬʔən. naqam nenʔəqenacɣət əməɬʔo, ɬeŋətaq-əm qaaɣtatəɬʔət. ərək notaɣtə muuɬqətɣʔet.jarak ŋaɬwəɬʔəcɣən nenəpkiretɣʔen. ŋutku nenwərɣərɣekwʔen. ənŋataɬ             nəmətwaŋŋoɣʔat.


4. ɬəɣepəŋəɬ (zapisano ot cukci ajŋanwata wjesnoj 1897 ɣoдa na urociWje suxarnom).

 

qun-əm ənqen eŋeŋəɬʔən. cawcəw. nəmtumɣe ɣiinu ɬəŋəŋŋonen. rʔenut-əm ətɬon, ranməŋəŋŋonen. qorak rəceɣiteerkənin, jəɬqəɬʔət-əm ətɬon jəɬqeerkət. ceŋet-əm ətɬon taŋwetɣawa ɣənməɬ itərkət, ətɬon-əm netuɬʔetərkən cit. qoɬ-əm waj jəɬqetɣʔi, təmjoɬqəɬ, qonər-əm netenjəsqəŋɣʔen cama ewjanwa. ʔomrəjəɬqatɣʔe, ewnekwʔi. ŋirenɬeŋu natənpəɣʔan taŋkənmaɬ, qutiine piɬɣəɬwinin, qutiine ɬinɬiŋəɣjit, wʔejanwəɣjet. wenɬəɣi qutɣʔi, kəjekwʔi. neme-əm ənqen, ɣaɣjanwatɬen qutərək. ɣəjoɬarramkəcɣən ŋanqen, ewjanworamkəcɣən. taŋawaɬaka itɣʔi, qaaɣtə qətək. citewən-əm ətɬon nəɬqutqin eŋeŋəɬʔən, teŋirwəke, reqe nitɣʔen, jəqqej rənna, ewət ɬəmŋe weɣe?... citewən qejw-em ɣawaɬaqaja nətwaɣʔan, qejwe mʔawaɬaqaj, ipe ətri nʔənmətkonat. rʔenut-əm ətɬon, nətənpəqen, ewən nəmŋətatqenat atənwət, peninenu ninʔeɬqinet. təmək nəɬwawqen əmʔəcəcoŋet!... naranməŋɣʔan qənwer-əm. teɣŋirenɬeŋu   qeɬuq-əm nanjətʔatɣʔan, naɬəɬantoɣʔan, nenpətkəntetənet ɬəɬet, ŋoonre nenintətkunet, neme ɬeɬajoɬɣət necwitkunet, ŋoonre nenintətkunet amcekammanaŋ. ənqorə iɬke miŋkri nəɬqətɣʔen ənŋataɬ? necwitkuɣʔen ənŋataɬ ammana ɣamɣajəcɣəɣərɣəɬɣən, ɬinɬiŋ əmə nəcwitkuɣʔen ammanaŋ. ənŋataɬ ɬəmənkə nuɬuwjuuɣʔen, nutesqək ɬəmənkə. rʔenut-əm, qənur nenatcəŋatɣʔan, ɬeŋətaq-əm netuɬʔetɣʔen, nʔomrənatcəŋatɣʔan-əm ɬəmənkə, ənrʔam ajəɬɣo neɬɣəɣʔen ceekej uɬuwkə, ɬəmŋe reɬqutɣʔejureq. ənqen-əm ənqen, ŋəronŋenqaɣɬʔan, ruɬŋinqeɣɬʔen. qun qejwe ənpəcʔəŋinqej ʔoptəŋenqaj. ʔataw-əm qaajpə ʔəɬo ɣaɬajwəŋŋoɬen. ewər-əm ənqen təmjon ətɬenjuqej, taŋkənmaɬwaɬʔəqaɣte ɣatɬuwjoqaja. mejŋəɬʔəqeɣti taŋkənmaɬ. ʔamən ətɬon ənqen nəmnəmin qoɬ winretɣʔi teɣinŋetək, etəqun jicʔemittumɣən rʔenut, qejwe, wəne ɣejicʔeme teɣinŋetɣʔet. rʔenut-əm ətɬon, ənqenjaraɬʔət ʔatcarkət. ʔatcak ɬəwawəŋŋoɣʔat:

- ʔemi ʔorawetɬʔan?

qənwer ewər weɬuɣʔet. ʔəttʔəjŋən-əm ənqen newiɬuɬɣetɣʔen, enareɬʔo ewən ip-em ənqen-əm ətɬon nenatwaɣʔan. enatwatʔəttʔəjŋən ŋarɣənenaɣtə jəɬʔjoɬqəɬ taaroŋkə. ətɬon waj naɬqərerəŋŋoɣʔat ənqen təmjo, təmŋewəɬʔo nəɬɣəqin. ewən ip-em ətɬon maccecawəŋŋoɣʔat, ewəŋŋoɣʔat ənŋot:

- tənqənaranməŋən? ʔemi ŋot ətɬon?

ənqen ətɬon ʔəttʔəjŋən ənŋin nentəɣʔen. rʔenut-əm ətɬon, ʔəttʔəjŋa ɬəmənkə uɬuwɬʔujuwnin... ʔamən waj-əm ɣajeqaɬen. ejɣirjuwənin ɬəmənkə, ɬʔujuwnin, ceŋet nəmkəqin. miŋkri ʔənəntəɣʔen? amjanra ɣetciwɬin ammanaŋ. wecetə ɣetcəɬin rəraɣratək. ənkə waj-m opopə! weɬer-əm nikwʔet:

- weɬer-əm mətʔəmɬʔuɣʔen!

jarat-əm ɬəmŋe paɣceŋɣərɣən mejŋəɬəŋər, amqənʔəco ekwərɣən waɬʔən:

- miŋkri qətɣʔi, ʔemitɬon? ʔorawetɬʔan təmŋekwʔe!

ewən-əm nəcicewqinet, nitqinet:

- ənŋot-əm, nanməɣʔan!

untəmekwʔet, ikwʔet, nʔəttʔəmɬʔuɣʔen:

- ewəŋan, ɣanməɬen!

rʔenut-əm, nəmtomɣəcɣən ənqen penin tarmacʔəŋqaanmatəɬʔən ənək peɬɣetə. ɣə! ŋawʔancəŋən-əm waj ətɬon ŋenqajetə, penin orajəɬqəɬʔetə, utkucitəɬʔən. niwqin:

- etəqun nanməɣʔan. mecicʔu urejəɬqetərkənitək!

penin ərətkuɬʔət ŋinqeɣti, taŋərətkonjotte ətɬʔa. ewər-əm ənqen ʔaacekmataɬʔəqaj, ʔəwequcin ətɬenjuqej, əmə kənmaɬ. penin tarmacʔəŋqaanmatəɬʔən taɣenŋəɬʔəcɣən, rəŋʔotwawnenat, qənwer eŋeɬwəɬʔəke rətcəninet. qənwer ewərjanra ɣenʔetɬin, taɣenŋəɬʔəcɣən ɣenretɬin. penin ərətkuɬʔət ɣenjiwqeje, taŋkənmaɬ mejŋeɬʔəqeɣti minqri. qənwer-əm ʔaacekqajo ɣenʔetɬinet, qənwer uwikəpcətkuɣʔet qoɬeɣeweɣtə, qənwer-əm ətɬon teŋkərəŋekwʔet, qcikekwʔet. ənqen-əm taɣenŋəɬʔəcɣən ŋanqen ajwaɬnotanqac ɣenʔetɬin. rʔenut-əm ətɬon, teŋkərəŋew-metewkə naɬqərerəŋŋoɣʔan. miŋkri waj, ərətkuk ɣeteŋejwuɬetɬinet. wʔejqeɣti nəɬqeɣnewqinet. ketem ewən nənpətkewqinet. unqen-əm neɬqərirkən- ʔemitɬon teɣinŋəɬʔən? rʔenut-əm ətɬon! nəmjekwe! ŋenri neɬqərirkən mejŋəməɣnəmək, pətɬaq-əm ətɬon, ŋərkekwʔet qənur. rʔeriŋətkute, pənɬotkota nəmjekwe, qənwer ewər nenketemewərkən pəŋəɬ. rʔenut-əm, pəncotkota ewəŋŋoɣʔat:

- wəne waj, aŋqaɬʔəramketə ɣarantoɬen, ɣamətqəreɬen.

jaraɬʔət-əm waj qənur təɬanwəɣjet ʔatcaŋŋoɣʔat. etə ŋan emuwikət, etə ɣajarama, amqənʔəɬo nəjaɣnaɣeceqenat, naqam ewən nəpeɬqəntetɣʔet, nəraɣtəqenat. arʔaɬa kətcajwa, etɬə ɣekeŋe itke. penin rəreɬaqatwoocɣəwatə ŋatjərʔəjŋət penin rətjot. qənwer qoɬetʔəɬo ŋenku wətretɣʔi ɣekeŋəɬʔən, ewər-əm əməŋ muuɬʔən ŋenku wətretɣʔijaaɬəŋqac. nəɬeqin muuɬʔən. rʔenut-əm, ɬiŋəɬʔət ewəŋŋoɣʔat:

- enmen-qun ŋotənqen!

ənkə ʔatcaŋŋoɣʔat, təɬerkən-əm waj taɣenŋəɬʔəcɣən katam ərəkaɣtə. rʔenut-əm, ejmekwʔet ŋutku, teŋcəmce nʔeɬɣʔet. ewər ŋan cicekwʔet, miŋkri waj ɣerɬinet. ɬəɣen cicekwʔi, nəwiɬɣʔi. qonər-əm ewər ikwʔet:

-ətɬon waj məjʔoɣət!

- ɣuk! eɬəmŋe! ɣuk! iwke raɬqaŋənwək!

wiin nərweŋetqin:

- murɣin waj jəqqejjarak ɣenceɣitetɬin?

ɣənonpontasqək nenpətkekwʔen. jəqqej ejwuɬetkəɬinet ərətkuk? ɣeteŋwjentəɬin. qutəsqicetɣʔi, təɣarʔeɬaɣʔe kətɣəntatɣʔe. ənrʔam qutiine kətɣəntatəɬʔən ŋenri qeɣnewɬin. rəratqaptek innin. pirqəɣʔi ŋenku, nakətɣəntəpenrəɣʔan. panen-am nejuɬʔetɣʔi, ɬʔoɣtə ɬəɬepkə. rʔəsqəcɣe ɬewtə narkəpɬəɣʔan, najwancemakwʔan. rʔenut-əm waj, qonər-əm muuɬʔət ejmewərkət. wiin peɬaɣtə ikwʔet, quɬimic-əm waj ɣenʔetɬinet, ɣejmewɬinet:

- wako! murɣin əɬwəɬu mətpeɬarkən!

tetʔən ŋan kəcawcʔatɣʔatjaraɣtə. ɬəɣen waj rajowənwo ɬəɣnin ŋawʔancəŋa ʔəwequc. ətrʔec puurʔətkuɣʔet qənur ənqen. raɣtəɣʔat-əm teɣinŋəɬʔət. ənqenjetɣʔet waj ŋanqo, ɣənunnutek-əm waj ipe nətwaqenat. ʔərʔəniwqinet nəmjekweɣtə təɬeŋit:

- mənŋərkewərkən!

qətɬəɣi teɣinŋəsqiwəɬʔət. ʔekwərɣ-am ɬəɣen cecatɬʔaŋetə nəmŋəɬoqen taɣenŋəɬʔəcɣən winwe, təməsqewjo:

- minkə warkən? ʔemitɬon?

acwacʔetə niwqinet:

- mənŋərkewərkən!

ənkʔam ŋan amɣəjewkə nəɬeqinet. ənqen-əm ənqen cʔajatəɬenat (caatəɬenat?)jaraɣtə. ɣaɣɬətəɬenat-əm, ajəɬɣətəɬenat. citewən ətrʔec eɬete ɣajʔoɬenat, ɣətɣəte ənkə eɬeŋitɣʔet.jawrenrʔoɣʔe,jep toreɣəntok rʔəɬeŋŋoɣʔat-əm ŋanqorə. ewər ʔəɬetɣʔi, tetʔən ŋan muuɬqətɣʔet. caaɣtə ŋanqorə, rəmaɣtepə, ɣənonnotajpə. ʔekwərɣ-am ewər eɬete najʔonat. ŋutk-um waj eɬeŋitɣʔet, miŋkə waj-am rocəŋkə ŋutinekuɬəmek, ɣiwiɣʔet ənkə. nemejawrenrʔoɣʔe, ajɣəsqetə ʔirɣʔet. ʔekwərɣ-am ewən, məŋkə nəmteɣən, enдeɣərkenqac nəwiɬɣʔet. jəqqej-əm ɣiwe, anəmkeɬaŋetə nəɣaɬanat tanŋənotaɣtə. nəmteɣnək ənkə nəwiɬɣʔet. ʔataw ərɣənan, jəqqej ərɣin taɣenŋəwaɣərɣən tajkəjo? ʔataw ərɣənan, cinitkin nutenut ɣapeɬaɬen. qənwer ewən nətajəŋqen pətqətaɣenŋətək. ɬəɣen puurʔətkuɣʔet. qejwe ŋenku nətwanat-əm, qərəm rʔenut nenʔəɬʔuɣʔen, ceŋet puurʔətkuɬʔət. cəmqək-əm enmec qejwe ceekej nətwaqenat, enmec nənnʔaɬekatqenat, nəŋewtumɣetqinet, nəreqqinet, ceŋet rʔaɬo nənʔeɬqinet, miŋkri cimɣʔun  nəpɬətkuqinet. miŋkri emeɬke majŋəwaŋeɣərɣən nəpɬətkuqin. miŋkri waj cəmqək, qənur nəɬpuurʔətkuqin, nʔeqeɬiŋetqin, qeɬuq-əm miŋkri, teɣinŋəɬʔən cecatɬʔanwəcɣən-əm əməɬʔo. qutiin-em ketem teɣinŋəɬʔən etɬə enanməkəɬʔen. eɬweɬʔin nenanməqen, ewət ɬəmŋe ekək, ketem cəmcekin,

jicʔemittumɣən rʔenut. rəɣɬotawemenŋata ninentəqin. niwqin-əm:

- ʔepte qəɣɬoɣe, qətewiminŋəɣi!

qejw-em ətɬon tottaɣenŋatəɬʔəjŋən mejŋəɬəŋər nʔeqeɬiŋetqin. ew-am ənŋin nəɬpuurʔətkuqin, nəmeɬewqin, ʔeqeɬiŋetək nəpaaqen. ənqen ətrʔetteɣən. qun-əm ətɬon qonpə ajɣəsqəŋqat nʔeɬɣʔet. tenanətɣewanŋa ənŋot quɬitɣiwitkuk. mənɣətca ɣiwiɣʔet ŋunku. ənanŋencʔan jicʔemittumɣən etʔəm ŋanqokenajpə etʔəm waj ɣujweɬɬin. peɬak ənkə əɬwəɬu ɬejwəɣʔi. nəmnəmək nəɣaɬaqen, məknəmək. qətɬəɣi-əm ətɬon amɣəjewkə ənnannəmetə, rəmaɣtənəmetə nəɬeqin. qətɬəɣi-əm ŋan amojwacɣərɣəɬwacɣən. penin ŋitɬʔetəɬʔən ənqen-əm ŋanqen ɣəjuɬetremke ɣanəwjoɬʔawɬen, ŋanqen ənqorə. rʔenut-əm, pəkirɣʔi, rʔeɬetɣʔi ŋeɬwəɬʔək... jəqqej ejɣuɬetkəɬʔin ərətkuk? ɬeŋətaq-əm puurʔətkuɬʔəɬqəɬ ətɬenjuqej ŋəroqawqaj. jəqqej-əm ejɣuɬetkəɬʔin ərətkuk? majŋʔatkewma qeɣnewnin ojwacwaɣərɣa. qacacɣənjeɣnen. ənkʔam ekwetɣʔi qeɬuq-əm əɬwacɣən. naqam nəmacəɬwawqen, naqam ətɬon ŋoonkə ɣewətrete. erɣarʔoɣʔe, panena wətretəɬʔən ənkə, qənur maɬʔatcaɬʔən. etə ŋan ʔəttʔe ajʔoka, ɣʔattʔəma naqam. rʔenut-əm waj? cawcəwaramkəcɣən jəqqej ujŋe ʔəttʔəke? ɣʔəttʔəɬin, məkʔəttʔəɬʔən! ojwacɣərɣən nermeqin, cimɣʔun ŋunri ɣenɬiɬin, jʔeɬəɣi emuwikite jʔonen. etɬə ŋan ɣekeŋe ewət ɬəmŋe itke. qun-əm ŋan kəjeŋ ewər imimək. naqam ɣaqetəqaatɬenat miməɬti, naqam təɬwʔəɬke. ənkʔam ɣekeŋe etʔəm ɬuŋitke ɣitɬin. weɬer-əm ʔamən ənnen ʔəttʔəqej ... ɬuŋənɬejwe ɣentəɬin. ətrʔec ɬəɣirqej ɣenɬejwəɬin. rʔenut-əm, ɣəntekwʔi ceŋet əɬwacɣən, ɬʔunin. qeɬuq-əm kəɬeɬʔennin. ceŋet ewər ojwacɣərɣəɬwacɣən, majŋəɣətɣəɬqatɣʔe, tinəɬqetɣʔi, etɬə ŋan notasqəjekwe eɣəntewkə, jʔeɬəɣi ŋan tinəɬqetɣʔi. rʔenut-əm, ŋanqen ɣətɣərocɣən etɬə ewətretke, ənŋin waɬʔən majŋəɣətɣən. peqetatɣʔe, ojŋəsqətatɣʔe, itʔuntetɣʔi tinɬəqək, ʔinnəmɬeɣʔi, kikwʔi ənŋin. rəpet ŋirece, tikwʔek ətɬon, kikwʔi. ŋireqewkinek kiwkinek nəmnəmetə ŋewʔen qətɣʔi, ɬeŋətaq-əm enanpənɬakwʔe:

- ʔəwequc ɣəmnin ʔemitɬon?

nəmnəmət ikwʔet:

- ʔemi? ɣerʔeɬin?

- atqaɬwajŋən-əm jʔonen!

- ɣuk! eɬəmŋe! ... taɣam! mənəɬqəritcəqikwʔen! ʔemitɬon? taɣam! meŋkaɬqaŋənwəɣʔet mənɬerkən?

ekwetɣʔet ŋirerɣeri. ənnen-əm qɬawəɬ nəmnəminjaaɬatɣʔe. ammanaŋ nʔeɬɣʔet, ŋenku ajwekenak atqəjŋək əɬwajŋək wətratəɬqaŋənwək. ŋewʔen-əm ətɬon notasqepə enarerəŋŋoɣʔe. qoɬ-əm tenətkənetə, qonər-əm ŋenku, ŋoonkə, rʔenut ŋan nuuwetqin, etəqun tintin, rʔenut? ənqen jʔonen, rejmewərkən. ɬuur ŋotəŋ rejmewərkən-əm waj cəmceqej, rəkatamawəŋŋonen, aɬkəɬəŋŋonen. ewən ənkə enmec taŋapaqatɬəŋ. ɬʔuɬqəɬ tintinək ɣinencəqetɬin. ɬəwawnen tumɣətum. ewərjetɣʔi. ewən ənkə tumɣepiɬ. nejŋeɣʔenjaraɣtə. qetewqun ənqen ŋewʔen ɣekeŋəɬʔən. ərətti katam rənretə mənɣək, ewən ənkə ɣewʔiɬin. nanraɣtatɣʔan. qetewqun qoɬ jicʔemittumɣən nəmtakacɣo nətwaqen. naɣtəɣʔan. katam nenmiɣcirekwʔen. ojwacɣərɣa etʔəm ɣəjoɬatwarata ŋankojpə weɬwawəɬqewa nujweɬɣʔen. əɬwajŋən etʔəm nanəwjoɬakwʔan katam kətur.


5. ɬəɣepəŋəɬ (zapisano ot cukci waaɬɣərɣəna wjesnoj 1897 ɣoдa na urociWje aqonajke).

qunnəme-əm nətwaqen cawcəw ŋeranrata, qonər-əm ɣenəmtumɣe. jʔarat ɣejiɬəŋewɬin-əm nəmtumɣən. amonajɣən-əm nənnə. ʔamən-əm ənqen mejŋermecʔən amonajɣən. ənkʔam nəqətɬiqin qaajpə ɬejwək. ənkʔam etɬə enacɣeqaanməkəɬʔen. qeɬuq-əm ɣecimɣʔuɬin ermecʔən, ɣiwɬin:

- ɬəɣen raqəɬkəɬcəŋən.

iŋqun camʔam reqən riwŋənin: ʔaqaraqənewkə waɬʔən. ŋawʔancəŋən-əm ewəŋŋoɣʔe:

- mətqupqetərkən cawcəwanocəŋkə! mewən ɣiwe, tənməɣʔan: mərwe mətitərkən!

citewən awaɬomkəɬʔen ʔəwaqocejŋən torənwetɣawatək. amqənʔəco rəwetɣawaɣa ɣiwe ŋawʔancəŋən apəɬmarkeɣərɣən. rʔenut-əm, qənwer ewər ɬəmaɬakwʔe. rʔenut-əm, qaaɣtə qətəɬʔən kəɬenin. qorak kənmaɬ waŋŋoɣʔat. ŋeɣnə ŋoonkə warkən. nəmtomɣəcɣən ikwʔi:

- kit-am! ŋaan ŋeɣnə mənɣitesqikwʔen, mənreŋɣiɬimək nekem ewən, mənjopəɬqewmək!

- ʔamən-əm nəreqən-əm!

ənqen ɬeŋətaq-əm, ermecʔən ikwʔi. ɬəɣen ŋenku kuwɬəɬqətɣʔet, ŋejək pəkirɣʔet. ɣemepireɬin-əm, penin-əmjaacə ɬejwəɬʔən nəmtomɣəcɣən. ɬəɣen-əm rʔenut kuwɬəɬqətɣʔet,jaaɬejpə pirinin. ɣənməɬ-əm waɬacɣən atcetə miŋkə ɣentəɬin. pirinin-əm, qacakena mənɣa nanqən əməcweta rənnin. rətriɬnin-əm, təɣarʔeɬaɣʔe, kətɣəntatɣʔe, peqetatɣʔe, qeɬuq-əm əməcweta. wanewan etɬə enreqewke, ɬəɣen peɬanen. raɣtəɣʔe tomɣajŋən,jarak pəkirɣʔi, kikwʔet ənŋin. ənqen wuɬqətwik raɣtəɣʔe. ʔəwaqocejŋən ŋawʔanetə-əm turəpkire etɬə awetɣawka. kəjekwʔet erɣatək.

- taɣam! ɣəmnin itək ɣənnik təpɬətkuɣʔen, ɣəninet ənrʔam rəreqewərkənet?

ŋawʔancəŋən ikwʔi:

- ɣuk! eɬəmŋe! ʔamən ɣənan arʔaɬa əməɬʔo!

- ɣuk! ʔureɣənin wetɣaw. ɣepɬəɣənnike mənətwamək!

ŋawʔancəŋən itcəwjeŋʔeɬɣʔi:

- eɣej! taɣam-əm! nəreqən-əm!

waɬajŋən rətʔennin teŋəmnenin, pucʔecəku jʔonen. cejwəɣʔi enaaɣtə. ewən nəmiɬɣetqin, ŋenku jʔonen. rʔenut-əm tənpənen. penin miɬɣetəɬʔən ŋewəsqet. miŋkri eŋeŋŋewəsqet, qetwənŋewəsqet ənan cinit. penin miɬɣetəɬʔən. ətɬanjoqaɣcəŋən waɬomɣʔe, qaɬɣeketɬʔaŋenqaɣcəŋən. tetʔən ŋan, kənmajpə ŋətoɣʔe. ewə-ŋan pʔojaacejpə ŋenku ŋətoɣʔe, ɣəntekwʔi təmŋenotaɣtə. qutiinʔem wərɣərɣetəɬʔən waɬomnen. təmək ɬəwawərkənen qoɬ-əm waj, qənwer pecasqewnen. qun-əm wajjanot-əm ɣətkarətrətte cəwitkuninet, mənɣəken-əm əməŋ cəwitkuninet. penrənen-əm ənŋataɬ ŋenqaɣcəŋən. ewən ɣejquntetɬin. metkiit jʔonen (kəjeɬɣonen). təmnen ŋenku. rəraɣtannen. ɬəɣen təmnen, imtininjaraɣtə, rəpkirennin. qoɬ-əm waj teŋiɬuɬʔəke ɣenʔetɬin rətrəcwetkoo. ənŋataɬ qənurjaɬɣətəɬʔən rʔejwetɣʔi. utʔəm, əməɬʔo rʔenut, cəwitkunin, orɣəreɬ. rʔenut-əm ətɬon, uweɬqəcɣən tejkənin emutʔəmin, orɣəreɬen, ɣajomrottəma. ənkə rətriɬninet-əm ənqen. turjuŋetək penjoɬɣəcɣən kenretɣʔet ənkə. ŋəɬɣəɬcəŋən-əm anə! qonərə tentəmɣək ɣərɣoɬaɣtə kətʔeqopəŋ nəɬqətqin. citewən ʔəttʔəɬʔət aɬwaŋqac nətaqenat, weɬekwojɣojpə raɣtəɬʔət. ŋəɬɣəɬɬʔoɣʔat-əm ənqen, ŋenri pʔuɬtəɣʔet. pəkirɣʔet ŋutku. rʔenut-əm waj, miŋkri waj, panena penjoɬɣəcɣən warkən. ɬəɣen-əm ewər raɬqaŋən waj warkən, ənŋot ʔam!

ɣeceŋəttetɬin amonajŋən tumɣətum. cit-əm ətɬon tuɬʔetɣʔet: qeɬuq-əm waj reqən rikwʔe, ceŋet neɬʔunet?

- ʔamən-əm waj, ənŋin ɣitiɣəm! ɣək! ʔamən-əm ʔepte turi mənmətək! qeɬuq-əm waj, jəqqej awetɣawka rinŋətək?

- ɣo! wəne qərəm!

qənur majŋarmaɣtə ɬawtətaqaŋŋoɣʔat:

- enmec qətataqʔaŋətkoɣe!

- ɣə! itək-əm ŋan ənŋin awnawetɣawka. ɣəto nʔineɬɣətək, nʔenaraɣtantək!

- ʔamən-əm qeɬuq-əm, tumɣejŋət! muri neməqej ənŋin məninmək! ɣət-əm, tikwʔek, neməqej nʔəwetɣakwʔan.

naqam taŋɣeɬekwərɣət. enmec-əm kikwʔet ənkʔam ənkə. rʔenut-əm, amɣeenwetɣakwərɣən nəjaaqen. erɣatək-əm tataqʔaɣnenat. etcəɬwawətwaɣərɣən orwət ritcewninet. wenɬəɣi pəkirɣʔet ŋenku, atarɣo nʔeɬɣʔet wetɣawkə. rʔenut-əm, cəcetkineɣiniwejawrenak najʔoɣʔan, nanməɣʔan. amonajŋənen ŋewʔen enmec təɬʔuɣʔen, ɣənan-əm ekək ɬʔuɣʔen. enmec-əm nənnə ɣəmnan ɬəɣi: tŋecejwəŋe.



6. ʔeqeɣiwiŋit (zapisano ot cukci ajŋanwata ɬetom 1897 ɣoдa na urociWje kamjennom.)

a’qaɣeweŋetcəŋən ənqen qun-əm ətɬon.jep toraɬatwetə pəŋəɬ mətwaɬomɣʔan, ŋanqen  nəmtaɣnənqatken, ajɣəsqəramkepə mətwaɬoməŋŋoɣʔan. niwqinet-əm ətɬon:

- nəwʔitkuqinet, nʔeqeŋəttəqin.

a’m ŋan miŋkri mənətwəɣʔan, ənkemiɬ ureɬʔu? etʔəm ŋan, niwɬewkə ŋan, teŋurətwimetewkə, ɣərʔojʔeɬɣək-əm ŋan, amŋərootken ʔəɬoŋet, ənŋin ureɬʔu pəŋəɬ mətwaɬomɣʔan, ketɣutəɬek-əm ŋan. ətɬon waj toraɬatwetə qənur remkən ʔaqatkoŋŋoɣʔe, waɬomajep mətiirkən. tənqecweraɣərɣənjep murɣin remkən nətwaqen. ətɬon waj, əmaɬaŋetcəŋən təɬaŋanqo ejmewərkən. ɣənməɬ-əm tenməcʔən tətwəɣʔan. ətɬon waj merənre əmaɬaŋetcəŋən ŋanqo təɬajmawəŋ itərkən. ŋan-əm ŋan,jep kətkətrʔoɣtə mətwaɬoməŋŋoɣʔan, eɬeɬ totjatetə. pəcamŋərootken ʔəɬoŋet merənre nəɬeqin ŋanqo ʔaqaŋəttəjŋən. ŋerɣerrʔurkən-əm waj,jep muri ənkəri. ʔekwərɣʔam ɬəɣen ejmewərkən waj ʔaqaŋəttəcɣən. miŋkri ewnewətɣərke wəɬɣənəmjekwecɣən, amjarawətra!... əmwʔetkota nitqin, empetɬe. ənnenjuqeɣti nəmnəmin ratwaɬʔən nəjeɣteɬqinet, ənŋe qun-əm, jəqqej tʔerkin nəmnəm? cəmqəkjanwenjaraŋə mənɣətken ɣaparoɬɬen. wacaq-əm, təɬwənnenjutjarat nəɣnuqinet, ɬəmŋʔem ewən emcəmqək o’rawetɬʔat, ŋirejut, ŋərojot. ətɬon waj əmwʔetkota nitqinet. arʔaɬa cəmqək teŋujŋe. ŋaɬwəɬʔəcɣət nətriɬqinet notaɣtə. qeɬuq-əm, miŋkri-əm ʔənəntənet, mikəne nəɣənrinninet? taŋetənwəka nənʔeɬqinet ŋaɬwəɬʔəcɣət. ətɬon waj, qənwer-əm nəmtakacɣət ʔarətkoŋŋoɣʔat neme majŋəa’rɣərɣa. miŋkəri waj tʔatəŋŋoɣʔat ewər wʔetkoŋŋoɣʔat, miŋkəri waj riɬeqemɬeɬʔət qənur nənʔeɬqinet. nəriɬeqeɣrəpqinet. teŋiɬuɬʔəke, miŋkəri ətrʔec eɬoɬʔəjan ənnen ʔəttʔəm. qejw-em etə nəriɬeqemcetkuqinet. ənŋin waɬʔən ʔarɣərɣən ɣejetɬin ceŋet. cəmqək qənur nəpatqen, miŋkri waj, ɣəɬɣən qənur əpatəɬʔən nənʔeɬqin. ənanwʔo nəɣewɣacatqen. opopə onmənŋen itəɬʔən, cəmqək nəmeɬekwʔi... ewər arʔaɬa cəmqək təmetə ninenteɣjeŋewqin, ŋirece, ŋəroca nətkiwqin, naqam awnaqametwaka, ətrʔec miməɬ, jʔarat miməɬ, qərəm nətəmŋetwaɣʔan, jʔarat miməɬ ninenuqin amqənʔəco. ətɬon waj ənŋin waɬʔən ʔarɣərɣəcɣən ɣejetɬin. rʔenut-əm waj, murɣinet enaaɬʔət wʔetkoŋŋoɣʔat. ɣətɣarʔoɣʔe-əm waj. murijep məttəmŋetwarkən. ŋaɬɣəɬəjaaɬraɬʔət, ʔəttʔəjoɬraɬʔət, ketem wətɣərə muri waɬʔəmore. quuɬʔetrʔurkən-əm waj,jep muri taŋecweraɣərɣən, murɣinjaraŋə. torɣətɣarʔok-əm waj ʔarɣərɣəcɣən pəkirɣʔi. ŋərʔa jʔiɬɣətjaanenat ŋutku ənneniɬuke ʔarɣərɣəcɣən, məknəmmuri ceŋet. ətɬon waj,  quuɬʔetrʔurkən murɣinjaraŋəjep ənkəri. ənkʔam waj tretəɬaɣʔak. ɣərɣoɬajpə qənur jʔəcɣən nəɬeqin, wusquuc. ʔoptəma ŋan jʔəɬiŋən, təɬajmawəŋ itərkən. retəɬama ŋenku nineɣitejɣəm. ŋutku ejmewərkən. ŋutku ɣəməkqac rəpet wəsqumcəku nʔeɬɣʔi, owʔaɬəo’rawetɬʔaɣenew. owʔaɬəramkəcɣən ɣawerʔəma, teŋuwʔeɬeɣiniw. aɬəmə taŋʔəɬo, tirkətir ewətrəke ɣenʔetɬin. təmŋəɬonat cəmce waɬʔət. ikwʔet:

- ɣənəkaɣtə mənnutkusqiwmək! 

- eej! tam!janot məwinrettək!

jʔenkekin waj orwətʔoɬqaj təpiriɣʔen - ɬeŋətaq-əm waj, retəken tətwərkən. ətɬon waj təpiriɣʔen orwətʔoɬqaj, tekwetɣʔek. təɣərɣoɬatɣʔak, təpɣatɣʔak, təriŋeɣʔek, trʔeɣʔek. ɣərɣoɬajpə təɬajwəŋŋoɣʔak,jaramkət rənowərɣəkəpcewa təjərkəŋŋonat, ewər nenanpeqetaweɣəmjarat. qətɬəɣi qun ɣəmək tumɣin ŋinqejin - məɣŋinqeɣɬʔiɣəm - ewər ŋewʔenin uwiritti qətɬəɣi ɣəmnan cinit tənmətkonat, tərkəpcewənat. ənkatoweken ɣəmnin tumɣət ʔarɣərɣa ɬʔuninet, pəkinninet, retəɬatoweken. ənkʔam niwiɣəm:

- ɣəmnan cinit uwiritti tənmətkonat!

ənqenata nəcicewiɣəm. ənqen-əm ənqen ənŋin titəpɬətkuɣʔek. ewən ramkəcɣən təɬʔuɣʔen, ewən ujŋe, ɣewinwekwetrʔuɬin, ʔemitɬon?... ənqen-əm ənqen, ewər erɣatək ŋewʔen ʔarɣərɣa pəkinnin, miŋkəri waj ənŋin waɬʔən ʔarɣərɣən, qənur riɬeqemɬeɣʔi. ŋəroca ɬəɣen kikwʔi, ewər ujŋe nʔeɬɣʔi. ɬəɣen nute mətənɬeɣʔen, mətraɣtəmək, ewər qoɬ ŋinqej ʔarɣərɣa pəkinnin, ewən neme ŋəroca kikwʔi, ewər ujŋe nʔeɬɣʔi. neme nute mətənɬeɣʔen ŋinqej, ʔam emənŋin. neme qoɬ ʔarɣərɣa pəkinnin, ŋəroqaw ŋinqej. petɬeqej wʔiɣʔi, ɬəɣen nəraɣtəmore, qənur ʔoptəma nuwicwenmuri. ŋəraqaw-əm ŋinqej neme ʔarɣərɣa pəkinnin, petɬeqej wʔiɣʔi. neme mətraɣtəmək, mətɬəŋqaw ŋinqej ʔarɣərɣa pəkinnin, wʔiɣʔi neme. ənketeɣnək ətrʔec mətənwiɬmək. ənnanmətɬəŋərɣare qənur ɣəmək raken wʔiɣʔet, ətɬa ənnanmətɬəŋqaw. tənqəŋiremuri mətənʔeɬmək ɣenpəcʔəŋinqeje. rʔenut-əm, ratwak amqɬawəɬmore,joptaŋetə mətənʔeɬmək.jaraŋə murɣin təmŋetwaŋŋoɣʔe, ɬəɣen amenaak mətətwaŋŋomək, ɣəmək əneeɬʔin ŋewʔen ɣejeɣtetɬin. qənwer ewərjaraŋə ɣəmnin mətpeɬaɣʔan. ʔarɣərɣəcɣən-əm ɣaɣaɬaɬen ewər. ətɬəqək waj muri majŋʔarɣərɣa ɣeɣitemuri, ɣaɣaɬaɬen-əm ʔarɣərɣəcɣən ŋutinekuɬəmek rocɣetə. ewər-əm waj tanŋəjərʔən neməqej! tacawcəwaŋa ɣitɬin, neməqej arʔaɬa cəmqəkjarat ujŋe! pəŋəɬ waɬoma ŋotenakoɬəmarocɣəramkən temurəŋŋe ɣatwaɬen, ɣetʔettəwiɬin neməqej nəmnəməcɣən ... ɣi! tumɣətum ɣəmnin, qɬawəɬ,jeɬʔootomɣən, tənqənkəri ɣatwaɬen, taŋecweraɣərɣən. qutti ratwaɣtə nəpeɬaqenat enaaɬʔa, miŋkri cəmcekinete qərəm ənŋin ʔənpeɬaɣʔan. ecwera ənŋin ratwaɣtə nəpeɬaqen awənjaɣtaɬma- qeɬuq-əm nəwʔiqinet. ɬəmŋe ənnenjutjaracəko ənŋin nəpeɬaqenat, ɬəmŋe ŋirejut. təɬewʔite nitqinet etʔəm ʔam. qeɬuq-əm ewət cecatɬanwət, teŋwʔik ŋutku nəpeɬaqenat. amacwacʔəjan ətrʔetteɣən ənŋin nəpeɬaqenat, ewər qənur etuməke nʔeɬɬʔet -jarat-əm quɬinikek qutti peɬarat ŋəroca nətɣiwiqinet panena wetcaɣtə, ŋəraqawkenak nəpeqetatqenat, ceŋet nəpetatqenat, retemət-əm ənanken, nəpetatqenat, tenmiɬɣətjoa’ ninencəpʔetkuwqinet, nəwicwətetqin- əm, nəwiɬetqin rʔenut. quɬinikek əməŋ tewrit qənwer nəpeqaɣtatqenat. qoɬ nəmnəm, amce, teŋənkəri nətwaqen, ceŋet-əm maɬɣaɬaɬʔən ʔarɣərɣən. amce ənqen məkŋeekkəɬʔən.  ənkʔam əntooɬpəracɣən nəmnəməcɣək, cawcəwacɣən,  arenuqat nənnə. ətɬon-əm neməqej ɣewʔitkuɬin. ŋewʔen ɣejeɣtetɬin amənan, qoɬ enaaɬʔəŋenqaj, amcen ənqen, ɬeŋətaq, ətɬuwjoqaj, ruɬŋinqej. qənwer-əm ətɬon, amcen ŋaakkacɣən nəmnəmetə ʔəttʔəɬetɣʔi, ŋeɬwəɬ rəcaatwawnen, ɣekeŋe etɬə itke, etʔəm emʔeqeɬiŋe kamcecə ɣenʔetɬin. jʔeɬəɣi ʔəttʔəɬʔetɣʔet, nəmnəmək pəkirɣʔet ɣeruɬŋinqeje ŋirerɣeri, ɣəmək jʔeɬɣətomɣək, eɬəɣəqəna, wʔiritəɬekə. neməqej təɬwəŋirerɣeri eɬəɣəqənte, ɣatɬuwjokaja neməqej. ənkə waŋŋoɣʔat. amcen ŋaakkajŋən, kamcecənʔatɬʔajŋən, ŋeɬwəɬ pecasqewnen, panena ŋot iɣət wacɣaarkən. rʔenut-əm, qənwer ewər ətɬəɣənin erɣəpatjan cəmce, ətɬəɣetə qətɣʔi, ɣəmək jʔeɬɣətomɣa qaata rəɬʔetennin. ənŋataɬ rəpkirenninjarak, erɣatetə apəɬmarketəŋŋoɣʔe amcecɣən əntooɬpəraɣtə, miŋkəri ənqen racəko ʔuwequc peɬanen ŋewʔene. peɣciŋu ɬəŋəŋŋonen mataɬʔa - qaqa, təteŋet ŋan, rajʔoŋəŋŋonen racəko waɬʔən. ewəŋŋoɣʔe:

- weɬer məɣitesqikwʔen əntooɬpəracɣən!

ewəŋŋoɣʔe:

- aɬəmə ʔaqawʔeŋ waɬʔən, eŋeŋəɬʔən!

ŋeekək acəɣnen, qonər-əm ʔoptərɣare, mətɬəŋərɣare, əntuuɬpəret qutti. ətɬon waj najʔoɣʔan, ɬəɣen ewən ɣapojɣa itɣʔi. ətɬon ŋenri tomɣajŋət cejwəɣʔetjaraɣtə, pojɣən rənrənin amcena, qənur majŋəɣənneketə. qeɬuq-əm ənqen rənəmannen ɬəɣen akwatəŋok ŋawʔancəŋa tətəɬ. amcejŋəna ənqen ampojɣa rəraŋŋonen tətəɬ. ənkete taɣʔat ŋenri, etɬə nəmeɬʔew atətɬopka təɬan. ampojɣa tejkərkənin, rərajwərkənen, neme cʔowərɣən pojɣajoroken rəranen, etɬə mənɣa epirike, ampojɣa təɬan ninetejkəqin. ŋenku əntooɬpəracɣən ɣitenin:

- ewəŋan, qejɣipe ɣewʔijɣət? weɬer-əm təɬʔuɣət! miŋkəri məntəɣət? jəqqej notaɣtə mənɬʔetetɣət? neməqej ŋutku tanjaracəko tenmakwʔe! weɬer-əm təɬʔuɣət! taɣam, tekwetərkən!

ətɬon ŋan raɣtəɣʔat. ʔarɣərɣəcɣən ɣaɣaɬaɬen, ecweraɣərɣən remkən ɣatwaŋŋoɬen. ewər-əm ətri neməqej taŋecweraɣərɣən ɣatwaɬenat. təteŋet ŋan! qənur ənancinit tejkənin ʔarɣərɣən amcena. qun ŋireq əntooɬpəracɣət wʔiɣʔet. taŋənan cinit keɬə qənur ɬʔunin - ɬəmŋʔem ewən tumɣinet ʔorawetɬʔat, wata itəɬʔət, ənqenat ɬəɣen wʔiɣʔet. ənin cinitkin ɬiɣɬiqqeɣti ənkəri waɣʔat. ceŋet wʔiɬʔən əntooɬpəracɣən eɣitesqiwke nʔəntənin, taŋecweraɣərɣən nʔətwaɣʔan. qonərʔəm eŋeŋəɬʔən amcejŋən, etʔəm-əm ɣejɣuɬetɬin reqək, ənək keɬʔete ɣənrəru nəɬɣəqinet ənin cinitkin ɬiɣɬiqqeɣti. ənkʔam ətɬon ənŋin ɣatwaɬen.


7. ɣəmnin waɣərɣən (zapisano ot cukci ajŋanwata ɬetom 1897 ɣ. w niZnjekoɬəmskje.)


a’mən-əm ɣəm teɬenjep cawcəwajɣəm!... qejwe, cit mətʔurenmək ətɬəɣepə ŋiremuri. ketketqaaɬʔən ətɬəɣən, tʔerkin ŋeɬwəɬ. ənjiw murɣin eŋinqejkəɬʔin, ənpəcʔən ɣəmnin jicʔemittumɣən ənjiwe ɣenmejŋewɬin. ənqen-əm cawcəwacɣən ənjewəcɣən, ɣəmək ətɬəɣək əneeɬʔən. ənqen-əm ənqen ɣewʔiɬin ənjiw qənur, ɣəmnin əneeɬʔən qoɬ ɣeŋewənjuɬin. arənnəken ŋeekək ɣamataɬen, atqaŋawəsqat, eŋinqejkəɬʔin, peɬanen. eɬweɬʔin-əm ɣeŋewənjusqiwɬin. majŋəŋaɬwəɬʔəcɣən, cawcəwacɣən, ənkə ɣeŋewənjusqiwɬin, peɬaɣje nənnə. ʔəttʔəɣərɣənin penin ŋewʔen, ənin cakettomɣən ŋewənjusqiwnin, miŋkri ujŋe ekkeke, ŋərorɣare-m ŋewəsqetti rəpet. ewər-əm ənqen mataɬʔən-əm, peɬaɣje, ɣewʔiɬin, ənkəjaacə ekuɬəmen ɣeɣətʔetɬin, ujŋe rooɬqəɬ, awnanməka ənneen, ʔeqeɣiwiŋit ɣatwata. pantjeɬejqa qaca ɬʔeɬeŋkə waɣʔe murɣin jicʔemittumɣən, ceŋet ŋutkekin remkən ɣeɣətʔetɬin, əməɬʔo ŋʔocʔetə ɣanmətkoɬenat qaat, emjejwecu ɬəŋkə, ceŋet-əm ənnenmimɬe ɣikwicite, əməɬʔo remkən, təmŋaɬɣoɬaq rʔaɬo ɣenʔetɬin, cawcəw, meɬɣətanŋətan. ənqorəjawrenak petɬe terkarmaɣtə ɣamŋəɬatɬen, miŋkri taŋpəŋəɬ, korɣawpəŋəɬ jʔarat. ʔamən-əm pətqəjawrenak terkarmajpə petɬe mjetaɬɬ ɣejetɬin ɣəmək ənaaɬʔetə. qejɣipe, ewər-əm ənan etɬə aqaanmatka, reqe nʔəqametwaɣʔan əməɬʔo remkən ekuɬəmekin? ənkʔam metaɬɬ, ənkekin korɣawratjo, cit ɣəmək ɣatwaɬen. citewən tanŋək tətwarkən-əm iɣət, naqam ɣəmək ekkek, ənkə warkən, təpeɬaɣʔan, cit. ajwanena metaɬɬ rənrərkənin, naqam rəpeɬqəntewkə ʔenqu ɬəŋərkənin. citewən-əm ɣəmnan ŋutku tʔənrəɣʔen. jʔarat ɣaŋʔotweɬen ənaaɬʔəcɣən ɣəmnin, əməɬʔo ŋeɬwəɬ ɣetkute. majŋʔaqaɣeweŋetcəŋək, wʔiɣʔi-m ənqen, qutti-əm əməɬʔo ɣewʔitkuɬinet ramkəcɣət, məɣremkət, ɣəmnin ŋewʔen qoɬ, ajwanen ətɬa, ənin cakettomɣət ŋəraq, ɣʔəwaqocema əməɬʔo ɣaŋenqajma. neməqej cit ɣəmnin cinitkin ŋeɬwəɬ, məɣŋeɬwəɬ jʔarat, qonərʔəm jʔarat nutɣiɣəm, meŋin ŋʔocʔən qɬawəɬ, təmŋaɬɣoɬaq qaaramkən, aɬwawaratken meŋin ewər wanɬaɬʔən, əməɬʔo nenaɬpənreɣəm. qonərʔəm cama kocərqɬawəɬeɣəm. ənqenata ŋʔocʔeɣəm ɣenʔeɬiɣəm, ɣaŋʔotwejɣəm ənqenata qonpə. ɣəmnin peninŋew ɣewʔiɬin,janrʔaɬawəɬo tənʔeɬɣʔek, ɬəmŋe təŋewənjusqikwʔek,  cawcəwak, peneɬqutəne ətɬəɣək. cawcəwacɣən ənqen! naqam peneɬqut qaajpə ɬejwək nʔenqeqin, nəqətɬiqin. təɬwamɣəmnan nineɣənritiɣəm, təɬwamɣəmnan. torajmetjotʔam, turŋewʔene qɬawəɬŋenqaɣte ŋəraq jətonenat.jaaceken-əm jətok,jawrenak ətɬa wʔiɣʔi. nəppəɬuqineqej ətrʔec ɣaŋeranrənnəma neneneqej ətɬʔata peɬanen, jʔarat-əm ewərjajwacɣərɣən ənqen nananaqaɣcəŋən, miŋkri waj ɣəmnan-əm itək-əm ratwak nenaɬwaweɣəm. etʔopeɬ meŋqo cejwətkuk nənʔeɬiɣəm. tanŋək-əm qənwer tətwaŋoɣʔak, miŋkri nomqenjaraŋə tanŋen qonərʔəm.janrʔaɬawəɬeɣəm, mikəne irʔən nətejkənin, ujŋe!... ʔemi omran, ənkə tətwaŋoɣʔak. citewən akkaɣtə tʔəteɣjeŋərkən, ʔekwərɣʔam məɣŋewəsqetəɬʔən. ɣəmək ʔetki, məkwetɣawəɬʔət-əm. ənqenata ʔenqu təɬɣərkənet,jureq tranŋenajpəɣʔa. ɣəmək cimɣʔuk ʔeqeɬiŋu təɬɣənet əməɬʔo. qənwer-əm waceɬena kacakək, ŋutku poqosqək qonpə ɣəmnin cimɣʔun teɣjeŋərkən, miŋkərijejwecu ineɬɣəɣʔi. qonərʔəm aŋqak meməɬŋəttək, kupretkuk cama. citewən kəntaɣərɣa meməɬqaja nʔenaɬpənrəɣʔan, ŋireq ewər ŋəroq,jureq trerewiɬətkuŋərkən ramketə. qonərʔəm ɣəmnin iɣət irʔəɬqəɬ ujŋe.jaw-jaw! qeeqən quɬinikek, ŋotqen jʔiɬɣən raɣaɬaɣʔa, qejwe treɬqətɣʔe weɬewɣojɣoɣtə. ewər-əm məɣmeməɬen ɣəron, ənkataɣnetə meməɬŋəttəɣərɣən tranpaakwʔan. ənqorə əɬwaɣtə treteɣjeŋɣʔe. ¹req kəntawaɣərɣa rinejəɬɣʔe, weɬer-əm kitkit, ceŋet ɣəmnin ənnəkupren ujŋe, ənnəqajetə traɬwawŋən. naqam amnotaɬajwəqɬawəɬeɣəm, əɬwanotaɣtə təteɣjeŋərkən, neme ɣaɬɣaɬeɣɬeqqaj miŋkə nətwaŋoqen,jureq tʔəɬʔunet tʔer. cama qejwe mejŋənuterɣən tejkək. miŋkri ujŋe ənqen, kətur-əm məkəɬwemkən tənməɣʔan, maɣnə tejkək, ewər nəppəɬuqin nuterɣəqej, ŋenku nenajojɣəm tekicɣən, miŋkəri nəwiɬetqin amqənʔəco. ənqenata cama əɬwanotaɣtə jʔarat təteɣjeŋərkən, ɣəmnin ɬʔeɬeŋitkin. ewər-əmjawrenak, notasqəcɣən reqitəɣʔe, rʔəɬetɣʔe, wətku ənkə trapaaɣʔa, ŋerɣerək. 
 


9. ʔərʔəweretɣərɣən (zapisano ot cukci ajwaŋata osjenʔju 1897 ɣ. w niZnjekoɬəmskje)


ɣəmnin enaaɬʔən qajəworwəqaj neməqej wiritɣʔi. nəkottapətkəqen ninenpeɬquwqinet tumɣət. ɣʔequtkuɬinetjanot ɣeŋewʔene, qonərʔəm cikʔeqekkeɬʔən. ənqenata qemwe, weretəŋoɣʔe. ɣatɬʔa-əm nənmarawatqen. ənkə kurɣʔi, qemwəɣʔi. ənkʔam wiritɣʔi. mecemmuuɬʔət, ujŋe ajanraqaaka. rərwenrəjocəmŋacɣən quɬekkete nanməɣʔan, ʔeqeməkekkeɬʔən naqam. ənpəcʔekkete amqənʔəco nenanmarawatqen, ɬeŋətaq-əm wʔitejŋetewkin cəmŋacɣən nanməɣʔan. mitiɣəm, ətɬon qejɣəpe wiritərkən, nəɣaɣcawmore, rʔenutet nenantenmawmore. orwəken rʔenutet məɬeɬʔət jəɬɣəɬʔət nəneɬpuurʔəmuri emɬekəcʔe. murəkekine-əm ʔamən ətɬon jəɬɣəɬʔən orwoor wʔejaak-əm ʔetki. jəɬɣəɬʔən-əm ʔamən rəjəɬɣatjo wʔetəɬama ŋenri ənək ramketə nʔəcimirʔetɣʔen, miŋkri-əm nitɣʔen? ənqorə ʔəttʔəramkəcɣən ʔamən ətɬon wajənqat warkən. nekem-əm ətɬon ɬəɣi wʔeŋoɬʔən nəɣtəqen wʔiremke. ɬəɣi nəɬɣəqin-əm waj, niwqin:

- ratəmŋekwʔa, miŋkri!

torkamcecə nʔetɬʔen ɬəɣi nəɬɣəqin. nəmkəqin-əm rʔet emcicetkineɣjit rʔet warkən. ənkʔam əməŋ toməɣqoren wʔiewirʔən etɬə ajaaka. nətajəŋqen. ŋenku-əm amwʔeramkəcɣən ŋaɬɣəɬeɣtə ɬejwək, ajwacətak, nəjŋoqen, niwqin:

- ewirʔət rʔenut morəkətkerkət?

nəntaɣɬatqen. ənqenata tumɣin imərʔenut etɬə ajaaka, neme qoraŋə tumɣin. ɣətɣəte ŋʔocʔəqaja qejwe rʔenut ketem cinitkin nenajaaqen. torawerʔəjŋən, toməkajpə ajmetjo, tumɣin rəreŋawjo, ənqen wenɬəɣi nenapeɬaqen. qejwe penin emətʔet-əm cinitkin nenajaaqen. ənkemir ewər ʔaqaramkəcɣən jʔarat. etɬə ŋan iwkəɬʔin ənŋot:

- macənan nəjaarkənen!

ɬəɣen ewər meŋqo ɬəɣi nətcəqin? qun-əm ʔamən ətɬon ŋəteq wʔipeɬqəntəɬʔən murəkekin. ənkə etʔəm ʔamən ɬəɣi nətcəqin wʔewaɣərɣən. ewjanwa ŋəteq nənpeɬqəntewqin wʔiɬʔən-əm! ɬəɣen ewər ɣəmnan cinit wʔiɬʔəkin ewjan ɣətʔənpəŋewqeje, cawcəwawaɬʔanma, rəpicɣərewkə, ɣinejətɬin cit, tənteewatɣʔan-əm kətʔatke. ənkʔam-əm ətɬon wʔitəɬeɬʔən ninenpeɬqəntewqin cəmqək ʔəttʔe. ŋacɣəweɬojpə ninejuuqin, cama nenanwetɣawatqen ʔəttʔən, niniwqin:

- etən qənpeɬqəntekwən! tite məntaŋənqametwawərkəneɣət!

etʔəm ewən ewjanwa cama. mərkoa’rɣərɣəjan nəpeɬqəntetqin. wecərʔoɣərɣən təɬama. ʔəttʔe-əm ənqen piŋkujuujwək ɬʔoɬqəɬetə qənwer ninenpeɬqəntewqin. ʔekwərɣa majŋəa’rɣərɣəjan aaɬomkəɬʔen. ənqen-əm, wʔipeɬqəntetəɬʔən-əm tencəkejewkə, ʔəttʔən nənməqen. ənqenata ŋan cawcəwaramkəcɣa ʔətʔən nəɣjipqin, ənqenawaɣərɣəŋkə. itəkjajwacə wʔinənpeɬqəntewkə ənqen nəketɣuqin. jəqqejjaajoɬqəɬ, rəraqawjoɬqəɬ? ətrʔec rəqametwawjoɬqəɬ!... ewnəpe-əm ətɬon iməreqəkjetəɬʔən ʔəttʔən: armaɣənneketə, kajŋetə, ɣequɬiɬin. ratɣemawŋen wusqəmcəku...- ənqenata nəɣjipqin. teŋqəciqun-əm əməɬʔo ɣepɬʔəttʔəɬin, məkramkəcɣən. mətɬejwəmək, - etɬə qoɬ ujŋe atwaka. ənqen-əm ənqen wʔitəɬeɬʔən ʔataw ɬəɣen cəmqək qaata nenenatwatqen, ʔataw ɬəɣen. miŋkri rənɣəqoraŋə ŋoonkə əjaajpə emɬejwək ʔataw ɬəɣen, naqam ɬəɬetje nineɬʔuqin, nəwətretqin qejwe, itək-əm miŋkri-əm əjaajpə. ənqen cəmqək mitʔewʔiɬʔən waj, awjentoka nʔetɬʔen, ecenurjep waj aterɣatka wajjeɣtetɬʔet, ɬəɬepəɬʔət, qun tumɣət waj. ənqenata waj, turwʔik etɬə aterɣatkəɬʔen. nətajəŋqen. mərkoa’rɣərɣəjan ʔequ nəɬɣəkin ənqen wʔiremke. niwqin:

- raŋətaɣʔe? qekwetɣi! qəraɣtəɣe!

nəraɣtəqen-əm, nəpeɬqəntetqin. amaɬwa nətwaqen, cəmqək qejwe nəwjentoqen, ətrʔec kamcecə nənʔeɬqin, qonərʔəm etə nəretəɬaqen, nəreqqin. niwqin:

- ənqorə təjetɣʔek, wʔeramkepə!

ewnəpe waj nəwapaqoqen remkən,jaaɣɬʔa nəretqin wapaq. roŋok, niwqin, wapaq nenanwetɣawatqen:

- wʔeramkepə qinenɬejwəɣi!

qeɣɬənanɣet ənan ənqorə ninenɬejwəqin. anŋaarkən, keɣətrerkən. ənqorə ninenɬejwəqin, qətɬəɣi uwirit. ənkʔam ewər onməa’rɣərɣəjan nəqəsqəcewqin, nəqonpəŋawqen. ənqenata ɣənməɬkin təwjo, awerʔətkowərkən, enantaɣɬatkowərkən, etʔəm ənqenərək ɬəɣi nətcəqin. ənqen ŋəronɬaŋerək: qoɬ ʔəttʔərəpaɬqəntawjota, ənqorə ŋireqew, ənancinitjajwacwaɣərɣa, petɬe wʔiremke ʔequ ɬəɣwaɣərɣa, ənqenata pəŋəɬ nətwəqen, ŋəroqaw wapaqoɬʔa nenatwəqen. naqam qajworwəqaj cekawetəwaq qənur waŋoɣʔe, mitʔeqitpəɬʔetəɬʔən. miŋkəri waj muri enantenmawkə mitʔeqitpəɬʔetəɬʔəmuri, ɣənməɬ imərʔenut qənur weɬəwaŋeɬʔəmore, orwoor, rʔenut. ətɬon mətjoptaŋawŋomək, mətweɬumək. wuɬqətwiɣʔi, nəkirʔuɣʔi, rʔenut təɬwawjetkənka mətətwamək, ɬəɣen kətqametwaɣʔe. imərʔenut tanjan amənan runin, cacajan... pənɬok ekket, ɣəmnan tiwənet:

- ʔəmto? raj nəreqqin?

- ənŋot! qemipɬətkuk!

ɬəɣen jʔeɬəɣi niwqinet:

- ʔamʔəm, ɣatcatɬen, ɣejəɬqetɬin!

orɣoor waj ənŋinjarakjaaɬeɣtə kikwʔi, qənur wʔiɬʔən. erɣatrʔoɣʔe-əm, kəjewkə penin etɬə antoka. wanewan nəntorkən, penin raɬkotwaɬʔən. ənkʔam qəmeɬ ənan-əm ʔam qun-əm ətɬon, murəkekin cawcəwawaraten kitkit weretwetɣawkə nətajəŋqen, - ənkʔam qəmeɬ ənan-əmjawrenak ŋəroq ekket wʔiɣʔet. ənkʔam majŋətajŋəɣərɣən, weretwetɣawkə ənancinit ɬʔunin. qonərʔəm tənŋiwəɣʔen, tikwʔen:

- ənŋe ŋutku atwaka! rinenrʔeɬewətkuɣʔe qaak, ŋarɣənkenaqajək, reqək.

ənqenata ŋəretɣʔi. quɬitɣiwik araroŋqac wʔiɣʔi. ʔamqon ətɬon, murəkekin eɣruruwe kitkit weretwetɣawəɬʔən wajjaɣtacwaɣərɣa ŋarɣənenata nenawaɬomqen. ənkʔam ənqen tʔəɬeɣruruwe kitkit nəweretwetɣawqen,

ninemejŋərkurqin emətʔet cinitkin wetɣawqaj kitkit. qeɬuq-əm waj nənpaaŋatqen-əm. ətrʔec ənin ɬinɬiŋkin rʔenut, ənqen eŋinməqej weretwetɣawqaj ŋarɣənenaɣtə ninemejŋərkurqin. niwqin:

- ɣəmnin uwik ŋotqen! təjorɣəwetɣakwʔak!

ətrʔec ɣakanjo rʔenut miŋkə rənrəjo, cinitkin uwikkin. ənqen taaroŋkə nenajaaqen, miŋkri-əm eninməɬpuurʔu ninejəɬqin, təmŋaɬɣoɬaq rʔenut taŋetə waɬʔən! ənqen-əm ənqen ŋəteq meɬewəɬʔəɬqəɬ, nəwiritqin, cəmqək-əm ənqen-əm rəpeɬquwe nənpeɬqəntewqin, qeɣɬənanɣet nəmeɬewqin. qonərʔəm qunece neme ɣəm ɣajorɣəwetɣaweɣəm, ketem qunece. ənŋətʔe ŋot, ewən ɣenpewiɣəm. ʔamən ətɬon ʔinə ətri keɬə taŋkənmaɬ nəntenməqen cawcəwata. qaanɬek ɬəwawkə ɣərok, ee-qon, ɣropcətkok. ŋan-əm ŋan, nəkarɣecatkoqen nutenut. qaata caco ninetcəqin ɬəmənkə toraɬatwoɣərɣən. ənkʔam cawcəwat niwqinet: cipcəŋəɬʔət. ənqen ʔaqaɬeŋɣərɣən. amɬəwawa ɣəmnan ɣajorɣəwetɣawa. naqam ɣəmnanjep torqɬawəɬo ninepɬətkujɣəm anŋen, nenajʔojɣəm qaat ənkʔam ɬəwawəŋok qənwer ɣajorɣəwetɣaweɣəm, ɣiwiɣəm:

- ʔeɣot! waɣo! qəpenrəɣətkoo! qənuɣətkoo!

qəmeɬ ɣəmnan təmejŋərkurɣʔen. etʔoqaaqən təqaanmatɣʔak, ətrʔec kətaɣtə waɬʔən, neməqej ɬinɬiŋkin, mooqor tənməɣʔan. wətku ənŋot tənʔeɬɣʔek, ənqenjorɣəwetɣaw təɣtoɣʔan.



10. ɣəmnin-əm waɣərɣən əməɬʔo (zapisano ot cukci tənpəɣərɣəna osjenʔju 1897 na poxoдskoj wiskje)


ətɬəɣən ɣəmninjanor trennoɣtə qətɣʔi. ʔəttʔəjotraɬʔən-əm cawcəwacɣən ʔəttʔəjoɬ muuɬqətərkən, ajɣənto nənnə. ŋenku pəkirɣʔet. niwqin ajɣəntocɣən, cawcəwaɣajmacʔəqɬawəɬcəŋən:

- qəcejwətkuɣi, quwiɬətkuɣi!

niwqin ənŋot:

- opopəjanot məqametwasqekwʔak!

niwqin ajɣənto:

- etɬə!janot nəwuɬqətwiɣʔen!

wuɬqətwiɣʔi-əm, kətqametwaɣʔe, nanqətʔəɬəŋoɣʔe. ikwʔi ənŋot:

- ɣuk! tənanqəpəɣtəɣʔak!

ajɣənto wetɣakwʔe, ikwʔi:

- opopə iɬuke qətwaɣe!

ɣenkirʔuɬin-əm, qonpə majŋətʔəɬəŋoɣʔe, wetɣawkə ɬəwawəŋoɣʔe, ejəɬəke nʔeɬɣʔi. kitkit erɣərʔoɣʔe, majŋəkamaɣraŋoɣʔe. ajɣəntona ŋewʔen rəɣjewennin:

- taɣam! kamaɣrarkən! qəɬqutɣi!

eek ɣenənɬewɬin, ɬəɬepɣʔet: ʔorawetɬʔan jəɬqetərkən. nenəɣjewetɣʔen:

- mej! mej! qəɣjekwi!

naɬwakwʔan. ŋewʔene wiɬute paɬomteɬnen. ujŋe, etɬə awjentoka. ikwʔi ajɣənto:

- ɣuk! ʔam ujŋe, ɣewʔiɬin!

qonaɣte neɣtənet, əməɬʔo irʔət. ənrʔam rəmnete ɣajkoɬatɬenat (ceŋet ʔorawetɬʔan ɣewʔiɬin). ənkʔam ajkoɬatkənək netriɬɣʔen, ŋeranʔorawetɬʔa nepiriɣʔen, qoɬ ɣətkak, qoɬ ɬewtək, rəmnete ɣinirɣiŋetɬin. ikwʔi ənrʔam awənraɬʔən:

- taɣam! ŋeɬwəɬ ŋanqo qaɣtaɣətkə!

ŋeɬwəɬ pəkirɣʔi, ŋireq qaat nanmənat. iwnin ŋewʔen:

- taɣam! qənpetɣənet!

əwema remkəɬʔəmkənjetɣʔi, amqaaramkən əməɬʔo, qoremteɬʔət. ənrʔam ɣamŋəɬoŋoɬen, ʔaɬanwenaŋken wəkwepojɣən ɬawtepə nenkəɬwetɣʔen. wətrətwaɬʔən peneeɬʔən namŋəɬorkən. niwqinet:

- ʔəmto? miŋkri ŋan teɣjeŋərkən? reqe? ɣekeŋe?

peneeɬʔən niwqin:

- qərəm!

niwqinet ɬəmŋe:

- etəqun cejwe?

niwqin:

- macənan cejwe! ətrʔec keŋuneŋ qinejəɬɣətək!

- meŋinnutek rarəcɣatɣʔa?

- ikwənutesqək!

- etəqun mətrenuterɣəɣət?

niwqin:

- qərəm!

- etʔəm mətrenɬəwetɣət?

niwqin:

- nəreqən-əm!

nəmkəqin uttuut ɣeriwɬetɬin, jənjən ɣetejkəɬin, jənjən ɣenɬetɬin. jənjənətkənək netriɬɣʔen peneeɬʔən. ɣeɬwəɬin-əm ənkə. pitjii naqam ɣepintəqetɬin, ammanaŋ ɣeɬqətɬin. ajɣənto niwqin:

- ɣuk! ənanken-əm! nenenet nəmkəqinet! ɣuk! ʔekwərɣʔam macənan! ammanaŋ renʔeɬŋət!

ɣaraɣtəɬenat ənrʔam. pəkirɣʔetjarak. ənŋataɬ əməɬʔo ɣəmnin jicʔemretti cəmqək ɣewʔitkuɬinet. ənnen nəmejəŋqin cakəɣet, cimɣʔun ujŋe, qonpə tʔerkin, amqənʔəco emtumɣin qɬawəɬ teɣjeŋu nineɬɣəqin, kacajŋəŋawəsqatəjŋən. ənnen ɣəmək məqəŋ waɬʔən neneneqej jʔarat tʔəɬərkən, amqənʔəco terɣaarkən, ʔejŋewərkən:

- ate! ate! qəjetɣi!

marawərkən cakəɣet, iwərkən:

- equɬike! equɬike!

qonərʔəm perqəjorkən jʔarat ajkoɬatkənək. qənwer ɣewʔiɬin, nənnə ɣekewji.jaɬɣətɣʔat, raɬqaŋənwək ɣapeɬaɬen, ʔiɣe ɣenuɬin. ənkʔam niwqin ajɣənto, murɣin cakəɣet niniwqin:

- opopəjaraŋə qəpeɬaɣən ɣənin!

e’qeŋewəsqet, qətɬiŋewəsqet, miŋkri!... ɬəɣenitək ɣənritqew, raɣənretək ʔenqeerkən. niwqin ŋewəsqet:

- nəreqən-əm! ɣəmnin ceŋet ətɬəɣən ujŋe, ʔuwequc ɣəmnin ujŋe! jəqqej ŋan ɣət trataraŋɣət, ʔəwaqocetə retem tratewɬaŋən?

əməɬʔo imərʔenut, miɬɣəmiɬ, nutek ɣapeɬaɬen, orɣoor, tajŋəkwət, ətrʔec tajŋəkwət ɣecwitkuɬinet, miŋkri rənrək ʔenqeerkən. neməqej ətɬəɣənin tajkəjo kaaran, utʔəmət, tewririɬ, wʔaret, ratjətjoɬɣən,joroŋə ɣecwitkuɬin, neme retem ɣecwitkuɬin, ŋireqqɬikkin qoraŋə ŋenku ɣanmətkoɬenat, amʔaɬəɣatɣata, empiɬɣəcwitkute, awənajoɣtə, ənŋin ejuɬʔəɬʔət ɣapeɬaɬenat, ɣareɬqətrajwəɬenat. ənrʔam ɣəmnin ənjiwjetɣʔi, niwqin:

- ɣuk! ətɬəwjojɣət! ɣəmək qətwarkən!a’taw mənmejŋekwət! remejŋetɣʔe ewər, ənpənacɣo trenʔeɬɣʔe, ɣəmninjaraŋə ramataŋən. əməɬʔo ŋeɬwəɬ ɣəmnin rejminŋən.

ənkʔam ɣəmnan mətɬəŋen eɬeŋitti ənək nətwajɣəm. amqənʔəco amɣəmnan qaajpə nəɬejwiɣəm. amqənʔəco raɣtək, ketketqametwak. marawərkən naqam, iwərkən:

- ɣuk! ia’m merənre cejwətkurkən? nəɬumŋiɣət, ia’m merənre ɬejwərkən? ɬomŋeqɬawəɬo reecɣatɣʔa!

kitkit quɬinikek neme:

- opopə mətaɬajwəɣət!

ənrʔam enataɬajwəɣʔe, amɬawtepə, amcaata, amqənʔəco. qənwer əməɬʔo rocəŋkə ɣətɣak ɣʔirɬinet nəmnəmət. muri əmə. panena ənkə enataɬajwəɣʔe, emutte. niwiɣəm:

- opopəjanra mənʔeɬɣʔek!

oməɬorocɣetə təcejwəɣʔek, atceta, təwinwekwetɣʔek. wətku ətɬəqetə ʔomruwjena təpkirɣʔek, wəɬʔeŋʔomruwjena. niwqin:

- ɣejetiɣət? opopə ɣəmək qətwarkən!

ənin jicʔemittumɣən, ʔaqaqɬawəɬ neməqej, amqənʔəco nəmarawqen. neme ənkə qeeqən eɬek ɣatwajɣəm, neme tekwetɣʔek. wəkwəqajəna ŋanqen təjetɣʔek. ikwʔi wəkwəqaj:

- ɣəmnin ŋeɬwəɬ tʔerkin! camʔam! ɣəmək ənŋe atwaka!

niwiɣəm:

- nəreqən-əm! opopə neme mekwetɣʔek!

ənkʔam ŋenku təpkirɣʔek ʔejŋewjine. niwqin ʔejŋewji:

- ɣənin ənjiw ŋutku cəmce warkən. opopə kənmaɬ ŋenri mənəɬqənmək!

neme mətekwenmək, ɣəmək ənjiwək utiɬɣəne mətəpkirmək. niwqin utiɬɣən:

- ətɬəwe!jetɣʔi?

- ii! ɣejetiɣəm!

niwqin:

- taɣam! ewər ɣət erɣatək qaaɣtə qəɬqətɣi!

niwqin ɣəmnin ətɬəwjotomɣən ranʔakwərɣən:

- nəmeɬʔew weɬoɬɣən qəɣiterkən! ənjiwin nəmkəqin tumɣin ŋeɬwəɬ ɣerʔecetɬin. nəmtumɣən wetɬə amqənʔəco nətuɬʔetqin. ʔemitɬon ecʔəɬʔən qoraŋə. əməɬʔo nenanmətkoqen, nutek ninuɬuwqin.

ənkʔam etənwətjetɣʔet, nəqaajonratqenat, niwqinet:

- cəmqək ujŋe!

wetɬə niwqin:

- etʔəm, ɣatəmŋewɬenat!

ənkʔam niwqin qoɬ qɬawəɬ:

- etʔəm weɬwəne ɣetuɬʔetɬinet!

etən nəmarawqen, niwqin:

- ɣuk! ia’m tuɬʔetɣʔi?

wetɬə niwqin:

- ɣuk! ɣəm-əm wanewan, ɬuntuɬʔete!

niwqinet qutti:

- macənan! macərɣənan! ənŋe amarakwəɬɣəka. macənan ɣatəmŋewɬenat!

ənŋataɬ ɣəm neməqej tekwetɣʔek. peneɬqutəne təpkirɣʔek. neme peneɬqut ɣəmnin jəɬɣənjiw, ətɬʔanjew, rʔenut. ətrʔec peneɬqutəne ʔatkewma nətwajɣəm. nəmarawqen, niwqin:

- ʔatkewma ɣenjujɣət! naqam ʔamən ɣətɬeqametwata, naqam ʔeqeɬteerkən

qoraɣənretək. qənwer trewiɬucwitkuɣət!

niwqin:

- ewəŋan neme ŋotqo ʔatkewma renjuɣʔe, tranməɣət! ʔataw nəmeɬʔew qəɣənriirkənitkə, qənŋejuurkənitkə! awnanrəɬɣaɬʔata! qənɣənkewetɣətkə, ənkʔam mənɣənkətʔoɬoŋomək. wiɬu mənəɬɣəŋonat! ənkʔam renpekwʔe, rataŋəcʔatəŋoɣʔa. ənkʔam reteŋwʔiɣʔe tite, ekkete ʔəntajwaɬqəɬŋəɣət! ɣemɣeɣekeŋəɬʔe nereɬʔuɣət, naranjarkəneɣət! ʔeɣəɬɣəna qoɬ peneɬqutən əntuuɬpər, qoɬ peneɬqutən ətɬəwe, ŋəromore, nəracwəŋmore,jarak pəkirək nətejkewmuri. peneɬqutən ətɬəwe ipe nermeqin, ŋirenɬeŋu nenapenrəɬʔanmore, ʔetki nenaɬwawmore. ceŋet ewər nəqejuɬtetqin, nerɣawqen, niwqin:

- mejŋəŋireturi, rəpeqetawkə enaɬwawərkənetək! opopə ŋewʔenu məɬɣətək, ɣəpiɬʔu!

niwqin:

- ɣək! ɣəpiɬʔəqeɣti, cikemuɬʔəqeɣti! ənŋataɬ ɣəmnin jicʔemittumɣən ŋenku ɣejetɬin. nəkocəratkoqenat ətri, peneɬqut, ɣeroɬɣən. əneeɬʔin ɣəmnin peneɬqutəne qɬikkin qaat ɣepiriɬinet.naqam ətɬon ɣekwetɬinjaraɣtə. wanewan etɬə ejəɬke. qeɬuq-əm rʔenut nəjəɬnin? ujŋəɬʔin, tənqujŋe rʔenut! qonərʔəm təmŋeɬajwəɬʔən ənqenacɣən qeɣɬənanɣet. erɣatək-əm peneɬqutəne inikwʔi:

- opopə ɣənək jicʔemittumɣin kocərweɬ qinejəɬɣi!

niwiɣəm:

- qərəm!

niwqin:

- waɬə qinejəɬɣi, qoɬ caat!

niwiɣəm:

- qərəm! qərəm!

itkenin-əm caat. niwiɣəm:

- opopə ənjewetə mʔeqejiɬetɣʔek!

tenŋekwʔi, ikwʔi:

- rereq-əm! macənan!

ənketeɣnək tanŋenajpəɣʔak, keŋuneŋ təpiriɣʔen. peneɬqutəne ɣenapenrəɬen, ɣiwɬin:

- kakomej! qʔeqejiɬəsqikwi! ewər ɬəmŋe ŋiremuri mənmarawmək, ɣu!

keŋuneŋ ɣəmnin itkenin, keŋuneŋete ɣətkajpə ɣenarkəpɬəɬen. iɣərjep nətʔəɬqin panena. qonərʔəm əməɬʔo ərɣin remkən ʔetki. tatkʔomruwje, ənin əntuuɬpər, ɣeŋirenətɬenjuɬin ənanʔatkeŋəcʔən. ətɬon mətwəɣʔan iɣər. kətur ŋanenqat tatkʔomruwje omakatɣojɣoɣtə ɣeɬejwəɬin. omakatɣojɣojpə nəjetqin, nəraɣtəqen. ənək jicʔemittumɣət, ətɬenjuk ɣinjuqejəne, ənkə nətwajɣəm. taktʔomruwje pəkirɣʔi, neɬɣaatkoqen. eɬɣaatkoma taktʔomruwjerək remkəɬʔət ɣepkitɬinet nəmkəqinet. qoɬ waaɬɣərɣən, ruɬtə, ruɬtəwji ɣeŋewʔene, ʔeɣəɬɣən. nikwiciqinet. tatkʔomruwje roɬtuwjena nəmarawəŋoqen, niwqin:

- ɣər raŋətarkən ŋanqo? ɣətɬeŋʔocʔeɣət! pecəɣececɣatərkən! ɣətɬeqametwaɣececɣatərkən!

niwqin ruɬtəwji:

- cit winreesqiwəɬʔiɣəm!

niwqin tatkʔomruwje:

- naqam ia’m ewinretke?

niwqin ruɬtəwji:

- ʔekwərɣʔam ɣenpewiɣəm, ənpənacɣeɣəm, miŋkri məwinretɣʔek? teɬeŋkinet ənpənacɣət ətrʔec nəwakʔotwaqenat, awənraɬʔa ɣenteŋəcʔjewe.

- naqam winreesqiwəɬʔiɣət! ia’m wakʔotwarkən? jəqqej ənŋin nəwinresqiwqinet wakʔotwata?

niwqin:

- wəne! ənŋe awakʔotwaka traɬawtətacajweɣət!

niwqin:

- macənan, itək ewər aŋərkəɬatka riirkən! reɬaqeŋatʔəɬəcɣetə amaŋərkəɬka teɣjeŋəɬʔiɣət! ʔaqapeɬaqawəɬʔəcɣeɣəm!

tatkʔomruwje anŋenajpəɣʔe, iwnin:

- taɣam, m-əm! mənpenrəwəɬɣəmək!

ruɬtəwjine ricit ɣeɣtəɬin, ɣirʔətwiɬin. niwqin:

- nəreqən-əm! qenapenrəɣe!

tatkʔomruwjena əməŋ ricit ɣeɣtəɬin ɣawaɬama. niwqin:

- qərəm! ətrʔec ɬewtəŋətte trentəɣət!

ənpənacɣən-əm ɬawtepə ɣarkəpcewəsqewɬen ricite:

- taɣam, qəwinreerkən! qəwinreerkən!

niwqin ənpənacɣən, nəterɣatqen:

- ɣə, ɣə, ɣə! nəreqən-əm. məwinrettək!

irʔən ɣajpəɬen, keŋuneŋ kənmaɬ ɣepiriɬin caat, qaaɣtə ɣakətɣəntatɬen. etʔoqaaqən tatkʔomruwjena namŋəɬomək:

- ʔemi ruɬtəwji?

muri niwmuri:

- qaaɣtə ɣeɬqətɬin.

tatkʔomruwje nəquɬiɬʔetqin, niwqin:

- ɣo, ɣo! ruɬtəw! qəraɣtəɣe! qəraɣtəɣe! ranʔaqatkewŋən ətɬenjunjaraŋə!

enmec-əm ɣaraɣtəɬenat ɣeŋewʔene kənmaɬ. təɬama amterɣata nitqinet. ənŋin waɬʔən armacʔəcɣən, tatkʔomruwjecɣən, əmətɬəqək ənancawcəwacɣən. kəntawaɣərɣa quɬitɣiwik ɣanŋʔotwewɬen... panaɬqotɣəpə waametə tanŋetə təɬqətɣʔek, poqosqajetə. mətiw opopə mənnuɣʔek! ceŋet tanŋəramkən tamemɬəŋa emənne nəjeɣteɬqinet, opopə ɣəm kənmaɬ ənŋin. weɬer-əm məcaqaroɣʔak, məpintekicɣuɣʔek! wasqajŋən-əm ɣoɬajowəcɣən niwqinjanor, inikwʔi:

- aŋqaɣtə mənəɬqənmək kənmaɬ!

iwərkən:

- tʔer meməɬ mətranməŋən, opopə kənmaɬ cəweŋ mənənɬiɣʔen!

qɬikkik mənɣətken ɣaparoɬɬen meməɬte ɣanməɬenat. ənŋataɬ eɬek niwqin:

- kətkətək mənkeŋikupretkumək kənmaɬ, paj-əm məjəɬɣət!

keŋikupretkupɬətkuk niwqin:

- opopə amcena reen utteqejəne qəɬqətɣi! ənkʔam poqosqaken weemqej utte mənejpəɣʔen, neme ənkekin paj məjəɬɣət! ənkʔam cetɬankan qəkeŋiɣən, neme cəmqək cetɬankan məjəɬɣət! ənkʔam ɬʔeɬeŋkə qəwiɬətkurkən, qəɣajməcʔakwe!

ənkʔam-əm ənqen ɣeɬʔeɬenrʔuɬin-əm, niwiɣəm:

- opopə-əmjanra mənʔeɬɣʔek!

niwqin:

- ii! ɣənan cimɣʔute!

niwiɣəm:

- taɣam! paj ɣəmnin qinejəɬɣi!

wasqajŋən-əm niwqin, inikʔwi:

- ujŋe ɣənin paj!

wanewan etɬə ejəɬke. merkəcɣərɣən katam tanŋəcɣən, ʔərʔəqɬawəɬəcɣən!...


11. upenkeɬəmŋəɬ (njet ukazanij o skazitjeɬe, дatje i mjestje)





ŋewəsqet ənnen ikwʔi ənŋot, ɣiwɬin:

- ʔataw notaɣtə məcejwətkuɣʔek!

ɣeŋirewmiŋəɬin, əməɬʔo nəppəɬuqin kmiŋəqeɣti. ənrʔam ŋəroqaw ɣaɣtoɬen. ɣiwɬin ənŋot:

- opopə mənateɬɣəɣecesqekwʔak, muunʔəɣiɬisqikwʔek!

taaqoɣʔe, paɬomteɬɣʔe. ŋoonqo quɬiɬʔetərkən:

- ɣo! qəjetɣi!

niwqin:

- eej! eej! qejwe məjetɣʔek, trejetərkən!

ŋenku ɣərɣoca ŋajətkənək keɬə wətretərkən. qətɬəɣi ɣətɣəte pəkirɣʔi ŋenku ŋawəsqatcəŋən. kaɬʔajŋən-əm ikwʔi:

- ɣənin jətoot tʔer?

ikwʔi ənŋot:

- ŋəroq.

- ʔuwequc-əm ɣənin meŋin-əm nənnə?

niwqin:

- ɣəmnin ʔuwequc upenke.

- taɣam, qəraɣtəɣe! ətrʔec ənqen təmŋəɬorkəneɣət!

jarak pəkirɣʔi ŋawəsqatəjŋən. ʔəwaqocejŋən-əm iwnin:

- keɬə ŋotəŋkə warkən!

keɬə quɬiɬʔetərkən, iwərkən:

- upenken ŋinqeɣti meɬmejŋetəɬʔət!

u’wequc niwqin:

- kako! quɬiɬʔetərkən! ʔataw-əm məwaɬamnarkən!

nəppəɬuqin-əm waɬaqaj, ətrʔec rəɬɣəmiɬ. cəmce-əm nʔeɬɣʔi, quɬiɬʔetɣʔi, tipʔejŋeɣʔi:

- kək, kək! upenken ŋinqeɣti meɬmejŋetəɬʔət! məpontorkən!

qonərʔəm ŋutku pəkirɣʔi, ʔejŋekwʔi:

- upenkej!

niwqin qoɬ:

- wuj!

- ɣənan cinit weɬer ənnen ŋinqej qinejəɬɣi!

- ʔamən-əm qərəm!

- ɣə-ɣə! opopə mənuɣət!

jaracɣən koɬo nəmajəŋqenacɣən, jəkərɣən ɣaaŋkatɬen, əməɬʔo ɣetitqetɬin,jaraŋə ɣʔorawetɬʔama ɣenuɬin. niwqin:

- ɣə-ɣə! weɬer nəŋenqaɣcacaqen!

niwqin upenke qeɬeɬwəncəku:

- ii! weɬer-əm nəŋenqaɣcacaqen!

niwqin:

- ɣm! weɬesqun-əm əməɬʔo tənocɣattək!

naqam ənrʔam ɣəreɬɣʔi, niwqin:

- ɣe-ɣe! piɬɣən tənətʔəɬekwʔen!

niwqin:

- upenkej! neneneqeɣti qənintəɣətkə ŋarɣənoɣtə!

upenkene ʔecuuɬɣən ŋarɣənoɣtə ɣenneɬin. keɬʔete-əm ʔecuuɬɣən ɣenuɬin ɣʔaɬama kənmaɬ. niwqin:

- ɣək! ʔamən-əm inetemjuŋərkən!

ikwʔi upenke:

- ɣi-ɣi! macənan!

niwqin kaɬʔacɣən:

- opopə mətɬəɣʔak!

ikwʔi ənŋot:

- rerəq-əm!

upenken tətəɬ qonpə nəppəɬuqin. ətrʔec kʔeɬinjeqaaq ɣatɬəɬen, ɣeresqiwɬin. ɬəwawərkən-əm, iwərkən:

- ako! təɬwawərkən! ʔəmŋot ʔamən!

neme emjiɬəjiɬ ɣeresqiwɬin, ʔorawetɬʔat nineɬqərirqinet, nenaɬwawqenat. onməcəko, nuterɣəcəku warkət. ŋəɬetəɬʔetərkən nəmejŋʔew. jiɬəjiɬ-əm ətrʔec ɣeɬwəɬin. niwqin:

- ɣo-ɣo! təɬwəɣʔek! opopə məjəɬqetɣʔek!

arəcɣatɣʔe ŋarɣən, ikwʔi:

- ɣuk! upenkene ŋinqeje ɬoŋəɬpənra inentəɣʔi!

kaɬʔacɣən-əm jəɬqetɣʔi. upenkene penjoɬɣən tejkənin keɬʔek ɣroɬmakə. uwintəɬʔennin. kaɬʔacɣən ɣomawɬen. ikwʔi ənŋot:

- mej, omom!

ɬəɬepətkuɣʔi, ikwʔi:

- mej, upenkej! qənpiŋkukwən jənjən!

ikwʔi ənŋot:

- qərəm! naqam nenenə məjəɬɣət!

ikwʔi:

- eɣej! requɬəmŋe!

ikwʔi ənŋot:

- upenkej! eqəɬpe! jənjən ejmewərkən.

niwqin upenke:

-jaa-jaw! kitkit qʔatcarkən!

raɬkoɣtə-əm upenke qətɣʔi, nenenə pirinin, ŋiɬɣe rəkəɬwennin. ɣərɣoɬaɣtə-əm ikwʔi:

- qoro! ŋanqo! pəɬwəntəɣəwaracʔən!

ɣərɣoɬajpə ɣəwaracʔən ejmekwʔi, qonpə cəmce. ŋenku ŋiɬɣən ɣajpatɬen, niwqin:

- taɣam! kitkinuqej qətiŋuɣən!

jarak ɣərɣoca ɣetiŋuɬin ɣəwaracʔən. niwqin upenke:

- taɣam! nenenə ɣepiriɣən, kaɬʔacɣejɣət!

niwqin:

- ʔemi?

- ɣənək kitkit ɣərɣoca! jəkərɣən qətətɬopɣən, ɣənəkaɣtə məneretɣʔen!

kaɬʔacɣa jəkərɣən ɣatətɬopɬen. niwqin:

- ɬəɬet ɣəninet qiɬkəmjetɣənet!

riɬkəmjenninet-əm ɬəɬet, ɣeneretɬin kitkit ʔəttʔəjoɬ jəkərɣək. keɬʔete-m ɣepiriɬin-əm, miŋkri, ujŋe, petɬe ɣetiŋuɬin ŋiɬɣən...

- ɣo-ɣok! eqəɬpe! nenenə-m ʔemitɬon? təɬwərkən!

- ɬəmŋe qaaŋkatɣe! neneneqej jənjənu nʔeɬɣʔi. jəkərɣəcəkoɣtə jənjən eretɣʔi. terɣatɣʔe kaɬʔajŋən:

- ɣə, ɣə, ɣə! təjəkərɣəɬwəɣʔak!

jənjənətkənək ɣeɬwəɬʔetɬin, əməɬʔo ɣeɬwəɬin, rʔenut: ɣətkat, ɬewət, qeptin, əməɬʔo!... ikwʔi upenke:

- ɣuk! qənur ɣəm-əm keɬʔek armaŋ waɬʔeɣəm! ɣamɣawaratək amkawəŋ waɬʔeɣəm!

kaɬʔacɣən ikwʔi:

- mecicʔu erɣawərkən!

- qeɬuq-əm, ikwʔi, jəqqej ŋan tənməɣət!

jənjənək ŋarɣən kaɬʔacɣən ŋətoɣʔe, təɬerkən-əm notaɣtə, təɬama-əm ənqen amqənʔəco terɣatərkən. niwqin:

- ɣuk! upenkene ɣenanmeɣəm!

ənqen-əm ənqen nutenut əməɬʔo ɣenɬetəɬʔetɬin, aŋqak cəmce. ənkə kukete aŋqaken miməɬ nineriwɬəqin, jənjənətkənək ninettʔəqin. ənin nəmejəŋqin kukeŋə, qənurjaraŋə. əməɬʔo aŋqaken ɣənnik kukete nenajmeqen: meməɬ, pewrameməɬ, unʔeɬ, rərkə, kaŋʔeraɬɣən, umqə, kanajoɬɣən, rətenəɬɣawkə nenajmeqen. aŋqaken miməɬ ɣetʔerəɬtetɬin. ənrʔam niwqin:

- təttənratərkən! opopə mʔeceɣʔek!

qonaɣte waɬata ɣatraɬenat, ɬoɬo ɣaɣtoɬen, ŋeranmənɣa ninenrəqin, mənɣətqɬekken ʔəɬoŋet amqənʔəco nʔeceqin. miŋkri jənjən ŋəɬetərkən, ŋenri nʔeceqin, əməɬʔo jənjən ninenpiŋkuwqin. ətrʔec.


12. tanŋenɬəmŋəɬ (zapisano ot cukci tənpəɣərɣən osjenʔju 1897 ɣ. na urociWje kamjennom)





ənpənacɣən-əm ŋirenekkeɬʔən, akkaɣtə niwqin:

- qəɬweɣiɬirkənitək!

nəɬweɣiɬiqinet, ŋireq əɬwet neɬʔunet. eməɬwete ɣaɣajməcʔawɬenat. niwqin-əm ənpənacɣən:

- ʔataw qun, qeɬɣarɣeɬerkənetək!

ənrʔam niwqin:

- ɣuk! təɬwawəŋoɣʔak! opopə koɬekatəcɣa məɬejwəɣʔek!

niwqin ətɬeŋi:

- rereqən-əm! qəɬejwəɣi koɬekatəcɣa!

əməɬʔo koon tejkənin koɬekatətkənək, jəkərɣən-əm tejkənin, qənur konen, ampəɬwənta rəkəɬwjennin jəkərɣepə. koɬekatətkənək wakʔoɣʔe. pəɬwəntəkaŋonaŋacɣa ŋojŋətkənək kəpɬənen. ɣerʔiɬeɬqətɬin. jicʔemittumɣən ɣapeɬaɬen. penin ʔiremjetəɬʔən. təɬama qənur konekon nʔeɬɣʔi koɬekatəcɣən. qənwer ewər ŋenku konek ʔəttʔəjocajaraŋə wətretɣʔi, ɣujɣun-əm nʔeɬɣʔi. ənkə pəkirɣʔet, qɬawəɬ resqikwʔi raɬkoɣtə. reɬkucəku ujŋe meŋin, wusqəmcəku. ətrʔec ənnen ŋewəsqet nəjəɬqetqin. ɣeresqiwɬin, ɣiwɬin:

- mej, mej! qəɣjew qun! qəcajpatɣe!

ŋewəsqet etɬə eɣjewkəɬʔin.

niwqin qɬawəɬ:

- opopə ɬoɬʔoɬɣən məpiriɣʔen! ənŋin mənəɣjekwʔen opopə!

qɬawəɬa ɬoɬʔoɬɣən ɣepiriɬin, panena jəɬqetərkən. qənwer əməɬʔo ɬoɬʔot ɣepiriɬinet. panena jəɬqetərkən. qənwer ɣarəcɣatɬen, qənwer-əm ŋan ɣommacajpəɬen. panena. ukwennin-əm, qonaɣtejanra jənninet, panena nəjəɬqetqin. qənwer-əm inirɣiŋcəku nʔeɬɣʔi. qənwer apaqatɬənen. qənwer-əm ŋətoɣʔe, konetkənək ŋeɬqikwʔi, ekwetɣʔi. ənkə ɣeɣjewɬin, ɣantoɬen, ɣakətɣəntatɬen ŋawəsqatəjŋən. koneta penin təɬeɬʔən. penin ŋewəsqet weɬerkəɬeɬʔən. ewɬənaɬɣəŋojŋəɬʔən konekon. naɬɣəŋojŋepə pirisqəcetɣʔi. panena təɬerkən. niwqin:

-jaw-jaw! qenʔatcaɣe! konekon qʔareɣən!

e’nqu ɬəɣnin. qənwer naɬɣəŋojŋən rəɬəpʔennin, əməɬʔo ʔəttʔəm rəɬəpʔennin. niwqin ŋewəsqet:

- ɣeeej! treqərkən ŋot!

qənwer-əm koneɬʔən aŋqak pəkirɣʔi, aŋqacormək aŋqaɬʔənəmnəm nəmkəqin. qoɬ ənpənacɣən ŋenku waɬʔən niwqin:

- ɣo,jeti?

- ii, təjetɣʔek!

- meŋqokenajɣət?

- ʔetki əjaakenajɣəm!

- naqam reqəɬʔiɣət?jejweɬiɣət?

- wəne, qərəmenajɣəm!

- naqam ŋanqo raŋətaɣʔe? opopə qəpeɬqəntetɣi! ewər epeɬqəntetke ritɣʔe, ŋutku petɬe naranməɣət!

- ʔekwərɣʔam reqe məpeɬqəntetɣʔek? ujŋe ɣəmnin etəɬeneŋke.

- ɣəmnin teɬməcɣən warkən, ewət ɬəmŋe məjəɬɣət!

- taqʔaɬqəɬ ʔemi ratwaɣʔa?

- ʔekwərɣʔam ɣəmnin ujŋe ataqʔaɬqəɬka! ɣəmnin-əm ŋarɣən warkən ŋireqqɬikkin korowat. ənqenat əməɬʔo qənməɣənat. qʔəttʔəmŋətojwəɣən, pəɣpəɣcəko qəjoɣən! teɬmətkənək, qaptetkənək qətineŋeŋɣən. ənkʔam qəŋeɬqikwi, ɣərɣoɬaɣtə qəriŋeɣi. təɬama-əm emtekicɣe qəɬpənrərkən teɬmetə. ewər-əm rimpetwiɣʔe, ənŋin qəɬpənrəɣe!

ɣimpetwiɬin-əm təɬama, ɣərɣoɬaɣtə tekicɣən-əm ɣenintəɬin. ɣinʔətwiɬin-əm, naqam ʔamən əməɬʔo tekicɣən ɣetkuɬin. neme ɣimpetwiɬin. ʔorawetɬʔa paaqaɬɣən cəwinin cinitkin, ɣərɣoɬaɣtə ɣenintəɬin. neme runin-əm, inʔətwiɣʔi-əm ɬəmŋe. ŋenku ɣərɣoca patɣərɣən wətretɣʔi. ɬəmŋe empatweŋoɣʔe, ɬəwawəŋoɣʔe. qənwer ʔəwaɬɬəŋən cəwinin cinitkin, ɣərɣoɬaɣtə rintənin. pirinin-əm neme, patɣərɣək ŋenku pəkirɣʔi. ɣərɣoca patɣərɣək ŋenku wakʔoɣʔe, peŋʔiwetɣʔi. paŋʔewŋətoma teɬməcɣən-əm wʔiɣʔi. ʔorawetɬʔan kənmaɬ wʔiɣʔi.


13. meɬɣarracwəŋkə (zapisano ot cukci tənpəɣərɣəna osjenʔju 1897 ɣ. w urociWje kamjennom)





teɬenjep ŋərorɣare, jəkərɣawəɬʔən-əm, aŋqaɬʔəo’rawetɬʔan qoɬ, cawcəwacɣən-əm ŋəroqaw, nəwiɬikwəɬɣəqinet. weɬekwəɬɣəma-əm nəmarakwəɬɣəqenat. niwqin-əm jəkərɣawəɬʔən:

- opopə mənjaameɬɣarracwəŋmarawmək!

niwqinet-əm qutti:

- nəreqən-əm!

ənkʔam ewər mikəne ʔatkewma nəɬqeɣnewnin rəpjo, opopə mənənməɣʔan!

ŋenku cekəjaa ənnen qoqoŋaɬɣən nənitɬitqin. kitkit wətretərkən. niwqinet:

- ewər mikəne renqepɬuntenŋənin, ewər ənqen əmʔəcəcoŋet rejeɣteɬɣʔe. ewər enqepɬuntetke rentəɣnin, ənqen-əm mətranməŋən! qərəm qeeqənuqej nəjeɣteɬɣʔen!

cawcəwacɣən-əmjanotɣʔe, qeɣnewnin, rəpətkewnin. ikwʔi ənŋot:

- ɣa, ɣa, ɣa! tənpətkekwʔen!

qoɬ-əm wetcaɣʔe kawraɬʔəcɣən, ɬəmŋe rəpətkewnin. jəkərɣawəɬʔən-əm qoɬ ŋan-əm ŋan, aɬwaɣtə qeɣnewnin, ɣaɬaɣʔe. niwqinet ŋirerɣeri:

- opopə məɬqaɣnawəcɣatɣət!

niwqinet:

- jənjən məntejkəɣʔen. majŋəoweɬqacɣən mənəɣtəwentəɬʔatərkən! qəkettəwatəcɣatɣe! opopə ʔennepə rəɬenəɬɣawkə. ənkʔam jənjənətkənək mənənwakʔokwət. ewər raterɣatɣʔa, tenŋu mətreɬɣəɣət! ənkʔam jənjənətkənək nətriɬqin, əməɬʔo ʔəwaɬəjŋət ɣeɬwəɬinet, qəjetɬən əməɬʔo. jəkərɣawəɬʔən-əm terɣatɣʔe:

- ɣə, ɣə, ɣə!

qutti-əm tenŋekwʔet, ikwʔet:

- ʔataw ɣənan! tanŋawqɬawəɬeɣət!


14. wʔeɬʔorawetɬʔawaɣərɣən. panaaɬʔənɬʔatatɣərɣən (zapisano ot cukci ajŋanwata osjenʔju 1897 ɣ. na urociWje suxarnom)


nəwʔiqin-əm ewər ʔorawetɬʔan,janraken ewirʔən nətejkəqin. qərəm penin ewirʔən nəjaaɣʔan. eɬweɬʔin. ceŋet-əm ewər ɬəmŋe cawcəw, ənpəqɬawəɬ, weɬer-əm taŋwəɬɣənaɬɣən tʔer, ŋəroq, ewər ɬəmŋe mətɬəŋen, onməcəko ŋərkircəku nətwaqenat. turneɬɣən əməŋ, rʔenut əməɬʔo. nəwʔiqin-əm ewər, ənqenat wəɬɣənaɬɣət ŋərkercəkojpə nəɣtoqenat, ŋiɬɣət. nətuttejkəqinet neɬɣət, ətrʔec nənwəqenat. etɬə ewiretke, nətajəŋqen wiretək. wanewan etɬə atəɬwaɬka cama. emənŋin nənniqin. nineteɬəmɣəŋqin. torqooɬɣən nətejkəqin, ceŋer turŋiɬɣən macwetkənək əməɬʔo nətriɬqin. nəpɬətkuqin-əm əməɬʔo rʔenut ewirʔət,jaajoɬqəɬte əməŋ nətejkəqinet, pənakwəjocɣən, ramakwəjocɣən, rʔenut. qənur nətenmawqenat əməɬʔo. ənŋataɬ iɬɣənecɣəmketʔuɬqej nətejkəqin, ʔəttʔətʔuɬqej cʔomətkənək nətipqin, ʔəttʔəsqətʔuɬqej qənur. qeɬuq-əm keŋuneŋ warkən, ɬawtepə ŋiɬɣe nənkəɬwetqin wʔiɬʔən ʔorawetɬʔan, kaŋonaŋcʔomətkənək nətɬetqin. katamɣənonrok cotcotək nətriɬqin. keŋuneŋe ɣərɣoɬaɣtə nineniɬɣitqin ɬewət, nəwetɣawqen, niniwqin:

- maŋennotaɣtə teɣjeŋərkən? ŋenku warkən ŋejqej, kərɣəsqəqej, ŋenri kəɬqətɣi!

ɬəmŋe nineniɬɣitqin. ɬewət nitcəqin naqam, ʔenqu ɬəŋərkənin.

- itək-əm ŋenri?

ɬəmŋe nəmərketqin.

- itək-əm ŋenri teɣjeŋərkən?

ənŋataɬ ɬəmŋe nenamŋəɬoqen:

- rʔenutet qəjaaɣənat? ənqenat ewər ɬəmŋe wincʔet?

amaɬwaŋ waɬʔət ɣakanjot nenamŋəɬoqenat, ŋiɬɣən-əm neme ɣərɣoɬ nineniɬɣitqin. nitcəqin, ʔenqetərkən.

- itək-əm eɬweɬʔinet?

ənkə nəmərketqin. ənŋataɬ tunŋiɬɣe nenenomatqen, ʔemi ɣənməɬkin macwetkənək waɬʔən. ənqenata nenenomatqen. amɣəɬɣəɣərɣetə ninenkəɬwetqin, nəmkʔew nəniɬɣitqin ŋarɣənoɣtə, əməɬʔo mənɣətken, ewər ɬəmŋe ənnanmətɬəŋen, tʔerkin-əm ewər ʔorawetɬʔat, cəmqək amŋərootken. etɬə tətɬepə inennekəɬʔin, renoɬɣən nenatətɬopqen, renoɬɣepə ninenneqin, retem nenannəmatqen, petɬe ʔəttʔəqej ŋenku nenanməqen, peneeɬʔən orwətkənək ninetriɬqin. tətɬəŋqac, renməŋqac orwoor nətwaqen, kaŋatɬanjaaɬeɣtə. paɣtəɬɣək-əm ewəca ŋireq wʔaret amwoɬwakə ninetriɬqin. neme nəwetɣawqenat, wʔeɬʔorawetɬʔan nikwʔen, kaŋatɬanwepə ɣepirite paɣtəɬɣepə. ninetiŋuqin, nəwetɣawqen:

- miŋkri qəɬqətɣi? ŋoonre qəɬqətɣi?

nəɣtəqen, nemʔarqen. ʔenqu ɬəŋərkənin.

- itək-əm ŋenri?

nitʔəqin, nəmərkuqin.

- ɣej! ənŋin!

ənrʔam qaat. qənur ɣənməɬkin reɬkukin wetɣawken. etɬə ewərɣərɣetke. emmerənre nəcejwətkuqin, əməɬʔo equɬike nətwaqenat wetɣawma. neme nenamŋəɬoqen peneeɬʔən, niwqin:

- etəqun ʔarɣərɣən quɬinikek ratwaŋoɣʔa?

ninetiŋuqin. niwqin peneeɬʔən:

- qərəm, qərəm ʔarɣərɣən, ʔaqawaɣərɣən ratwaɣʔa.

- əməɬʔo ŋotqen ɬəɬepəɬʔən wetɣərə qətwəɣən. etəqun wajəŋqenəna mikəne ʔaqawaɣərɣən, qacməwaɣərɣən ratwaŋoɣʔa? emənnenjut taŋamwetɣərə qətwəɣənat əməɬʔo!

qoɬ-əm teŋoma nitʔəqin, nəmərkuqin, qeɬuq-əm petɬe rewʔiɣʔe. pənɬopɬətkok remkən nəkəɬɣetqin. kəɬɣanma ekwew nəweŋəɬʔetqin - ʔaqawaɣərɣən teɣjeŋərkən, ənqen akwawwaŋəɬʔatɣərɣən. orwətkənək cəmcekinete nenaŋatkənatqen, qənur qaanmə.jaacə əməɬʔo ʔorawetɬʔat ɣekeŋəɬʔət. ŋenku remkən turəpkirək eqəɬpe nəkəɬɣətwetqinet, qaat amjanra nətənpəqenat, ŋaɬɣəɬ nənpeqetawqenat, eqəɬpe ɬewtiɬɣət nəwjatqenat, amŋacəŋkə nətcəqinet. neme ŋacəŋkə nəkəɬɣetqinet. meŋin ɣənməɬjarajpə ɣekwetɬin wʔiɬʔin orwətkənək, ninenɣekeŋəɬʔewqin:

- ɣut, ɣut!

ɬəɣiər-əm qoɬ peneeɬʔək omaka nənɬʔetetqin. ewər-əm qɬawəɬ, ɣatte əməŋ, qorʔacooɬɣəqaj nəppəɬuqineqej ninetejkəqin. ətrʔec-əm keɣənmiɬɣət etɬə ajpəka. nətajəŋqen jəpək, ammənɣa ninenrəqin qooɬɣən. eqəɬpe remkən nəmiɣciretqin.jep qaat wəjentorkət. əməɬʔo pɬətkuk teɣnəmeɬqin ənqen. qənurjeɣteɬɬʔet əməɬʔo nenarkəpcewqenat qaat. qeɬuq-əm amɣətkata ʔeptətkurkət qaat, ʔoptəma ŋenri təɬeɬʔət. əməɬʔo tʔer remkət ɣajaaɬatɬenat, əməɬʔo ɬəɬepəɬʔət. qaat iɬuke nənʔeɬqinet.

- taɣam, pəkirɣʔi! taɣam nəkəɬɣətwetɣʔen!

ɬəɣen nəkəɬɣətwetqinet qaat, əməɬʔo qooɬɣət nəncəmqetqinet, eqəɬpe nənwenŋəqinet qaat, cəmqək ʔorawetɬʔa peneeɬʔən orwətkənɣəpəjanra ninetcəqin nutesqək.janor rorat ninecwitkuqin, nutesqək nenanəmceerʔawqen, panaaɬʔəwanwək. ɬewət-əm nətriɬqin amɣənonnəkeretə, ɣətkat-əm ʔamən amɣənonʔəɬoɣtə. ənkʔam-əm ənkə ŋiɬɣət neməqej nətriɬqinet, ajweken enomatken, ɣamɣaɣəɬɣəɣərɣepə nəcwituqin. tekicɣət əməɬʔetə waɬʔət qaajpə nəɣtəqinet. ʔəttʔəm etɬə ecwitkuke, ətrʔec nəɣətkaqəmɬoqen. neme ɣətkat ənkəri peɬak ewnecwitkuke! emcetkuke, nətajəŋqen. ənkʔam peneeɬʔən qənur inirɣe emtekicɣe nenarʔeqen.janor ewirʔən nəcwitkuqin, nəɣtəqin-əm əməɬʔo, akerka peneeɬʔən nətcəqin. qutərək nətiŋuqinet ewirʔət, qutərək mənɣa nətakecɣenarʔeqen. miŋkri ŋan ɣəɬɣən wətretɣʔi, nətajəŋqen qənur. ətrʔec qeptikin nəpeɬaqen irʔən, qeɬuq-əm ewəcaŋ warkən. qutti-əmjanra kitkit əjaa nənɬʔetetqinet ewirʔət. nəpiɬɣəcwiqin peneeɬʔən, ʔeɬeɣji qoren ɬʔuɬqəɬək najpatɣʔan. əmqooɬɣən, ewirʔən, ŋiɬɣən məceerʔo nəcwiqinet, əməɬʔo pəɬwənten: waɬə, ɣatte, taa’kojŋən peneeɬʔək cəmceqej nətriɬqinet. amɣroɬmək wəkwən nətriɬqin ewər ɬəmŋe uttuut, əməɬʔo wanə. ɣənməɬkin təwjo warewar woɬwakə rətreɬʔjo, ɣətkak nətriɬqin, amcece. nʔomrʔaw nenarʔeqen wəkwa, ewər ɬəmŋe utte, qənur ŋotqenat ɣətkat əninet, wʔiɬʔəremkənutecejwəkinet. orwəken eteɬewət nəcwitkuqin neməqej. orɣoor qonərʔəm nencimirʔekwʔen əməɬʔo, ewnemcetkuke kəjeŋewər. qejwe qutərək waɬata nəcwitkuqin, miŋkəri ecwitkuke, encimirʔewke quɬinikekjureq qaaramka nerejmitɣʔen. ənŋataɬ nəkəɬɣetqin remkən,jaraɣtə nətenmawqen. ɣənməɬkin peneeɬʔənɬʔetetəɬʔən ŋeranqatceŋa. qonərʔəm amɣroɬmək peneeɬʔək nəpeɬqəntetqinet, ɣənməɬkin-əmjaacə təɬeɬʔən iɣərjanotərkən, qutti-əm emənŋin nekwetqinet. ənanjaacə ŋeranqatceŋa rətjo ewjanwətkoɬʔəɬqəɬa tiwəjɣəqej rənrərkənin,jarajpə rəɬʔatatjo. ketketqaaqənjaa nəquɬiɬʔetqin, nʔejŋewqin:

- wako!jako!

rʔet woɬwakə tiwəjɣe nəkeɬiqin, ʔataw ɬəɣen nəcwitkuqin,jarajpə ɣənməɬ ajmetjo wəkwəɬɣəqaj, məceerʔəqaj ənkə rʔetwoɬwakə ninetriɬqin, newjanwatqen, qənur jʔejepə nutesqək pəkirɣʔet. wəkwəɬɣəqaj ənkə amŋaɬɣəɬ majŋəŋaɣcəŋo nənʔeɬqin, ekwəenməcɣo. ¹req quɬinikek peneeɬʔən repeɬqəntetɣʔe keɬʔenu, requ. etʔoqaaqənjarak kitkit ejmewe, ɬəmŋe tiwəjɣe nərʔetkaɬeqen, ʔejŋewərkən-əm:

- wako!jako!

wəkwəɬɣəqaj enmo nətcəqin. ənŋataɬjarapəkerək,jaraɬʔətjaɣnarkət, ənpəŋewət ŋireq, təmŋaɬɣoɬaq ŋewʔenjərʔət. ɣekeŋəɬʔət-əm tʔer əməɬʔo-əmjomrottəqaj nənrəqin emənnenjut, emnəppəɬuqin. ənpəŋewe rətrəqaɣte nəɣətqenaqaɣte ninetejkəqinet. remkən pəkirək, meŋinjanotəɬʔən, uttəqej penjoɬɣetə nətriɬqin. qutərək emənŋin. rətrəqaɣte mənɣepə nəjpatqenat, etɬə etɬetke. ənŋin nəɣaɬaqenat əməɬʔo.jarak pəkirək, turŋiɬɣəqej, nəɣətqenaqaj əməɬʔo acɣəta nəjpatqenat ricitək amcəwejo. ənŋataɬ ʔemi ewjanwətkoɬʔən raɬkoɣtə qətərkən, ɣənməɬkinet-əm peneeɬʔəŋiɬɣət nənraɣtatqenat, reɬkucəku nenewjanwatqenat. neməqej ŋireq wəkwəɬɣət ŋaɬɣəɬ ŋotqentaɣnək nenajpatqen. renoɬɣəŋkə ŋaɬɣəɬ, ɣənməɬkinek qənur təɬamakenak enməcɣət ninetriɬqinet. nəntoqen-əm ŋarɣənoɣtə, ɣənonkanojpə awcerpəɬwəntəcɣən nenaɣnatqen. neme nəresqiwqin, əməɬʔo ajkoɬjanra ninenneqin. notasqəŋqac, ajkoɬək ewəca awcerpəɬwəntəcɣən ninetriɬqin. ənŋataɬ ɣənməɬkin peneeɬʔətunneɬɣən ajkoɬo nenanrəratqen. nətkiwqin qunece, ewətɬəmŋe ŋirece, pəɬwəntən ʔemi ajwe peneeɬʔək peɬajo, tʔer, puurʔu təmŋeottəqaɣte ninetejkəqinet, taa’kojŋən, waɬə, ɣatte (ətrʔec ʔaɬəɣatte qonpə etɬə apeɬaka), panaaɬʔetə nəɬqətqinet, ŋeɬwəɬ ŋenri naɣtatqen. ɣənməɬ etɬə atwəka, qaat əninjaajot, najwaɬawqenat notanɬʔatanma. məkremkən, ceŋet cawcəw ɣewʔiɬin, ceŋet ewər ŋʔocʔən, təmŋaɬɣoɬaq tʔerkin, nəɬqətqinet ŋenri. tʔer cəmce remkən warkən, əməɬʔo nəɬqətqinet, ŋewʔenjərʔən kənmaɬ. iɬuke erɣatək wak, prerem nəpatqen, qəmɬat omaka nenajoqen. meŋinjetəɬʔən ʔorawetɬʔan, tʔer waɬʔən, panaaɬʔetə ninenɬʔetetqin təmŋaɬɣoɬaq rʔenut, ənnəqej, kəkwatʔaɬaɣjeqaj, nanəwjeqaj, ɬəɣekəkwatʔoɬqaj, emkitkit. turəpkirək peneeɬʔək, caata nəɣrəqin, caatken kaɣepənmən amɣroɬmək ɬewtək nenanrəratqen, kitkit əjaa panrewkə, ajweken-əm ceŋet peɬajot əməɬʔo utʔəmət, rʔenutet ənkecəku warkət. nenanqametwawqen panaaɬʔəjŋən ɬewtək ʔəttʔəjoca, qəmɬaqaja, ʔeɬeɣjitʔuɬqeje, kəkwatʔoɬqaja, reqe. ŋeɬwəɬ pəkirərkən, nəqaanmatqen. tʔer-əm ewən remkən, əməɬʔo nenaqaanməqen, emənnenjut nenaɬpənrəqen ceŋet ajwaɬqəɬ teɣjeŋu nineɬɣəqin. qopqəcʔjepə najwaɬʔawqen, peneeɬʔək cəmce nətriɬqinet rətənte, məɣrənəmkən, qənur maɣnə ninetejkəqin, tənmaj-əm nənnə. utte nenarʔeqen. ɬəmŋe nenantəjaateɣəm. nəpawqenat remkət, nəcajpatqenat peneeɬʔək. qəmɬat-əm məceerʔo nenanramawqenat.jeɣiɬɣən əməŋ, əməɬʔo ɬewətti nəpatqenat, tʔer nəmkəqin qaanmə. ʔəttʔəm əməɬʔo jənjənək nənɬəwetqin penjoɬɣək, qupqəcʔəɬɣən neməqej kitkit, ewər ewnenɬəwetke, riqukete, reqe renuɣnin, ewər ɬəmŋe ʔiɣe. tənmaɣcəŋən-əm ənŋataɬ nəpɬətkuqin, peneeɬʔək ʔəttʔəjocaŋqac woɬqətweɣərɣəɣjet. nəpɬətkuqin remkən nətineŋeŋqin, ɬəmŋe wəkwəqaj nəppəɬuqin, ewər ɬəmŋe uttəqej ŋiɬɣəqeje ninenkəɬwetqin, tiwəjɣəqejək nineniɬɣitqin, nenamŋəɬoqen:

- meŋin-əm rewʔiɣʔe, raraqətkoŋoɣʔa, ʔeqereqe ratwaŋoɣʔa?

əməɬʔo remkən qonpə etɬə ewərɣərɣetke, nətɬepqin əməɬʔo: «  qejŋun, ŋotqen! » qejɣipe quɬinikek petɬe rewʔiɣʔe. ənŋataɬ remkən ammanaŋ nekwetqin, miŋkəjaraŋə warkən, wetɣərəŋ nekwetqin ŋenri. ənqen-əm ənqen awənraɬʔa, meŋin waɬʔən ʔorawetɬʔan, ɣənməɬkin təwjo necɣəmketʔuɬqej, nənnə enaɣaɬ, eekək cəmceqej nanwakʔokwʔan, qənur ʔorawetɬʔan nanqametwakwʔan, ʔəttʔətʔoɬqajətkənək. ʔemi tite ŋan remkən ŋan nəqametwasqewqen, qənur tajŋəkwət nanqametwakwʔan. ewər mətɬənca nətkiwqin, mətɬəŋen kiwkiw ɣaɬaɣʔe, tajŋəkwək nənitɬitqin. ənkʔam remkən qaajpə ɬejwərkən, ənqen-əm peneeɬʔən petɬeqej retkuɣnin riqukete, weɬwe, ʔiɣe, eɬek-əm ŋan ewər kejŋe cama. ənkʔam ʔamən awənraɬʔən nəkiɬwejqin, mətɬəŋen kiwkiw ɣaɬapɬətkok. təmŋeɬʔaɬaŋkə ujŋe tənŋaprətən, təmŋeqaarənnəɬɣəqaj ninecwiqin, macənan nəppəɬuqineqej. nəkiɬwejqin, qənur ɣərok kiɬwejək. nimɬərʔuqin-əm neme, meŋin-əm ewjanwətkoɬʔən qəmiɬqejək nəpjuqin, newjanwətkoqen neme, niwqin:

- jʔajaqəjŋo tənʔeɬɣʔek, riŋepciqenu tətejkəɣət!

ewər etɬə ənŋin etejkəke, mimɬək ecejwəke, ewjanwatka, quɬinikek ɣətkat ratʔəɬəŋoŋət, rennunŋət. ənŋataɬ nəpɬətkuqin. ətrʔetteɣən.


15.jekonneɬəmŋəɬ (zapisano ot cukci ɣatɬe na urociWje suxarnom osjenʔju 1897 ɣ.)



jekunnin ʔeqeteɣinŋəɬʔən ɣatanŋəma, ermecʔu ɬənjo, murək ramketə ramarawŋəɣʔat. ʔaqamarakwʔat. kunnin-əm remkən. rəpet ŋərorɣare ajoɣtə peɬanenat, ɣejicʔeme ŋireq ɬawtəɬəwaɬʔən ətri cəkeɣrew. cəmqəɬ-əm qoɬ, jʔeɬɣətomɣəcɣən. ətrʔec-əm ɣeŋiremʔemite, ɣarənnəmʔameta nʔeɬɣʔet, qutti ɣetkuɬinet əməɬʔo, emqeɣnewe. ənqenata ajəɬɣo ɬəŋkə paaɣʔat, ɣəntekwʔet. ataqʔaka nutek nʔaɬəŋoɣʔat, qopqatəŋoɣʔat. ikwʔi ənŋot, iwnin ɬawtəɬəwaɬʔəna cəkeɣrew:

- ənpəcʔiɣəm! opopə ʔəttʔəjoɬaɣtə amɣəmnan məɣaɣcawakwatɣʔak. ¹reqjarak məpkirɣʔek, turək rəjaɣnawkə taqʔanɬʔatatəɬʔət mənɣaɣcawatənat.

ekwetɣʔi. tanŋət-əm ətrʔec katam mənɣətken nʔeɬɣʔet.jekunnin ʔaqataɣenŋəɬʔəcɣən ɣekkeɬqəɬe, ataɬtanŋepə rəmajŋawjo ekkeɬqəɬ, iɬɣəmərɣewəɬʔət, ŋirerɣeri, jʔajaperaɬʔət, ʔəttʔəjoɬ emcejwe kəɬawərkət, qutti-əmjaacə taqʔajŋaɣʔat. ɣaɣɬətəɬarkət, qənwer ataqʔakəɬʔət ŋireq najʔonat, ɣeŋireqmʔemiɬinet. niwqin cəmqəɬ:

- ɣu! naranməmək! mənorwəjpəmək!

ŋəroq orwət acɣəta netriɬənet, jəpəjanwo. pirqəɣʔetjaacə, ɣənrəru ɬəɣninet ejmewəɬʔət.jekunnin ʔeqeteɣinŋəɬʔən ɣakkaɬqəɬma pəkirɣʔet. wetcaɣʔe, ɣərɣoɬaɣtə piŋkuɣʔijakonnecɣən, katam ɣeewmeɬ. emqənpiŋkuk ɬʔoɬqəɬəjpəjanjanra rətcərkən. panena nəpiŋkucitqin, mərɣewteɬet cecɣeŋcəkojpəjanrʔatɣʔat. ikwʔi cəmqəɬ:

- ii! ɣənan-əm qəɬqeɣnekwən!

-jeɬʔo! ɣənan!

- ee! macənan ɣəmnan!

rənnəkon pirinin, ərət. iwnin ənŋot cəkeɣrewəne:

- katam ɣətoɬɣepə qənpətkekwən, meŋqʔom ewər panrewatɣʔe mərɣew!

-jaw-jaw! ɬʔoɬqəɬəjpəjan jətəcʔetərkən. etəqun kətreɬɣəpə mənpətkekwʔen!

waarwat tiŋunin rəɬpək rəmaɣtə. tok! peqetatɣʔejekunnin, tetʔən-ŋan wʔewjentoɣʔe. nakətɣəntəpenrəɣʔan ŋirenɬeŋu. cəmqəɬena iɬɣəmərɣew jənnin, ənancinit jəmnen, əməɬʔo eɬɣəjʔajapəɬwəntəawerʔəɣərɣən. tanŋərəmajŋawjo ɣəntekwʔi, tanŋət-əm kənmaɬ. taqʔə nejmitɣʔen. ənkataɣnepə paaɣʔat ʔaqamarawkə. ətrʔetteɣən.




16. ʔeqeɬʔəɬʔetkin pəŋəɬ (zapisano ot cukci ɣatɬe na urociWje suxarnom osjenʔju 1897 ɣ.)

meɬɣətanŋəcɣət aŋqajpə ɬejwəɬʔət. caak pəkirɣʔet, ekwəjənrəjŋən naɣaɬaɣʔan, ʔətwe, cəmqək amŋərojot, cəmqək-əm amŋərajot, ammətɬəŋen-əm qutti. aŋqacormək cawcəwat atcəta nʔatcaqenat. nətewəɬʔatqenat, nəɣaɬaqenat, qənwer jənrepə mʔemite nəjʔoqenat. ɣuk, ɣuk! qutti memɬəcəkoɣtə nəpeqetatqenat, qəmek ɣənunək remkən netkuɣʔen.jawrenak ɣekeŋəɬʔət utcəku nəɬejwəqinet. tanŋa-əm ʔamən nacametatɣʔan, nʔatcaqenat. ewər-əm ejmekwʔet qeɣnewmic. pow! pow! qutti acaattekɣəpə nəpeqetatqenat, qutərək qaat nanmənat, cejwe nʔeɬɣʔet. ənkataɣnepə eɬkəɬe ɬʔuwəɬɣəɣʔet, marawkə paaɣʔat.



17. majŋʔarɣərɣətaɣnəŋqatken pəŋəɬ (zapisano ot cukci ɣatɬe na urociWje suxarnom osjenʔju 1897 ɣ.)


ənnen ʔaacek notajpə ɬejwəɬʔən, qɬikkinjarat, naqam ujŋe meŋinjeɣteɬɬʔen, emwʔiremkən əməɬʔo. ɣətʔetɣʔi, armacʔəraɣtə resqikwʔi, empeneeɬʔət narəcɣətwaqenat. əməɬʔo tekicɣən ənancinit ɣapatɬen kukek, ɣetkiwɬin ənkə, jəɬqetək ɣaɬwawɬen, əmnəkeret nəwetɣakwəɬɣəqen wʔiremkən. erɣatək enaaɬʔetə resqikwʔi, ɬəmŋe takecɣəpatɣʔe, jəɬqetək ɬəwakwʔe ampanaaɬʔəwetɣawa. ŋanenqac neme rəmaɣtetə resqikwʔi emənŋin. əməɬʔo qɬikkinjarat emrənɣiitejopannenat, qənwer wʔeramkəwetɣaw waɬomnen, paɬomteɬnen əməɬʔo. wiɬwiɬ-əm pirinin, məkwiɬ, ənəkraɣtə ɣekwetɬin. naqam wʔiremkənjaaɬatɣʔe kənmaɬ. ewər miŋkri remkicirkən-əm, qonpə eɬʔukəɬʔin omaka nəjetqin, reqək ɬəɬek ewətrəkəɬʔin. ŋan-əm ŋan ʔaaceqqaj, wʔiremkətumɣəqej, qonpə eŋeŋətwiɣʔi, mejŋeŋeŋəɬʔu nʔeɬɣʔi.


18. ɬəmŋəɬ (zapisano ot cukci ɣatɬe osjenʔju 1897 ɣ. na urociWje suxarnom)

enmen cawcəw eŋeŋəɬʔən, ənin qunekək təɬwənnencʔen wʔiɣʔi. pənnətwaɣʔe ənpənacɣən. 
- ɣuk! - niwqin. opopə məɬqərerəŋoɣʔak, ʔemi ŋan, mikəne pirinin?  
uwik-əm panena reɬku warkən, etɬə enreqewke wanewan. qərəm nənutənɬʔetennin. 
- taɣam, - niwqin, ŋireq qaat qəkəɬɣetɣətkə. 
iɬʔutkuɣʔi, qaat enatwatənat, ekwetɣʔi, təɬejqetɣʔi, peqetatɣʔe, anŋatɣʔe. əmʔəɬoŋet arəcɣətwaɣʔe, qənwer qutɣʔi, nəwatɣʔe, qaat-əm peŋʔiwetəɬʔət, qənur majŋəjaajpə pəkitɬʔet. əməɬʔo nutenut ɣitenin, ewən ujŋe. erɣatək niwqin:   
- qoɬ ɣakanjon qəkəɬɣetɣətkə!  
iɬʔutkuɣʔi, qaat enatwatənat, təɬejqetɣʔi, peqetatɣʔe, ŋeranʔəɬoŋet arəcɣətwaɣʔe, qutɣʔi, nəwatɣʔe, qaat-əm, qənurjaajpə pəkitɬʔet. erɣatək-əm niwqin: 
- qoɬ ɣakanjon qəkəɬɣetɣətkə, ewər-əm ɣəmnin eɬɣarŋəttəken ʔəttʔən əməŋ qəkwutɣətkə. ɣʔəttʔəma mekwetɣʔek. 
qənwer ətɬon ŋəronʔəɬo arəcɣətwaɣʔe, qənwer nəwatɣʔe. 
- təɬʔuɣʔen, iwərkən. ŋan-əm ŋan!... ɣərɣorramkək eekeɣjit wotətwarkən. ɣaɬɣaŋawkaɬʔanotak, wusqənutek,janramʔanotak! 
eɬʔotkoŋoɣʔe, iɬʔutkuɣʔi, anŋatɣʔe, nəwatɣʔe, uwekəcɣən pirinin, təttunin, ŋacɣəjaarrəɬɣətɬəŋən təttunin, ŋacɣəmənɣətɬəŋən riɬunin. mranjaarrəɬɣətɬəŋən təttunin, mranmənɣətɬəŋən riɬunin. ŋacɣəweɬəprəɬɣətɬəŋən təttunin, ŋacɣəkerwatɬəŋən riɬunin, mrajpə-əm ʔamən-əm ənŋin. ʔetti-əm təttuninet, əməɬʔo mənɣət ejuɣʔet. jəkərɣəcəkoɣtə təttunin, qənwer ɬəɬepɣʔi, wakʔoɣʔe. ikwʔi ənŋot: 
- ɣuk! turejəɬqetɣʔek!
qejɣipe əmjʔeɬɣəŋet jəɬqetɣʔi. nəmətwaŋoɣʔat tepenineŋe.


19. meɬotaɬəmŋəɬ(zapisano ot cukci ɣatɬe na urociWje suxarnom osjenʔju 1897 ɣ.)  

meɬotaɬɣən reqoketə ŋawtəŋɣʔe. ikwʔi ənŋot, iwnin:
- kətʔatkejeqaaq niwɬəqin!
ŋewʔene ʔuwequc iwnin:
- qəpicəɣiciɣi!
amqənʔəco amjomrottoot nineretqin. niwqin nuteŋewət:
- ratanŋawŋen! təqupqetɣʔek!
niwqin ʔəwequc:
- naqam ɣənancinit qəɬejwəɣi, qəpicəɣiciɣi!
- rerəq-əm!
weɬʔəttʔəɣətkaɬɣəqaj rennin. ʔenqu ɬəɣnin miɬutete.
- opopə ɬəmŋe amɣəmnan!
matacʔəɬɣən ɣeretɬin, cawcəwawʔaɣte raɬqaŋənwepə renninet. ʔenqu ɬəɣninet ŋewʔene. anŋenajpəɣʔe qənwer ʔəwequc:
- naqam ewɬəjeqaawaɣərɣəŋkə ʔanqatəcɣatəŋoɣʔe. opopə məcwiɣʔen cəmqək!
cəwinin. təmnen.



 20. kejŋəwiɬuermecʔən (zapisano ot cukci ɣatɬe na urociWje suxarnom osjenʔju 1897 ɣ.)  

kejŋəwiɬu armacʔəcɣən. ənək reen etɬə aracwəŋka meŋin. enmen nəmtumɣe ŋireq kərəŋet ɣeretɬinet, jʔarat aaɬomkəɬʔət. rəpeqetawkə nəmtumɣe nenaɬwawqenat. qənwer ŋətoɣʔe kejŋəwiɬu, ɣətkajpə pirininet,jaraɣtə riwɬəninet. ceɣətuk qoɬ ɣatwaɬen ermecʔən, kejŋəwiɬun armaŋwaɣərɣən waɬoma ɣente, ənqen-əm ənqen ɣapojɣəma ekwetɣʔi. wanewan etɬə ejəɬqetke. əmʔəcəcoŋet nəɬeqin, əmnəmjekwe ampənɬota nitqin.
- iʔam ətɬon ejəɬqetke, - nəmnəmət ikwʔet.
- naqam ətɬon təɬwawərkən. əmkuwcemɣʔota. mejŋəɬinɬiŋe.
qənwer-əm kejŋəwiɬunjaraŋə ɬʔunin:
- ʔemitɬon kejŋəwiɬu?
kejŋəwiɬun ətɬəɣən niwqin:
- qəpaŋʔewŋətoɣe, qʔatcaɣe! notaɣtə ɣeɬqətɬin, petɬe rejetɣʔe.
- qərəm, qərəm! miŋkri qətɣʔi, maŋenqacaɣtə?
- qejwʔem rejetɣʔe petɬe. qeeqən qəpaŋʔewŋətorkən!
- qərəm! amkuwcemɣʔota təɬwawərkən paŋʔewŋətok. ʔemi kejŋəwiɬu?
- ewər-əm ɣənan cimɣʔute! ŋotenqacaɣtə ɣekwetɬin rʔetjekwe. ewər raɣaɬaɣʔa, rajʔoŋən!
kəcawəcʔatɣʔe, jʔonen, pərqaŋajək. ewər-əm tutɬʔuk kejŋəwiɬune wiɬut kʔeɬite jəmninet. 
- mej! etəqun kejŋəwiɬu etɬə eɬʔuke?
- qərəm! naqam teɣjeŋu ɬəŋkə, ʔamən-əm mənəɬqəritcəqikwʔen!
- rerəq-əm!
- ətrʔec-əm wəjoɣtə wəkwəɬɣəqaɣte-əm ənnenjut təɬamaken mənejmitɣʔen!
wəkwəɬɣən qepɬunin katamjarameɬ. pirinin, rəɬʔetennin.
-jaw-jaw! jʔarat nəppəɬuqin!
ejminnin-əm eɬweɬʔin mejŋəcʔən.
- ənan eɬweɬʔin.
jarameɬ waɬʔən wəkwəɬɣəcɣən. metkiit riɬɣinnin.
- kejŋəwiɬu-əm pənɬorkən? ¹req-əm cəmce warkən.
kʔeɬi jənnin, wiɬut wətretɣʔet. wəkwəɬɣən pirinin qonmənɣa, ŋaɣqaɬetɬə rintənin əjaa... ɣəntewəsqəcetɣʔi kawraɬʔəcɣən.
-jaw-jaw! qeeqən qʔatcaɣe, ɣəməɣrak qəpaŋʔewŋətoɣe!
aaɬomka kəcawəcʔatərkən rʔetjekwe... nəmnəmetə pəkirɣʔi, ajɣoonkenaɣtə.
- ʔəmto? ɬʔuɣʔen? 
- ʔetki. raqəɬqəɬ! raqəɬqəɬ!
ejəɬqetke raɣtəɣʔe-əm kəcawəcʔata. raɣtəɣʔe neme kejŋəwiɬu. niwqin ənpənacɣən:
- remkəɬʔən-əm ʔemi?
- qo! ɣəntekwʔi... tʔejŋekwʔen, təquɬiɬʔetɣʔek! aaɬomkəɬʔen naqam.
jəɬqetɣʔet. ətrʔetteɣən.




21. əɬwenatcəɣərɣən (1896. zapisano na rjekje moɬonde ot cukci kawəno) 

ʔajŋama əɬwəɬu, nəmkəqin əɬwet nənməqenat. raɣroɬmək ninetriɬqinet. ənkə nətwaqenat əmʔəcəcoŋet. amqacakenak nətekicɣəcwiqin, ninenpetqin ətrʔec riɬeqʔəttʔəm ewnemcetkuke. ɬinɬiŋ-əm aɣtokəɬʔen, pror-əm cəwik nətajəŋqen. ətrʔec nəɬewtəcwiqin, etɬə enwenŋəke, piɬɣən ninetiŋuqin, nanqətʔoɬ ninecwiqin, mrankəɬpak ninenrʔecumkewqin piɬɣən, keɬiɬə ninemutɬəttʔəqin, etɬə ejərʔetke, naqam ŋiɬɣəqeje, niwɬəqineqeje ninenkəɬwetqin. ɬewtək ʔəttʔəjoca, ajmakək ʔəttʔəjoca ɣətkat ŋaɬɣəɬ ninetriɬqin. nəwuɬqətwiqin. ɬʔuɬqəɬ əɬwin irʔe nenarʔeqen, miɬɣəmiɬ ənkə ninetriɬqin,jeqaaq əɬwin cotcoto nətcəqin. erɣatək-əm eqəɬpe nəɣjewqin inʔe, turəɣjewkə wətəcɣənjanra nəɣtəqin. ɣənməɬ etɬə atwəka - keɬiɬə mrankəɬpak ninenitɬitqin. nəmŋəɬotkoqen, ŋeɬɣəqajɣəpə tiwəjɣəqejək ninenitɬitqin. iɬɣiqetərkən keɬiɬə-əm ənqen. tiwəjɣən-əm mənɣa nənrəqin. nəwetɣawqen, niwqin:
- etəqun ɬəmŋejaacə kəntaɣərɣən ratwa!
ewər iɬuke waɬʔən, qərəm ratwa. itək-əm ewər ratwa quɬinikek tite. iɬʔuɬʔetərkən-əm, petɬe eɬweɬʔin rejetɣʔe. qejɣipe, qeeqən ʔatcak,jetərkən ŋotqenacɣən. ŋenku qorak ninenwenŋəqin,jaraɣtə ninenɬʔetetqin, təɬamajomrottəqaj ninenɬəpʔetqin, ənkʔamjarak pəkirək acɣəta ninetriɬqin,jomrottəqaj qənur cotcoto ninentəqin. ewər məkəɬwek ənnanʔəɬo mətɬəŋen nəpkirqin. nəmkəqin nenanməqen ənnanɣətɣak, təmŋaɬɣoɬaq, ŋireqqɬikkin, ɬəmŋejep ɣaparoɬɬen. ətrʔec tətɬʔəttʔəjoca etɬə atwaka, amraɣroɬmək əməɬʔo acɣəta nətwaqenat. ənŋataɬ ninetcəqin, nəreɬqəpatqen, qənur aŋaŋʔəɬo. ənkʔam kəkwatʔaɬaɣjeqaj eɬekin əməɬʔo nenaɣtoqen, nacʔəqaanmatqen, əɬwekjaaɬeŋqac ninenpetqin, nenanatwəqen. ceŋet-əm ecʔəɬʔən qoraŋə, ecwacɣən amcece nenarwətkoqen, toreɬkatkənək ninetriɬqin rupət, reɬqəpat-əm əməŋ ninetejkəqin, taŋreɬqəpat. ecʔən, paɬqomraɬɣən rʔenut, ewər ɬəmŋe pʔopoqaɬɣən ninenrʔeɬewqin. kəkwatʔaɬaɣjeqaj ninecwitkuqin, wərətkənək, tənətkənək ninenpiwqin. macənan ŋireqqɬikkin tʔer, mənɣətken ɣaparoɬɬen, əməɬʔo kəkwatʔaɬaɣjeqaja ninenpiwqin, neme ajkatkənək, neme ʔenɣərɣək. riɬqəriɬ-əm, ninenneqin kokajŋən nəmejəŋqin, qənur əməɬʔo miɬɣəmiɬ neməqej, qejuuqej nenanməqen. ɣənməɬkin ʔeɬeɣjitʔuɬqeɣti nənnə tənperet. qejuuqej təməpɬətkok ənŋataɬ remke tənperet nəperetkoŋoqen, meŋin-əm nimpeqin ʔorawetɬʔan naɬpottərkən, tʔerkin. petɬecəku nenajojwəqen, neme rupət ɣənməɬkin əməɬʔo. qejuumutɬe tʔer rətənte ninenmutɬewqinet. ənqen-əm ŋan nənnə qejuuqej - tənwaj. ceŋet nəmkəqin remkən ɣumeketɬin, emənnenjut ninejəɬqin əɬwin ajmak. ətrʔec ɬewətti inejəɬkəɬʔinet. ceŋet-əm tʔerkin əɬwəɬu, emtekicɣe nenaɬpənrəqenat, amɣətkata emənnenjut. ewər wetɣərə, emtərɣətʔuɬqeje, ewər-əm qonpə ənnencʔen, ewər ɬəmŋe ŋireq. ənŋataɬ qonpə tənqənnencʔen, ətrʔec amɣətkata nenaɬpənrəqen, meŋin cawcəw, ɣajməcʔəɬʔən, cəmcekin, rʔenut. ɬewətti-əm tʔer mewən, əməɬʔo etənwa ninenrəqin, wajəŋkə rənoɣərɣepə, ŋəɬɣəɬək ninenitɬitqin. ɬewətti ŋenku nenajmeqenat, tʔer nəmkəqin. ewər-əm ɣaqetəkwatɬenat, ninenɬəwetqin, penjoɬɣəcɣən ninəwintəqin. ənkʔam peɬɣənoɬɣən ɣanaɬɣəma ninecwiqin, amjanra nenarɣəqen, qənur məŋikin  tətəɬ nenenomatqen, ceŋet-əm omom teɣjeŋu ɬəŋkə. ənkʔam peɬɣənoɬɣəqaj ɣənməɬkin rəɣjo qeptik nenajpəqen, niɬʔutkuqin, qənur məŋikin. tʔer-əm ewən warkətjararte, ənnen-əm, ŋireq-əm, nəmkəqin-əm, ratwaŋət, ŋirenɬeŋu nenrərkənet, qutti wetcarkət-əm təmŋaɬɣoɬaq penjoɬɣək amɣroɬmək, ətrʔecjaacə qərəm. nətipʔejŋeqinet əməɬʔo: ew-ew-ew-ew! penin ʔəttʔəjutɬʔen ɣrep nəjaaqen,jaraken-əm awənraɬʔən amənan nətipʔejŋeqin: ɣa! meŋin! ɬewəton!.. əmʔəcəcoŋet jənjən nəwintəqin, təɬɣəɬewət nənwenŋəqin, nenajwarʔawqen, neme ɣaqopqəcʔəma ninentəqin. prerem ninetejkəqin, əmnəkeret nəwaŋeqenat ŋewəsqetti. erɣatək ɬəmŋe inʔe nəɣjewqinet,jep erɣərʔoka, kitkinuqej nəjəɬqetqinet ŋewəsqetti. ənŋataɬ əməɬʔo remkən nəqoraɣərkeqen. etɬə atətɬopka tətəɬ. nərʔiɬeqinet. tətɬʔəttʔəjoca nənpəqen ŋeɬɣəɬɣəqaj, rʔenut. meŋin ʔəttʔəjoca nəpkirqin, ənqenəna qeɬuq-əm nejminnin. penjoɬɣək ecʔətʔuɬqej ninetriɬqin. neme notaɣtə ninenintətkuqin, nəraɣtəqenat, preremət tajkəjot tʔer, emnəppəɬuqineqeɣti tətɬək ɣərɣoca, wocwəcʔətkənək. məkremke ənqen ninepiriqin, meŋin-əm nimpeqin, naɬpottərkən. ənŋataɬ nətətɬopqen tətəɬ, remkən nəresqiwqin raɬkoɣtə, nenankawawqen, ənŋataɬ nəpɬətkuqin,jaraɣtə nəɬqətqin, ceŋet-əm newjanwəpcətkoqen awənraɬʔən. peɬɣənoɬɣən-əm ɣənməɬkin jəpjo tʔer waɬʔət ʔorawetɬʔat, ŋaɬɣəɬ qeptik emŋirejut ninetipqin, nəpampəcetqenat əməɬʔo. qoɬ niwɬəqin pampəc tajŋəkwək nətɬetqin. ənŋataɬ ceŋet nəmkəqin ajwaɬqəɬ əɬwin, miŋkə cinitkin peneeɬʔən warkən, ŋenri nəjaɬɣətqen, miŋkə ŋenku əjaa warkən, macənan nekwetqin, qoonməɬɣən ʔəttʔəjoɬken, ʔemi ɣanməɬen əɬwəɬu, ənqen nənɬʔetetqin, cəmceqej nəjaɬɣətqen. neme ɣətkat, ʔemi tʔer ɣanməɬenat əɬwet, emənnencʔen nənɬʔetetqin, ewər remkən nəjʔoqen, ŋeɬwəɬ-əm ŋenri naɣtatqen kənmaɬ, ajwaɬqəɬte ɣənməɬkinet əməɬʔo nənɬʔetetqinet ŋenri. ewər-əmjaacə təmjon qejuuqejən ajwaɬqəɬ əməŋ kənmaɬ. ənŋataɬ nəqaanmatqen ənkə, tʔer remkən nəjetqin, macənan tʔer, ceŋet cawcəw, əməɬʔo nəqaanmaqen, ɬəɬepəɬʔən, remkəɬʔən ʔemitɬon. miŋkri məkajwaɬqəɬ teɣjeŋu nineɬɣəqin. ewər nəpɬətkuqin remkən, neme ʔətʔəmət ɣeɣtəɬinet, penjoɬɣək nənɬəwetqinet əməɬʔo. ənŋataɬ amjaraɣtə nətenmawqen remkən, qoraŋə nejmitqin, nəqoraɣərkeqen. qoraɣərkepɬətkok, nətənomakawqen, qəmɬaqaja məceerʔəqaja ninenintətkuqin, nutesqək nətcəqin, əmə nutesqe nenarʔeqen. ənŋataɬ remkən nekwetqin. əməɬʔo remke qaanməjot nenaŋatkənatqenat. cəmqək nəpeɣtəmcetkuqinet.



22. ɣəmnin ɣənneɣŋəttəɣərɣən (1896. zapisano na rjekje moɬonde ot cukci atqə-waaɬɣərɣən) 

ərət təntəwatɣʔan, ənkete ɣataɬen ʔinə, kitkit ɣenpətkewɬin, tərkeeɬʔetɣʔek, jʔok-əm təɬwakwʔak, qutti-əm cejwe weɬerkəɬeɣʔet, qənwer-əm ɣekeŋe təjaaɬatɣʔak. cejwəɬʔe rʔetetə ɣaɣtatɬen, rʔetə ɣepkitɬin, ʔinə təpenrəɣʔan rʔetjekwe. kətʔatke orwoor nəppəɬuqin, orwa trətteɬɣʔan, ekwewe ʔəttʔəjoɬɣətkata ɣʔeptətkuɬin. təɣaɬaɣʔak, tətɬepɣʔekjaaɬeɣtə, panena nəɬeqin. neme təjʔon, neme orwa trətteɬɣʔan. ŋenri təɣaɬaɣʔak, təɣiteɣʔen, panena nəɬeqin ʔeɣəcɣən. qənwer keŋuneŋ tənrəɣʔen, tənpa ɬawtepə tərkəpɬəɣʔan, tənməɣʔan. quɬinikek qeperin winə ɣeɬʔute, ʔəttʔət ɣetriɬe, uttək qeper ɣettetɬin, təɬqeɣnekwʔen, tənməɣʔan. kejŋətjaracəko təjopatənat, tətəɬ utte ɣejpəɬin, uttət ŋiɬɣe ɣenkəɬwetɬinet,jaraŋə, kajŋəron ɣenewɬin, ənkə pojɣa tətənpəɣʔan.jatjoɬetə utkucʔən təntəwatɣʔan, tənməɣʔan - ɣəwaɣʔe.jatjoɬte ɣekeŋe təpenrənat, ɣajʔota, ɣanma. əɬwet ɣeɬʔute, ɣacametata, təɬqeɣnewənet, tənmənat. wopqə təɬʔuɣʔen, rakwətcəŋən, koɬo nəmejəŋqin, nunrepetqin, nərkəɬawqen, qənur ujŋe ʔəɬʔəɬ, petɬe namecatqen.jawrenak mimɬək təɬʔunet ŋəroq,janrʔatwəqaja  nenajʔojɣəm, pojɣa tətənpəɣʔan, tənməɣʔan qoɬ, qutti-əm ekwetɣʔet. mejŋʔətwʔet pəkirɣʔi, ənnanmətɬəŋen ʔorawetɬʔat, metkiit netiŋuɣʔen ɣəcormetə, nəɬwawqen, ceməsqəmemɬək nənwenŋəqin. ŋerɣerək-əm qoraŋə təntəmŋekwʔan, nineɬqəririɣəm. wəsqəmcəku ɣəmnin ɣakanjo ɣerʔiɬeɬin. ʔarek nəɬwaweɣəm. qənwer orwoor jənrepə peqetatɣʔe, ɣəm-əm utte tirɣʔek ɣətkata. qənwer ewər təɬqutɣʔek, jənrepə təttetɣʔek, qaat-əm ɣatɬəɣatɬenat. ɣətkaɬɣən-əm ɣəmnin tʔəɬɣʔi. ənqorə traɣtəɣʔak, erɣatək-əm mətiw - etʔəm ʔataw ŋan. wenɬəɣi təcejwətkuɣʔek. wenɬəɣi ʔeqereɣʔi.jawrenak neme ʔiremjetək ɣakaŋqor ɬəwɬetɣʔi, ottəkwaɣʔat qaat. ɣətkaɬɣən-əm taŋəkwaɣʔe, qonpə tənutɣʔi, əməɬʔo cimetɣʔi, qonpə aaŋkə nʔeɬɣʔi. ənŋataɬ kitkit nəmeɬewqin, neme ŋan tʔəɬəŋorkən. ətrʔetteɣən.



23. ʔeɣŋəttəɣərɣən (zapisano na wjerxowʔjax reki kamjennoj ot cukci nəwat)

mətqəmət-əm nətaɬaqen meməɬen. taɬataɬ kənmaɬ ɣamətqəma nəpatqen. miŋkri amtaɬataɬ əpatək nəɣtəqen. petɬe əməɬʔo rencimewŋən. mətqəmət kənmaɬ nutɣəqin, qərəmjanra renʔeɬɣʔe, qənur nəjʔaqen. nanəwje kənmaɬ nenapatqen, nititqin nəmeɬʔew, pəɬwəntəqamatkənək ninetriɬqin. əpaɬɣən kokatkənək nenajmeqen, katam tətɬəwətɣərək əpaɬɣən ninetriɬqin. neme  nanəwjeqaj əpatjo tŋaɣərɣetə ninenintətkuqin. wiwti əpaɬɣək ninenrʔeɬewqinet, niwqinet:
- tottoməken ɬoɬʔoɬɣəcɣən, qərəmen əpaɬɣən!
ənkʔam nutek nətriɬqinet, ewər ɬəmŋe nenajmeqen uttək, nenantəwatqen, nenapeɬaqen ɣərɣoɬ. riqukete qərəm nənunin. niwqinet:
- ŋotqen itʔəcʔəɬɣəqej, qərəmen wiwət təntəwatɣʔan!
ewər ŋan ənnencʔen ʔiɣe renuɣnin, retitqennin, ninʔəqin. nəmkəqin-əm ewər, nimpeqin. ewər ɬəmŋe qɬikkin rətwatjot ənnenuttək, ɬəmŋe iɬɣəɬqək ujŋe uttəkəɬʔin, tʔer omaka ninetriɬqin. tintinək patɣərɣən ninenewətkuqin, ɬəməŋkə, ənkʔam ninenʔimpetqin. ənkʔam ʔinə, miŋkə waɬʔən əməɬʔo, ninejɣirqin, ceŋet-əm imərʔenut təkerkən. riqukete əməŋ nineɬʔuqin, naqam nəruɬqin reqokaɬɣən, emʔiɣe ninenwentetqin. wiwətti-əm nətəmqetjiwqinet, qərəmjanra nəɬqətənet. ceŋet-əm ʔeɣəmkənjetərkən, ənnenɬeŋu ɣətkata ninenwentetqin. tʔer-əm ʔiɣət, əməɬʔo petɬe ninetitqetqinet. ewər meŋin nimpeqin, emənnenjut, əməɬʔo ninenuqin naqam. nanqəcəko wiwətti nəɬɣəqinet, nʔeptətkuqinet. ewər mikəne nəmkəqin wiwətti ɣetitqetɬinet, petɬe nəwʔiqin qonpə. ewər ɬəmŋe ŋəroq, ewər ɬəmŋe ŋəraq, camʔam petɬe rewʔiɣʔe. ɣaɣtəuwekeɬen-əm ʔeɣəcɣən. ətrʔec impətwirkən, erʔiɬemjetkəɬʔin. emmerənre ɣatata. ənkʔam ʔemi wʔiɬʔən ʔinə ʔorawetɬʔa nineɬʔuqin, nanqən nenatraqen. nenarəɬɣəqenat əməɬʔo wiwətti nanqəcəkojpə, neme nekwetqin, neme ŋoonkə cəmqək wətretərkən ʔinə. ewər ɬəmŋe ewʔike, jʔarat nimpeqin, petɬe nenajʔoqen. neme nanqən nenatraqen, wiwətti nenarəɬɣəqenat. əməɬʔo-əm nineɬqərirqin, miŋkə ɣeɬʔute, ŋenri nəɬeqin ʔeɣəcɣən. ninʔəqin naqam ənqen, qərəm petɬe ʔənəjʔoɣʔan. qejwe enʔəqaaɬʔen  ɣakanjo, metkiit nenajʔoqen. nenanraɣtatqenat tʔer ʔiɣət əməɬʔo.



24. meməɬŋəttəɣərɣən (zapisano w anjujskoj krjeposti ot cukci ɣatɬe) 

ujŋe ʔəɬʔəɬke aŋqak ɣenʔetɬin. ceŋet-əm wətretərkən ŋoonkə meməɬ, ŋəttək nəteɣjeŋqin. iɬɣəneɬɣətʔuɬqej kʔeɬinu ninetejkəqin. ərɣin teɣrəneŋ jʔarat ɣewɬəpojɣəɬen, mənɣətken waarqer etəqun ŋiɬɣən. uttuut ŋərowaarqer. ottəcʔomətkənək waŋqətqaj nenajpatqen. ənkʔam eɬweɬʔin ɬəmŋe təmŋerənnəqaj rʔenut. ənkʔam ɣaɬmetə rənnəɬɣəqaj ninenjəɬɣetqin, kitkit kaŋeɣtə nənewqin ənqen, waŋqətqaj ŋenri ninenʔəɬiqin. ŋiɬɣənjaaɬeɣtə nenajpatqen. ənanʔəttʔəjoca pəɬwəntəmaqəm nenajpatqen. uttəɣənunəkjeŋqiqej ninejəɬɣetqin. nʔumqin uttuut, ʔorawetɬʔan ənqenata rʔirɣʔe, ceŋet weem aŋqaken nəpəɬʔəɬʔetqin, miŋkə patɣərɣən warkən. ottəpojɣən nənnə ʔinnəpʔi, waŋqətqaj - acajpən, meqəmqaj - wemək. qənur meməɬ nəɬeqin ʔorawetɬʔan. tutɬʔuk jʔarat ʔeqeɬiŋu ɬəŋərkənin. amwoɬwakə ɬəɬepətkurkən ʔorawetɬʔan ʔataw. ceŋet qənur ŋacɣənqac meməɬqaj warkən, ammraɣtə. ɣənməɬkinek-əm qənwer etɬə ʔeqeɬiŋetke meməɬ, niwqin qənur:
- mej! tumɣətum ŋotqen!
amaɬwaɣtə neməqej nətɬepətkuqin meməɬ.  ʔorawetɬʔa kəɬpaɬɣən ninetejkəqin keŋjeɣu, tintinək nəweɣəɬkuqin. neme cəmce nʔeɬək, meməɬqaja nineɣiteqin əməɬʔo rəmaɣtəken ʔorawetɬʔan, qeptin əməɬʔo. cəmceqej nʔeɬək nineteɣrəqin, mʔemite ninenpətkewqin, onməcəkoɣtə nəɬqətqin pəɬwəntən. uttuut-əm nəntoqen,janra nənʔeɬqin, ceŋet-əm ŋiɬɣən niwɬəqin warkən,janra nəɬqətqin, meqəm atənwək woɬwakə nənʔeɬqin, qənur mumkəɬ. nəcəpʔetqin meməɬqaj onməcəkoɣtə mimɬək. mənɣətken waarqer ŋiɬɣən əməɬʔo ninetriɬqin, ətrʔec ŋeɬɣətkənɣəpə ninenrəqin, macənan nenatanjaaŋqen. nəruɬqin qonpə meməɬ. emtunnikek ətrʔec kitkit nermeqin. ceŋet nəpeŋʔiwetqin ŋenku kamaɣrak, jʔarat-əm nəruɬqin. macənan rənrərkənin ənkə, ewər nəruɬtəwiqin, nətiŋuqin ŋeɬɣepə. qənur-əm ənancinit neme ŋanqo nəɬeqin amwjentoɣtə emteɣjeŋe. ɬawtepə ʔorawetɬʔa ninejmitqin, ŋutku nenaɣtoqen, wecokwatək nenarkəpɬəqen, nəkeɣətretqin meməɬ petɬe. ʔitin nəmɬeqin ʔəttʔəm, nenanməqen. amaɬwaŋ waɬʔək remke meməɬ nəŋəttəqin. ceŋet-əm ŋan patɣərɣək cəmce meməɬte warkət, ewər ɬəmŋe amŋəroq ənnanpatɣərɣək, kərətkənɣəpə necɣəmkətʔuɬqej waamqaɬetɬə ninenŋiwəqin. tentenɣəpə-əm nəpəɬʔəɬʔetqin weem, nenanɬəpɬatqen ŋenri, rəmemɬəɬɣaw. patɣərɣək-əm pəkirək, miməɬ nəkukeɬʔetqin. necɣəmkətʔuɬqej pəkirək jəqqej nəcəpʔetɣʔen? camʔam! ɣərɣoɬ kukeɬʔetək nitɣʔen!... meməɬa nineɬʔuqin necɣəmkətʔuɬ, cenet-əm ʔeqeɬiŋu ɬəŋərkənin neɬɣəmkətʔuɬ. ɣənməɬ waamjekwe təɬeɬʔən etɬə eɬʔuke. ətrʔec ŋutku pəkirək nineɬʔuqin. qeɬuq-əm təmŋaɬwaɣtə nərʔiɬeqin meməɬ. nenapenrəqen jʔarat, ceŋet nimpeqin, miŋkri. nenanməqen. naqam ənək waɣərɣəŋkə ənqen meməɬqaj nəɣəttepqin. macənan tintin ʔorawetɬʔameɬ, ninenewqin, ceŋet ewəca troocɣən-əm ujŋe. wəjentoɣtə emteɣjeŋe camaŋ ewər troocɣən nətejkənin. cama wəjeɣərɣa, camaŋ ewər weɣe, arʔaɬa mecənkə nətroocɣənawqen, ənkə nəmeɬʔew nəwjentoqen. wəɬɣətentenək ɣətɣak aŋqaken cəŋatɣərɣən, ɬəmŋe patɣərɣən ənkə ratwa, ŋireq kupret nənjəɬɣetqinet, patɣərɣək amwoɬwakə nenatantenmawqen. ŋaɬɣəɬ ninenewqin. wəkwəɬɣən ŋenri ninencəpʔewqin. iwɬəceruneŋe nineceruqin, ninetiŋuqin.jaacə kuprek ŋecɣətkən ninenkəɬwetqin, nenantəwatqen, katam patɣərɣək ranʔaw woɬwakə. tentenəjŋən-əm patɣərɣək amwoɬwakə nətriɬqin. nəmeɬʔew ʔəɬʔəɬe nenannəmatqen, nenapeɬaqen ənŋin. ceŋet-əm wusqəmcəku nəkite kupren etɬə eɬʔuke, ampatɣərɣetə nəteɣjeŋqin meməɬ, rənoɣərɣən qənur, wətretərkən patɣərɣən ɣərɣoɬ. kuprek nərʔecumketqin, ŋenku nəwʔiqin, ceŋet mimɬəcəku wəjentok ɬəwawərkən.



25.jajwaɬqajɬəmŋəɬ (zapisano na rjekje moɬonde ot cukcanki ŋewəsqet)

w muZskom proiznoSjenii:



aŋqaɬʔəraɣenew, məkraɬʔən-əm. ənanjaaɬraɬʔən wapəsqajajwaɬqaj təɬwamənan nətwaqen. qənwer ɣətɬinpəŋewqej ɬʔunin, iwnin:
- ɣəmək ŋewmirɣəqeju qətwaɣe!
omaka nətwaqenat, ujŋe etekicɣe amqənʔəco. qənwer aŋqaɬʔət ɣerʔewŋəttəɬinet. iwnin ŋewmirɣəqejejejweɬqej:
- nenene! ʔepte ɣət qəpaaqəɣnatɣe!
nəraɣtəqen remkən emtekicɣʔemete, imtite. qoɬ ajɣəpəjetɣʔi.
- raŋətaɣʔe?
- epeqeje inikwʔi: " weɬer-əm qəpaaqəɣnatəsqewərkən! "
- ənanjaatɬʔepə qəwanɬasqekwe!
neme ɣeɬqətɬin. 
- raŋətaɣʔe?
- epeqeje inikwʔi: " weɬer-əm qenapaaqəɬpənrətək! "
ʔenqu neɬɣərkən əməɬʔorək. ɬəɣen nətaɬajwəqen. qənwer waɣərɣa, reqe,jajwacwaɣərɣajejwecu ɬəɣnin. ənanjaatɬʔepə wanɬasqekwʔe. ŋəroq nəppəɬuqineqeɣti tekicɣətʔuɬqeɣti, rəɬɣəmejŋeɬʔəqeɣti nejəɬɣʔen, nikwʔen:
- ɬiɬicəku qəjoɣən, ənŋe eɣiteke, ətrʔecjarapkerək takecɣəjocəkoɣtə qəjoɣənat əməɬʔo, emtərɣətʔuɬ amtakecɣəjocɣən!
jarak pəkirɣʔi,jonen. ŋewmirɣəqejjaŋak nəjəɬqetqin. ɣenəɣjewɬin:
- mej, mej! qəɬqutɣi! qəpaaqoɣe!
ɣeɬqutɬin, takecɣəjocɣən ɣitenin, ewər ɣejərʔetɬin. qoɬ-əm ɣitenin, emənŋin. ŋəroqaw əməŋ. korɣakwʔat, əpatɣʔat. qytəne nanɬəɬʔonat /ŋəɬɣəɬ neɬʔunet/.
- tota! ənqenacɣən wapəsqatəɬʔəcɣən nəreqqin? nəpatjewqen?
əməɬʔo kukejərʔən ɣitkeɬin, ɣerʔempeɬin, erʔempepɬətkuk ɣenɬʔetetɬin. niwqin ŋawmerɣəjŋən:
- anəqun! qəcejwətkurkən, qəŋewənjusqikwi!
ajɣəpə ekwetɣʔi, ŋenku nəmnəm ɬʔunin. 
- mej! reqiɣət?
- epeqeje ɣiniwiɣəm: " opopə qəŋawtəŋɣe! "
- eɣej! qəɬɬəɣe! qəjəɬqetɣi!
erɣatək kəjewkə, ʔemitɬonajŋən? ujŋe, ɣaraɣtəɬen. jəɬqəmajajwacwaɣərɣa iwnin neme:
- ɣənəkrak qəpeɬqəntetɣi! raɣroɬmək qərkəɬakwe! nutesqək qunrepetɣi! ənqenata wapəsqatɣərɣən remeɬekwʔe.
kəɬawərkən, kəɬawərkən, kəɬawərkən, amraɣroɬmək. qənwer ɣunrepetɬin pipikmiɬ. ənketeɣnək wapəsqat ujŋe nʔeɬɣʔet. ənkʔam ɬəmŋe kəɬakwʔe, unrepetɣʔi ŋəremiɬ, neme ənkemiɬ ujŋe nʔeɬɣʔet wapəsqat. ənŋataɬ ɬoɬomeɬ.ənkʔam kiɬkemiɬ, riɬpəmiɬ, ɬəɬemiɬ, kanowərɣəmeɬ. qənwer qonpə ɣemeɬewɬin, jʔarat taŋʔaaceko nʔeɬɣʔi. ɬʔuɬqəɬ əməɬʔo mutɬəmuɬ. naqam notasqəcəkojpə amwenwəjaaɬata tejucɣət pintəqetɣʔet ŋəroq. qoɬ-əm empeɬʔutete ɣejərʔetɬin, qoɬ-əm emewirʔe, qɬawəɬawerʔəcɣən, irʔən, qonaɣte, pɬekət, katam əməɬʔo. ŋəroqaw-əm, emŋewəsqetewirʔən, kerker, kemɬiɬun, amjanra waɬʔən: teŋuwʔeɬə, keɬiɬʔən, qeŋu, qeŋukeɬiɬʔən ŋəraqaw. ɣeqitpewɬin ʔaacekəjŋən. ajɣoonkenat termecʔəŋkinet niwqinet:
- ɣəmnin ətɬəwjoqajeɣət! 
ninupənʔəɬiqinet, nenamacwetənpəqenat.
- qərəmenajɣəm, tumɣiɣəm,jejweɬiɣəm! enataɬajwətək-əm amqənʔəco!
nətepreremŋəqinet, nʔaɬarantoqenat. qonpəjaɬɣətɣʔat ənkʔam. qutti-əm qupqetɣʔet. wanewan anməka. picəɣicik amɬəwawa. qənwer nenqəmcakwʔat. wʔitkuɣʔet əməɬʔo.jajwaɬʔaacek,jejwecu ɬənjo, məketɣʔi, nəmnəmu nʔeɬɣʔi, emʔireɬʔən, qɬawəɬte numeketqinet amqənʔəco.




26. ʔireɬʔət (zapisano na rjekje ostrokamjennoj ot cukcanki qutɣewət) 
w muZskom proiznoSjenii:

epeeremkən numeketqin, əməɬʔo epeepeɣti. ɣətokaɬeɬʔən nenamŋəɬatqen, kaɬceɬɣən-əm ənin jʔeɬɣətomɣən. 
- ənan əməɬʔo epeeremkən numeketɣʔen, ɣəmnin-əm ŋawətɬəwjotomɣən, korɣəɬɣəŋawət, ataɬtanŋən-əm təqiŋewət, məkɣətkaɬʔən-əm ətɬəwjoqaj, əməɬʔo numeketɣʔen! pipiqəɬɣən ʔirerkən. pʔopoqaɬɣən-əm rəpərkənin.janraŋajqaj rəkawrawjo!
umeketɣʔet,jetɣʔet. ɣətokaɬeɬʔətjanotɣʔat. epeeremkən amjaacə. ʔeramɣoɣʔat. məkɣətkaɬʔən qejwe nʔəjanopkerɣʔan, qonərʔəm wəkwək ewəca rəɣətkunin nutesqən. təmŋekwʔe naqam, qonərʔəm amaɬwaŋ waɬʔən nəmkəqin rʔet. korɣəɬɣəŋawətjanotɣʔe. əməɬʔo peɬanenat təmɣət. rəpjo pirinin. cəmqək marənrʔamwaɬʔəcɣət ətrʔec erɣatək ɣejetɬinet. qutti-əm qonpə ekwetɣʔet, panena təɬerkət iɣər.



27. mŋemranɬəŋən (zapisano na rjekje ostrokamjennoj ot cukcanki qutɣewət)
w muZskom proiznoSjenii

mranɬəŋən-əm ɣeŋewʔene nəmŋiqin:
- ɣewe, eɣeɣej!... ʔamən-əm ətɬon mətanretəɬaɣʔak iɣər!
jəɬqetɣʔi. turəɣjewkə niwqin:
- ŋan-əm ŋan qejwe tətanretəɬaɣʔak, naqam-əm ətɬon reɬətɬəŋən retə iʔam tənkawrakwʔan? eetʔam! ratanŋawŋen! mənpaamək iɬʔutkuk. mənpicəɣicimək.
tətəɬ ɣatətɬopɬen. ʔorawetɬʔan ɣaɬaɣʔe. iwnin ŋewʔen:
- raj, raj! kəntaretəcɣən ŋotqen!... ɣuk! qonpə məɣmutɬəɬʔən ŋan qɬawəɬcəŋən... anəqun, waj, waj! pɬekət qənɬiɣənet. waj, waj! ekwetərkən. eqəɬpe, anə!... naqam reɬətɬəŋən ənqen nərʔeqin? ɣə! ʔataw ŋan! macənan! weɬer-əm məmutɬuɣʔek!..
weɬerkəɬenin, jʔonen, ŋewʔen-əm cit ɣiwɬin:
- qeeqən qenʔatcaɣe!
kətreɬək ɣənkekwʔi, jərʔetɣʔi. naqam keɣənme kəpɬənen, təmnen, əməɬʔo riɬti rəkawrannenat.




28. waɬwəɬəmŋəɬ (zapisano na rjekje ostrokamjennoj ot cukcanki qutɣewət) 
w muZskom proiznoSjenii

notaɣtə ɣeɬqətɬin kurkəɬ,jarajŋən ɣeɬʔuɬin, rənoɣərɣepə ɣeɣiteɬin,jarak ŋaɬwəɬʔəjŋən rʔoratərkən. ciŋketɣʔi rənoɣərɣepə, penweɬqej təmnen. ŋawawənraɬʔəjŋən niwqin:
- təteŋet ŋan! wʔiɣʔi!
ŋarɣənoɣtə rintənin. imtinin,jaraɣtə rəɬʔetennin. reqokaɬɣən-əm nəmtumɣu, notaŋawtəjŋən:
- qa, qa! acʔətkerkən! weɬer-əm ecʔətʔuɬqeje qenaɬpənrəɣe!
qejwe məkecʔətʔuɬqeje pənrənen. niwqin:
- tʔerkin!
jəɬqetɣʔet. emɣənunnəkite kəjekwʔi. nuteŋewət ekwetɣʔi,jarajŋən ɬʔunin:
- qa! ŋotqorə!
təttetɣʔi, rənoɣərɣepə ciŋketɣʔi, kərəŋajŋən təmnen. iwnin ənŋot, ikwʔi awənraɬʔən:
- cekaɬwaŋ waɬʔən! nəwʔiqin!
kərəŋajŋən pirisqəcennin, ŋarɣənoɣtə rintənin. riqukete imtinin, naqam qutək ɬəwakwʔe. awənraɬʔən ʔejŋewnin:
- wako! qinenəɬqutetɣi!
- ɣuk! - niwqin. ŋotqenacɣa təməcɣatərkənen!
uttuut pirinin, ŋətoɣʔe, ɬawtepə kəpcewənen. tok! keɣətretɣʔi nuteŋewət. etʔoqaaqən cəkejekwʔi,jaraɣtə ɣəntekwʔi.
- ʔəmto? - kurkəɬ niwqin. etʔəm rənoɣərɣən ʔeqereɣʔi?
- ii! ʔeqereɣʔi qejɣipe. 
ɣətɣəɬqatɣʔe waɬwəjŋən, tintinək ʔaneɬoɣʔe, ɣətɣetənwen nenenekej jətonen. nanqəparenen, ənne ɣejərʔetɬin nanqən, pirinin cəmqək, imtininjaraɣtə. ɣuk! ənnətkerkən... weɬer-əm ənnencʔen qinejəɬɣi!
qejɣipe ənnencʔeqej jəɬnin. jəɬqəma ɣətɣəɬqatɣʔe notaŋawtəjŋən, ʔaneɬosqekwʔe, ɣətɣetənwen neneneqej jətonen, nanqərrajwənen, ənneen jətonen, nəmkəqenacɣən! imtinin, etcəɬwawətwaɣərɣən ɣətɬipirinin, tinəmɬeɣʔi, pəɬqetɣʔi.



29. tottomɣatken pəŋəɬte (zapisano na urociWje aqonajke ot cukci wateɬ)

a) enmen-əm ʔaacekqaj ɣacaketta, cawcəwacɣən-əm qonpə. ɣiwɬin cakəɣet:
- ɣe! tam! ŋewʔen qəɬʔuɣən! 
niwqin:
- camʔam! miŋkri ŋeɬwəɬ ɣəmnin, iʔam məpeɬaɣʔan? rajanratɣʔa, ramanaŋatɣʔa!
niwqin cakəɣet:
- amɣəmnan mecənkə! wəne qekwetɣi, ŋewʔen qəɬʔusqikwən! qəŋewənjusqikwən! qəŋawtəŋɣe! qəmataɣən! kmiŋən qəɣtoɣən! ənan murɣinjarawaɣərɣən qərəm retkuŋən quɬitɣiwik!
ɣekwetɬin, aŋqacormək ɣepkitɬin, aŋqacormepə taɣʔe, terɣatɣʔe:
- ɣəmnin ənpəcʔəcakəɣet iʔam toməɣnotaɣtə inenŋiwəɣʔi? 
qənwer aŋqatajejwecu ɣeɬɣəɬin. ɣənonaŋqajpə ceɬɣəpəɬwəntəjanrʔatwəqaj ɣejetɬin. ʔətwəcəku ŋawəsqatəjŋən wakʔotwarkən, iwɬəkətteɬɬʔen, mutɬəɬʔuɬqəɬɬʔen. niwqin pəkitɬʔen:
- reqiɣət? nəterɣateɣət? iʔam ətɬon?
ikwʔi qɬawəɬ:
- ənpəcʔəcaketta ɣiwiɣəm: " ŋawʔancəŋən qəɬqəritcəqikwən! "
niwqin ŋewəsqet:
- ətɬon-əm waj təjetɣʔek!
niwqin qɬawəɬ:
- requɬəmŋe! opopə ŋewʔenu məɬɣəɣət!
ŋewəsqet niwqin:
- etəqun mənraɣtəmək, ɣənək cakettetə mənəɬqənmək?
- qejwe wəne, nəreqən-əm!
qejwe raɣtəɣʔat,jarak pəkirɣʔet, nəmətwaɣʔat, məɣnəmu nʔeɬɣʔet, qonpə cawcəwo.


b) aŋqajpə ɬejwəɬʔən, ɣəcormepə, meməɬŋəttəɬʔən ʔorawetɬʔan cit. jənrək ɣataranɬen. enmen qun qɬikkin kejŋət ɬʔuninet. kajŋəramkəcɣən-əm əməɬʔo. qənwer ajəɬɣo ɬəɣninet,jaracəkoɣtə ɣəntekwʔi. naqam erɣatək ʔorawetɬʔaramko kejŋət nʔeɬɣʔet əməɬʔo. ənəɣraɣtə pəkirɣʔet, nəmkərɣeri, qɬawəɬte, ŋewəsqetti, ənpənacɣət, ənpəŋewət, ŋinqeɣti, əməɬʔo. quɬiɬʔetɣʔet, ʔejŋekwʔet:
- mej! qɬej! qəjetɣi! qəntoɣe! ŋotqenamore! ɣənin məkŋewʔenɬəqəɬtijetɣʔet! qəmatatkoɣe! qejmitətkuɣi! 
ɣejmitɬinet, matanenat, məɣremku nʔeɬɣʔi.